تۇرسىن جۇرتباي. «ابىلايشا تىككەن اقىن»
جەتىنشى تاراۋ: «ابىلايشا تىككەن اقىن»
(ماعجان جۇماباەۆ)
1.
1928 جىلى 26 قاراشادا، ياعني، «الاشورداشىلاردىڭ» تەرگەۋ ءىسى باستالعان كۇنىمەن كۇنبە-كۇن بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ «قازاقستاننىڭ ورتا وقۋ ورىندارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى شاكىرتتەردىڭ الەۋمەتتىك قۇرامىن تەكسەرۋ» تۋرالى قاۋلىسى شىقتى. بۇل قاۋلى - قاۋلى ەمەس، الاشورداشىلارعا الدىن-الا شىعارىلعان ۇكىم بولاتىن. تەرگەۋ ءىسىنىڭ «ايىپتاۋ قورىتىندىسىنىڭ» «مادەنيەت مايدانى» اتتى تاراۋىندا:
جەتىنشى تاراۋ: «ابىلايشا تىككەن اقىن»
(ماعجان جۇماباەۆ)
1.
1928 جىلى 26 قاراشادا، ياعني، «الاشورداشىلاردىڭ» تەرگەۋ ءىسى باستالعان كۇنىمەن كۇنبە-كۇن بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ «قازاقستاننىڭ ورتا وقۋ ورىندارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى شاكىرتتەردىڭ الەۋمەتتىك قۇرامىن تەكسەرۋ» تۋرالى قاۋلىسى شىقتى. بۇل قاۋلى - قاۋلى ەمەس، الاشورداشىلارعا الدىن-الا شىعارىلعان ۇكىم بولاتىن. تەرگەۋ ءىسىنىڭ «ايىپتاۋ قورىتىندىسىنىڭ» «مادەنيەت مايدانى» اتتى تاراۋىندا:
«وزدەرiنiڭ جولىن قۋاتىن iزباسارلاردى دايىنداۋدىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلە ەكەندiگiن ەسكەرە كەلiپ، ۇيىم مۇشەلەرi وقۋشى جاستاردى وزدەرiنiڭ قاراماعىنا iلiكتiرۋ ءۇشiن بەلسەندi تۇردە قيمىلدادى جانە ولاردى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋگە ۇمتىلدى... جاستاردىڭ اراسىنداعى وزدەرiنiڭ ىقپالىن كۇشەيتۋ ءۇشiن جانە ۇلتشىل رۋحتاعى جاستاردى دايىنداۋ ارقىلى وزدەرiنiڭ يدەيالارىن بۇقارا قاۋىمنىڭ اراسىندا كەڭiنەن تاراتۋ ءۇشiن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم باسپاسوزدەگi, مادەني-اعارتۋ مەكەمەلەرiندەگi جانە عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرiندەگi, جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى، ەڭ باستىسى، ادەبيەت سالاسىنداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرiن ورشiتە ءتۇستi. استىرتىن ۇيىمنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرiنiڭ كومەگىمەن باسىلىپ شىققان كiتاپتار - بۇقارا حالىقتى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋگە، حان مەن باتىرلاردىڭ ءداۋiرiن اڭساۋ سارىنىندا، كەڭەس وكiمەتiنە نارازىلىق تۋدىرۋ رۋحىنا باعىتتالدى.
«الاشورداشىلار» كوركەم ادەبيەتكە ەرەكشە كوڭiل ءبولدi. ولاردىڭ كوزقاراسىن بۇقارا حالىققا كەڭiنەن تاراتۋدا پەسالار، ولەڭدەر، ەسكi ادەبيەتتiڭ نۇسقالارى، اڭگiمەلەر مەن فەلەتوندار، تاعى دا باسقا جانرلار تاپتىرمايتىن وڭتايلى قۇرال بولدى...»,- دەپ اتاپ كورسەتىلدى.
