نەمەسە ارامزا مولدالارعا جاۋاپ: ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانعا جالا جابۋدى دوعارۋ كەرەك!

الەۋمەتتىك جەلىلەردە قايتا-قايتا جاريالانىپ جۇرگەن ءبىر جازبادا ءاليحان بوكەيحان ءوز ءىنىسى، جان دوسى ءارى ادال ۇزەڭگىلەسى احمەت بايتۇرسىنۇلىنا تۇرمەدەن جولداعان ءبىر حاتىندا: «مەن ورازا ۇستادىم، بۇگىن اۋىزىمدى قارا سۋمەن اشتىم»، - دەپ جازىپتى-مىس.

بۇل ۇلت كوسەمىنە جابىلعان جالا، ساناعا قونبايتىن قيال، بارىپ تۇرعان وتىرىك! بۇل جازبانىڭ جۇمباق، ينكوگنيتو-اۆتورى «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل»، «كونتررەۆوليۋتسيونەر»، «حالىق جاۋى»، «جاپونشىل» («ياپونوفيل») سياقتى جالعان، ناقاق ايىپتارمەن سوتتالىپ، اتىلعان ۇلت كوسەمىنە ەندى «ءدىندار»، «ءىسلامشىل»، «ورازاشىل» دەگەندەي ناقاق جالا جابادى. وسىعان وراي ۇلت كوسەمىنە جالا جاپقان جۇمباق اۆتورعا ايتارىم: قازاقتا «ارۋاق اتادى» دەگەن ءسوز بار. وسى اتالى ءسوزدى بىلمەگەن اۆتور، ءاليحان بابامىزدىڭ ءوز سوزىمەن ايتسام، «اڭقاۋ ەلدى الاش كوسەمىنىڭ ىستەمەگەن ىسىمەن، ايتپاعان سوزىمەن الداپ-ارباۋدى كوزدەگەن – ارامزا مولدا».

ال ەندى ءا.ن. بوكەيحاننىڭ دىنگە، ونىڭ ىشىندە يسلامعا دەگەن كوزقاراسىنا توقتالايىن. ەڭ الدىمەن الاش كوسەمىنىڭ اتاعى جەر جارعان ارعى باباسى شىڭعىس حان سياقتى ءدىني سەنىم-نانىمعا توزىمدىلىكپەن قاراعانىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك. وعان، بىرىنشىدەن، ءوز جارى ەلەنا سەۆاستيانوۆا 1921 جىلى سەمەيدە مەزگىلسىز قايتىس بولعاندا، ونى پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنىڭ راسىمىمەن جەرلەگەنى دالەل. ەكىنشىدەن، ل.ن. تولستويدىڭ الەمدىك دىندەر تۋرالى «سۋراتسكايا كافەينيا» اتتى شاعىن اڭگىمەسىن قازاقشالاپ، 1900 جىلى «دالا ۋالاياتى» گازەتىندە «سۋرات كافەحاناسى»، 1913 جىلى «قازاق» گازەتىندە «ءدىن دالاسى» دەگەن اتاۋمەن جاريالادى. سول اۋدارمادان ءاليحاننىڭ ءدىن اتاۋلىنى ءبىر-بىرىنەن نە جوعارى، نە تومەن قويماي، ءدىني سەنىم-نانىم ءارتۇرلى بولعانىمەن، قۇداي ءبىر دەگەن كوزقاراسىن ايقىن اڭعارتادى.

ال «قارا قىپشاق قوبىلاندى» ەپوسىنداعى ايەل بەينەسى تۋرالى 1899 جىلى «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازەتىنىڭ ءۇش سانىنا شىققان «جەنششينا ۆ كيرگيزسكوي بىلينە» اتتى فولكلورلىق زەرتتەۋىندە ارعى باباسى شىڭعىس حاننىڭ تابىنعان تاڭىرشىلدىككە دەگەن جىلى كوزقاراسىن، كەرىسىنشە ايەل قۇقىن ەلەمەيتىن يسلامعا دەگەن سىني كوزقاراسىن بايقاتادى. 1913-1918 جىلدارى ورىنبوردا ۇزىلمەي شىعىپ تۇرعان تۇڭعىش جالپىۇلتتىق «قازاق» گازەتىندە ونىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىر بىرىنە «اللا جارىلقاسىن!» ەمەس، «ءتاڭىرى جارىلقاسىن!» ايتاتىندارىن ەسكەرسەك، ءبىر ءاليحان ەمەس، جالپى الاش جەتەكشىلەرىنىڭ تاڭىرشىلدىككە جىلى قاراعانىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس.

ال ەندى توقسان ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن اتسام، 1917 جىلى الاش ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىن جاريالاۋدىڭ قارساڭىندا ءا.ن. بوكەيحاننىڭ «مەن كادەت پارتياسىنان نەگە شىقتىم؟» اتتى ماقالاسىنداعى مىنا جولدارعا نازار اۋدارايىق: «فرانسۇز، ورىس ءھام وزگە جۇرتتىڭ تاريحىنان كورىنەدى – موللا ۇكىمەتتەن اقشا السا، ساتىلىپ كەتەدى، رۋحاني ءىس اياق استى بولادى. جالوۆانيە العان موللالار ۇكىمەتكە جەتەكشىل بولىپ، ەرىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ قازاق-قىرعىز ءدىن ءىسىن كوركەيتەتىن بولسا، ۇكىمەت ىسىنەن ءبولىپ قويعان وڭ بولادى. ورىسشا ونى «وتدەلەنيە تسەركۆي وت گوسۋدارستۆا» دەيدى».

مىنە وسى ماقالادان سوڭ الاش رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ، ونىڭ جوعارعى اتقارۋشى بيلىگى – الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى (حالىق كوميسسارلارى) سايلانعاندا، 15 قازاق مۇشەسىنىڭ ىشىندە بىردە-ءبىر ءدىن وكىلى بولماعانىن ۇمىتپايىق. اشىعىن ايتقاندا – الاش ەلى قازىرگى قازاق جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن ەڭ العاشقى زايىرلى مەملەكەت بولاتىن.

وسىنداي تاريحي فاكتىلاردان كەيىن ءاليحاندى «تۇرمەدە ورازا ۇستاپ، قارا سۋمەن اۋىز بەكىتىپتى» دەۋ بارىپ تۇرعان داقپىرت، قۋما قيال، شىلعي وتىرىك.

سۇلتان حان اققۇلى

Abai.kz