وسى اپتادا پرەزيدەنت توقاەۆ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىندا بولىپ، 90-جىلدارىنىڭ ورتاسىندا كەسىرلى وزگەرىستەرگە تاپ بولىپ، بەدەلى مەن ابىرويىنان ايرىلىپ قالعان بىرەگەي ۇيىمىعا قاتىستى ءبىراز جاقسى وي مەن ۇسىنىس ايتتى.

«شىمشىقتى سويسا دا، قاساپشى سويسىن». عىلىم تۋرالى دا عالىمداردىڭ ءوزى سويلەسىن.

بىراق، ول سالا ءسىز بەن ءبىزدىڭ سالىعىمىزدان قارجىلاندىراتىن بولعان سوڭ، ءبىز بە ءبىر-ەكى پىكىر ايتىپ قالايىق.

بىرىنشىدەن، توقاەۆتىڭ ۇعا مەن عالىمداردىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ تۋرالى ويلارىنا قوسىلامىن. شىنىمەن دە، كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىن انىقتايتىن ءدال وسى سالا.

بۇل جەردە ۇلتتىڭ وزىق ويى مەن تەرەڭ تانىمىنىڭ كۆينتەسسەنتسياسى شوعىرلانعان. سول سەبەپتى وسى سالانى قارجىلاندىرۋدا مەملەكەتتىڭ ءرولىن ارتتىرۋ، ءسوزسىز، كەرەك-اق.

جانە دە نارىق زاڭدارىنا سايكەس، مەملەكەتتەن تىس قارجىلاندىرۋعا جەكە بيزنەستىڭ دە تولىققاندى قاتىسۋىنا ءتيىستى جاعداي جاسايتىن زاڭنامالىق نەگىز قالانۋى ءتيىس: عىلىمنىڭ دامۋىنا ءوز كاپيتالىن بولگەن كومپانيالار مەن تۇلعالاردى ماتەريالدىق جانە مورالدىق تۇرعىدان ىنتالاندىرۋ شارالارى قاراستىرىلۋى ءتيىس: عىلىمعا كومەكتەسۋ پايدالى بولۋى كەرەك!

حالىقارالىق ستاندارتتاردى الساق، وركەنيەتتى ەلدەردە عىلىمدى قارجىلاندىرۋ، ادەتتە، جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ء(جىو) ءتيىستى پروتسەنتى مەن ناقتى قارجىسىمەن ولشەنەدى. وسى تۇرعىدان العاندا ءجىو جاعىنان ءبىرىنشى ورىندا اقش تۇر، وندا جىل سايىن بۇل ماڭىزدى سالاعا ءجىو-ءنىڭ 3,37 پروتسەنتى جۇمسالادى، عىلىمعا جىل سايىن 511 ميلليارد دوللار قاراستىرىلعان. بىزدە بولسا، ول كورسەتكىش 1 پروتسەنتتىڭ و جاق، بۇ جاعى.

ايتپاقشى، ءجىو-مەن ولشەۋ ءبىر بولەك تە، ناقتى قارجى كولەمى – ءبىر بولەك. اقش ءار عالىمعا جىل سايىن 266 مىڭ دوللار بولسە، عىلىم سالاسىنا جىل سايىن 17 ميلليارد دوللار عانا (؟) بولەتىن شۆەيتساريا دا ءار عالىمعا 466 مىڭ دوللار قاراستىرىلعان. بىزدەگى عالىمداردىڭ جالاقىسى تۋرالى ايتپاي-اق قويايىن، ۇيات بولار.

ەكىنشىدەن، قارجىلاندىرۋدىڭ وزىنە بايىپپەن قاراۋ كەرەك سياقتى. ويتكەنى، مەملەكەت «مەن اقشا بەردىم، ونىڭ قايتارىمىن تەزىرەك كورۋىم كەرەك» دەگەن، ءابسوليۋتتى تۇردەگى نارىقتىق كوزقاراسىن قايتا قاراۋى ءتيىس دەپ سانايمىن. عىلىمدى قارجىلاندىرۋدا ونداعان جىلدارعا ارنالعان جوبالار بولماعاندا، كورولەۆتىڭ گاگارينى، NASA-نىڭ ارمسترونگى، يلون ماسك سەكىلدى مەنەدجەردىڭ كەرەمەت كەمەلەرى عارىشقا ۇشار ما ەدى، يادرولىق عىلىم سالاسى دامىر ما ەدى؟ باسقاشا ايتقاندا، ۇزاق مەرزىمدى باعدارلامالار بولماعاندا، ادامزات ءدال بۇگىنگى جاعدايعا جەتەر مە ەدى؟

سول سەكىلدى، گۋمانيتارلىق سالا سياقتى، قارجىلىق قايتارىمى جوق، بىراق ۇلتتىڭ رۋحاني دامۋىنا بىردەن-ءبىر سەپتىگىن تيزىزەتىن، قالتاعا ەمەس، قوعامعا، مي مەن ساناعا اسەر ەتەتىن ەرەكشە بولمىس بار. ونىڭ قارجىسىن قارجى مينيسترلىگىنىڭ تاپ-تازا تەحنوكراتتارى قالاي ەسەپتەيدى؟  ول دا ءوز الدىنا بولەك ءبىر اڭگىمە.

ۇشىنشىدەن، عىلىم ماسەلەسىنىڭ تازا ساياسي استارى تاعى بار. نەسىن جاسىرايىق، وسى كۇنگە دەيىن بىزدەگى عىلىم ساياساتتىڭ قولشوقپارى بوپ كەلدى، اسىرەسە، ول قوعامدىق عىلىمدارعا تىكەلەي قاتىستى. قازاق مەملەكەتىنىڭ پايدا بولۋى، دامۋى سەكىلدى ىرگەلى ماسەلەلەر دە يا نازارباەۆتىڭ (550 جىل), يا ءپۋتيننىڭ ىشكى جانە سىرتقى كونيۋنكتۋرالىق استارى بار سوزدەرىنىڭ قۇربانى بوپ كەتتى ەمەس پە؟

سول سەبەپتى، عىلىم سەكىلدى ساياسات پەن بيلىككە باعىنباۋى ءتيىس عالامات سالاعا مورالدىق، تانىمدىق دەربەستىك بەرەتىن ۋاقىت كەلدى دەپ سانايمىن!

ءامىرجان قوسان

Abai.kz