ءبارى دە قيسىندى. "استىرتىن ۇيىم", "قارۋلى كوتەرىلىس", "گولوششەكينگە قاستاندىق" - قالايدا يدەولوگيالىق ارانداتۋمەن اياقتالۋى ءتيىس ەدى. سوندا عانا تەرگەۋدىڭ ءتورت قۇبىلاسى تۇگەلدەنەتىن. سونداي-اق، ماعجان جۇماباەۆ سياقتى «وتە قاۋىپتى» تۆورچەستۆو يەسى، ازۋلى اقىندى ەركىندىكتە قالدىرۋدىڭ ءوزى - «مادەنيەت مايدانىنداعى» قىلمىس بولىپ تابىلاتىن. ماركسيزم-لەنينيزم عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا س.براينين مەن ش.شافيرونىڭ «الاشوردا تاريحىنىڭ وچەركتەرى» اتتى كىتابىنىڭ قولجازباسىن تالقىلاۋعا ارنالعان كەڭەستى جۇرگىزىپ وتىرعان «گولوششەكيندىك يدەولوگتىڭ» ءبىرى ءى.قۇرامىسوۆتىڭ:
«تەك قانا مىنا نارسەنىڭ ءوزى، لەنيننىڭ قازاق تىلىندەگى ءۇش ماقالاسىنىڭ دا اۋدارماسىنىڭ ماعجان جۇماباەۆقا تيەسىلى بولۋى، ءبىزدىڭ وقۋلىق سالاسىنداعى ءىسىمىزدىڭ ماسقارالىق جاعدايدا تۇرعانىن كورسەتەدى. مىسالى، ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن قازاق جۇمىسشىسى، قازاق باتىراعى، كەدەي، كوممۋنيست، كومسومول مۇشەسى لەنيندى جۇماباەۆتىڭ، ەڭ ءبىر شىنايى ءارى ەڭ كورنەكتى الاشورداشىلدىڭ اۋدارماسى بويىنشا وقىپ جاتقانىن ەلەستەتىپ كورىڭدەرشى! بۇل دەگەنىڭىز بارىپ تۇرعان كوممۋنيستىك جەكسۇرىندىق ەكەنىن تۋرا ايتۋىمىز كەرەك»,- دەپ (الاشوردا قوزعالىسى، 4 توم، 21-بەت) «نامىستانا» سويلەۋى سوعان دالەل.
ۇلتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن اتقارىلعان ەڭبەگىڭدى ءادىرا ەتكەن مۇنداي «قورلىقتان» قۇتىلۋدىڭ جولى - سىرتقا كەتۋ بولاتىن. اقىندىق پەن ماحاببات مايدانىنداعى باقتالاسى، بۇرىنعى ساباقتاسى ساكەن سەيفۋللين مەن باۋىرىنا باسقان باۋىرى، باتىراق اقىن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تاپتىق تاباسىنا قالعان ماعجان قادىرىن بىلەتىن «قاراتاياقتارى» بار تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا بارىپ پانالايدى. وندا قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىندا ساباق بەردى جانە تەك 1922 جىلى عانا 622 كىتاپ شىعارعان حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن مۇحامەدجان تىنىشباەۆ سياقتى عۇلامالار جەتەكشىلىك ەتكەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسى وقۋ اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ جانىنداعى قازاق عىلىم كەڭەسىنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاستى. وعان:
«تۇركىستان رەسپۋبليكاسى وقۋ اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ جانىنداعى قازاق مەملەكەتتىك كەڭەسى وسى كۋالىك ارقىلى قازاق عىلىمي كوميسسياسىنىڭ قىزمەتكەرى م.ب.جۇماباەۆ جولداس مەكەمەلەرمەن، باسپالارمەن جانە جەكە ادامدارمەن ەتنوگرافيا، پەداگوگيكا جانە باسقا دا تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالىقتارىنا، سونىڭ ىشىندە قازاقتانۋعا قاتىستى مادەني-اعارتۋ قىزمەتتەرىمەن كەلىسىم جۇرگىزۋگە وكىلدىك بەرەدى. وعان، جۇماباەۆقا جوعارىدا كورسەتىلگەن ماسەلەلەر بويىنشا ماعلۇماتتار جيناۋ جۇكتەلەدى جانە مەملەكەتتىك عىلىمي كەڭەسپەن اراداعى كەلىسىمشارتقا بايلانىستى تۇراقتى تۇردە ەسەپ بەرىپ تۇرۋعا مىندەتتى»,- دەگەن (م.قۇلجابايۇلى. تاشكەنت: مۇستافا مەن ماعجاننىڭ عۇمىرىنا قاتىستى قۇجاتتار نە دەيدى؟»، «قازاق ادەبيەتى»، 5 اقپان، 1999) كۋالىك كەپىلدىك بەرەدى.
شىندىعىندا دا ماعجان بۇل جىلدارى عىلىمي-كوركەم شىعارماشىلىقپەن الاڭسىز ارالاستى. «اق جول» گازەتىنە، «سانا»، «شولپان» جۋرنالدارىنا ۇزبەي قاتىستى. عىلىمي كوميسسيانىڭ تاپسىرماسىمەن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اقان سەرى تۋرالى عانا ەمەس، جالپى شىعارماشىلىق پسيحولوگيا تۋرالى كوركەم ويدىڭ ۇلگىسى «اقان سەرى» اتتى زەرتتەۋ دە وسى تاشكەنتتە جازىلدى. ول ءوز مۇمكىندىگىنە جانە قوعامعا قاجەت ەكەندىگىنە سەنە باستادى. وعان ينستيتۋتتىڭ عىلىمي كەڭەسىنىڭ توراعاسى حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ:
«1923 جىلى 11 شىلدە كۇنى موسكۆا قالاسىندا وتەتىن بۇكىلوداقتىق اۋىل شارۋاشىلىعى كورمەسىندە ۇيىمداستىرىلاتىن قازاقتىڭ تۇرمىسى مەن ەتنوگرافياسىنا بايلانىستى شاراعا تاشكەنتتەگى قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى قۇرمانبەك جانداربەكوۆتىڭ ءانشى رەتىندە قاتىسۋىن ۇسىنىس ەتتى، سوعان وراي ول دەمالىستان شاقىرتىلىپ الىندى. بۇكىلوداقتىق اۋىلشارۋاشىلىعى كورمەسىنە قاتىسقان قازاقتاردىڭ كورمەسىندە قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى، تاشكەنتتەگى قازاق عىلىمي كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى ماعجان جۇماباەۆ ەرەكشە ىنتا كورسەتىپ، بەلسەندىلىك تانىتتى. كورمەگە ءار ءتۇرلى قۇجاتتار، كىتاپتار، ماتەريالدار جيناعى اپارىلدى. ولاردىڭ ۇزىن سانى 100-گە جۋىق. سولاردىڭ ىشىندە تەمىردىڭ تۇركىستانداعى احمەت ءياسساۋيدىڭ مەشىتىن سالۋ تۋرالى جارلىعى، يسا توقتىباەۆتىڭ «تۇركىستاننىڭ جاعىراپيالىق وچەركتەرى»، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ «جەتىسۋ ماسەلەلەرى» اتتى كىتاپتار بار»,- دەگەن (تاشكەنتتەگى تۇڭعىش قازاق ينستيتۋتى، تاشكەنت، 2005 جىل، 52-بەت) مىنەزدەمەسى دالەل.
ءبىر جىلدا 622 كىتاپ، نەگىزىنەن ينستيتۋتقا اسا قات وقۋلىقتار شىعارعان عىلىمي كوميسسيانىڭ جۇمىسى كەڭەستىك كۇركىلدەر ءۇشىن «مادەنيەت مايدانىنداعى قاستاندىق» بولىپ ەسەپتەلدى. سول جىلدارداعى الاش زيالىلارىنىڭ الاڭسىز عىلىمي-مادەني ساناتكەرلىكپەن اينالىسۋىنىڭ ناتيجەسىندە بارلىق عىلىم سالاسىنداعى اتاۋسوزدەر قالىپتاستى. الايدا مۇنىڭ بارلىعىن تەرگەۋشىلەر قىلمىس رەتىندە قاراستىرىپ:
«ە). اۋدارما ادەبيەتتەرiمەن - بوكەيحانوۆ، دۋلاتوۆ، جۇماباەۆ، بايتاسوۆ اۋدارمالاردىڭ ماعىناسىن بۇرمالاپ، كەرەكسiز، كەڭەس مەكتەپتەرi مەن بۇقارا حالىققا اسا قاجەتتi ەمەس كiتاپتاردى اۋدارۋمەن شۇعىلداندى.
ك). ماركستiك قوندىرعىسىز، بۇرىنعى «الاشوردانىڭ» يدەولوگياسىنىڭ نەگiزiندە مەكتەپكە: بايتۇرسىنوۆ، ايماۋىتوۆ، جۇماباەۆ، بايتاسوۆ، جالەنوۆ، وماروۆ ە.، وماروۆ ا.س.، بايسەيiتوۆ ءازiز، ادiلەۆ، اۋەزوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، م.تىنىشباەۆ وقۋلىق جازدى.
ل). («اق جول» جانە باسقا دا «الاشوردانىڭ» يدەولوگيالىق ىقپالىندا بولعان باسىلىمدار ارقىلى): بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، جۇماباەۆ، اۋەزوۆ، ەسپولوۆ، ايماۋىتوۆ، وماروۆ ءۋاليحان، دوسمۇحامەدوۆ ح.، قاشقىنباەۆ، قوجامقۇلوۆ، ت. ب. باسپاسوزدە ۇلتشىل پiكiر بiلدiرءدى»,- دەپ ايىپتاۋ قورىتىندىسىن جاسادى.
مۇندا دا تىنىشتىقتىڭ بولمايتىنىن، «تىقىردىڭ تايانىپ كەلە جاتقانىن» سەزىپ، ماسكەۋ ساپارىنا اتتاناردا مەملەكەتتىك عىلىمي كەڭەستىڭ توراعاسىنىڭ (س.قوجانوۆ - ؟) اتىنان ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشىسى، اقىن ۆ.بريۋسوۆقا قاراتا:
«تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك عىلىمي كەڭەسى تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارىن مادەني قارۋلاندىرۋ جانە ولاردىڭ مادەنيەتى مەن تۇرمىسىن جاقسارتۋعا جاعداي جاساۋ ماقساتىندا قىر ينتەلليگەنتسياسىن ءوزىنىڭ اينالاسىنا توپتاستىرۋدا. سونىڭ ءبىرى وسى حاتتى تاپسىرۋشى، مەملەكەتتىك عىلىمي كەڭەستىڭ جانىنداعى قازاق عىلىم كوميسسياسىنىڭ قىزمەتكەرى، ءوزىنىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن، سونىڭ ىشىندە اقىندىق شىعارماشىلىقتى تەرەڭدەپ وقۋ ءۇشىن ماسكەۋگە بارا جاتقان م.ب.جۇماباەۆ جولداس. قازاق عىلىم كوميسسياسىنىڭ مىنەزدەمەسىنە جۇگىنسەك: م.جۇماباەۆ - تالانتى ەندى عانا اشىلىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ ەڭ بەلگىلى اقىنى، ەگەردە ونىڭ تالانتىنىڭ تولىق جەتىلۋىنە مۇمكىندىك جاسالسا، كەلەشەكتە ودان اسا كورنەكتى اقىن شىعۋى مۇمكىن. قازاق عىلىمي كوميسسياسىنىڭ توراعاسى (ح.دوسمۇحامەدوۆ - ت.ج.) ونى: «ءبىزدىڭ بولاشاق پۋشكينىمىز»،- دەپ باعالادى. م.جۇماباەۆتىڭ جوعارىدا اتالعان سالا بويىنشا تالانتىنىڭ ۇشتالۋىنا ءتيىستى جاعداي تۋعىزۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك عىلىمي كەڭەس سىزگە - ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە حابارلاسىپ: م.جۇماباەۆتىڭ شىعارماشىلىق جۇمىستارىنا نازار اۋدارىپ، ونىڭ ءسىز باسقارىپ وتىرعان ينستيتۋتقا قابىلدانۋىنا كومەك بەرۋىڭىزدى وتىنەدى»,- دەگەن جولداما الادى.
بۇل جولدامانىڭ ەبەپكە-سەبەپ بولعانى انىق. سول ساپاردا ەتنوگرافيالىق كورمەنى ءساتتى وتكىزگەن ماعجان جۇماباەۆ وقۋ ماسەلەسىن دە وڭتايلى شەشىپ كەلەدى. سوعان وراي:
«قازاق ادەبيەتى ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى ماعجان جۇماباەۆ 1923 جىلى 1 قازان كۇنى: وقۋىن جالعاستىرۋ ءۇشىن موسكۆاعا كەتۋىنە بايلانىستى قىزمەتىنەن بوساتىلدى».
«قازاقتىڭ بولاشاق پۋشكينىنىڭ» تاعدىرىنا شىنىمەن الاڭداعان، از ۋاقىتقا بولسا دا «تاپتىق تارتىستىڭ تابانىندا تاپتالىپ قالماسى» ءۇشىن سۇلتانبەك قوجانوۆ تۇراتكومنىڭ تورالقاسى مەن وقۋ اعارتۋ كوميسسارياتىنا جازعان بايانحاتىندا:
«ورتالىقتاعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن تۇركىستاندىق ستيپەنديانتتاردىڭ تىزىمىندە قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى ماعجان جۇماباەۆتىڭ دا ەسىمى ءجۇر. جۇماباەۆ جولداس - رەۆوليۋتسيانىڭ تالانتتى جىرشىسى جانە قازاق ادەبيەتىندەگى رەاليستىك جاڭا باعىتتىڭ باسى، حالىق ەرتەگىلەرى مەن اڭىزدارىن جىرلاۋداعى تەڭدەسسىز شەبەر سانالادى. رەۆوليۋتسيا جىلدارىندا ول كوپتەگەن تاماشا اندەر مەن ەرتەگىلەردى سىيعا تارتتى، تۇركىستان مەملەكەتتىك باسپاسىنان بىرنەشە كىتاپتارى جارىق كوردى. جۇماباەۆ جولداس وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق عىلىم كوميسسياسىندا قىزمەت ەتىپ، حالىق اۋىز ادەبيەتىن جيناۋعا كوپ كۇش جۇمسادى. جۇماباەۆ جولداس بۇگىنگى كۇننىڭ رۋحىنا ساي ءبىلىم الۋ ءۇشىن ماسكەۋدەگى كوركەم ادەبيەت ينستيتۋتىنا كەتىپ بارادى. ونىڭ تۋما شىعارماشىلىعى مەن ەڭبەگى كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان ۇقىپتى كوزقاراستى جانە ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى قازاق كوركەم ادەبيەتىنىڭ جالعىز جىرشىسىنا ۇلكەن نازار اۋدارۋدى تالاپ ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە جۇماباەۆ ءۇيلى-باراندى، سوعان قاراماستان وقۋ ورىنىنا ءۇي-ىشىمەن بىرگە كەتۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىر. جوعارىداعى ايتقانداردى ەسكەرە كەلىپ:
1) جۇماباەۆتىڭ ستيپەندياسىن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرگە تولەنەتىن جالاقىمەن تەڭەستىرۋدى، 2) جولاقىسىن وتەۋ ءۇشىن جانە ءۇي-ىشىمەن بارىپ ورنالاسقانشا ءبىر رەت جاردەماقى تولەۋدى، 3) جوعارىداعى اتالعان وقۋ ورىنىنا اۋىسۋ ءۇشىن پەتورگرادقا جولدانعان ءىسساپارىن ماسكەۋگە اۋىستىرۋدى»,- ۇسىنادى.
بۇل بايانحات قانداي ناتيجە بەردى، ول جاعى بىزگە بەيمالىم. تەرگەۋ ىسىندە بۇل تۋرالى م.جۇماباەۆ:
«1923 جىلى تاشكەنتكە اۋىستىم، وندا وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى قوجانوۆتىڭ جولداۋىمەن قازاق وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىنا وقىتۋشى بولىپ ورنالاستىم، ءارى قازاق عىلىمي كوميسسياسىنا مۇشە بولىپ سايلاندىم. 1924 جىلى موسكۆاعا بارىپ ادەبيەت-كوركەمونەر ينستيتۋتىنا ءتۇستىم، ول وقۋ ورىنىنا جولداما بەرگەندەر ءنازىر تورەقۇلوۆ پەن پروفەسسور پوليۆانوۆ. پوليۆانوۆ ءوزىنىڭ دوسى پروفەسسور ريچيگە حات جازىپ بەردى. سونىمەن قاتار قازاق عىلىم كوميسسياسىنىڭ دا جولداماسى بولدى. وقۋدىڭ ءبىرىنشى جىلى تۇركىستاننان ستيپەنديا الىپ تۇردىم. كەيىن ورتالىق باسپادا قىزمەت ىستەپ جۇرگەندىكتەن دە ول ستيپەنديانى الىپ تاستادى. ورتالىق باسپاعا تورەقۇلوۆ جۇمىسقا الدى، وندا ادەبي قىزمەتكەر مىندەتىن اتقاردىم»,- دەپ جاۋاپ بەرگەن.
«ماعجان» اتتى مونوگرافيانىڭ اۆتورى شەريازدان ەلەۋكەنوۆ: قازاق ۇكىمەتىنىڭ ەسەبىنەن 20 سوم ستيپەنديا الىپ تۇرعان، - دەگەن ماعلۇمات بەرەدى. زادى، بۇل وسى العاشقى وقۋ جىلىنىڭ شاكىرتتىك ناپاقاسى بولسا كەرەك.
بىزگە ءمالىمى - ماسكەۋدە دە ماعجاننىڭ قۋ جانىنا تىنىشتىق بولمادى. پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ قازاق اسسوتسياتسياسى قۇرىلىپ، ونىڭ قۇرامىنا تەك قانا كەدەي تابىنان شىققاندار قابىلداندى. ولار ماعجان، مۇحتار، جۇسىپبەك سياقتى «وقىپ تۋعان بايشىل-بۋرجۋازيالىق يدەولوگيانىڭ قۇيىرشىقتارىنىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ ءۇشىن» شابۋىلعا شىقتى. ءتىپتى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ايتۋىنشا:
«حالىق الدىندا ماعجاننىڭ جانە وزگە الاشورداشىلاردىڭ حالىققا جاۋ ەكەندىگىن اشكەرەلەۋ... ماقساتىمەن 1924 جىلدىڭ باسىندا ورىنبوردا ماعجانعا ادەبي سوت جاساۋىنا تۋرا كەلىپتى».
سوتتا باستى ايىپتاۋشى بولىپ سويلەگەن شەشەن ءوزىنىڭ «ءومىر مەكتەپتەرى» اتتى عۇمىرنامالىق شىعارماسىندا:
«1. جۇماباەۆ قازاق حالقىنىڭ، ونىمەن قاتار، قازاق حالقىنا قامقور بولىپ وتىرعان سوۆەت وكىمەتىنىڭ قاس جاۋى دەپ تانىلسىن. 2. ونىڭ بارلىق شىعارمالارى وقىلۋدان الىنۋ وكىمەتتەن سۇرالسىن. 3. بۇدان بىلاي سوۆەتتىك ءباسپاسوز بەتىنەن جۇماباەۆتىڭ شىعارمالارىنا ورىن بەرىلمەسىن»,- دەپ قاۋلى شىعارعانىن جازادى.
قىزا كەلە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بالتاسىنىڭ ءجۇزى ابايدىڭ ولەڭدەرىن دە وتاپ تاستادى، ءسويتىپ، ۇلى اقىننىڭ ەسىمى «قارا تاقتاعا جازىلدى».
مۇنىڭ بارلىعىنا سەبەپكەر بولىپ وتىرعان باستى كىلتيپان - 1922 جىلى بەرنياز كۇلەەۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن قازان قالاسىندا، 1923 جىلى سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ العىسوزىمەن تاشكەنتتە باسىلعان ماعجان جۇماباەۆتىڭ «ولەڭدەر» جيناعى ەدى. بەرنيازدىڭ «سىرشىل سوزىمەن» جانە سۇلتانبەكتىڭ:
«م. جۇمابايۇلىنىڭ ولەڭدەرى قازاق ادەبيەتىندە ۇلكەن ورىن العان دەپ ساناپ باسىپ وتىرمىز. م.جۇمابايۇلىنىڭ ولەڭدەرىمەن وقۋشىلار بۇرىننان تانىس. ادەبيەتى جاڭا اياقتانىپ، ادەبيەت ءتىلى ەندى جاسالىپ كەلە جاتقان جۇرتتا ماعجانداي اقىنداردىڭ قىزمەتى زور ەكەنى انىق. وسى كۇنگە دەيىن تۇركىستاندا قويشىلار ءتىلى سانالىپ كەلگەن، رەسمي قاعازدار جازۋعا، كىتاپتار جازۋعا جارامسىز دەلىنىپ كەلگەن قازاق-قىرعىز ءتىلى ىسكە اسۋى بىلاي تۇرسىن، ونەرگە اساتىن باي، جاتىق، تازا، وتكىر، ادەمى ءتىل ەكەنىن ماعجان ولەڭدەرى كورسەتە الادى. سوندىقتان ءبىز ماعجان ولەڭدەرىنىڭ ساياسي مانىسىنەن گورى، ادەبي ءمانىسىن كوبىرەك كوزدە تۇتتىق. سول جاقتارىن ەسكەرىپ، ماعجان ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە كەز كەلەتىن ماركسيزم دۇنيە تانۋىنا ۇيقاسپايتىن جەرلەرىن وقۋشىلار كورە سالىپ ۇرىكپەي، كوركەمدىك جاعىنا، سىرشىلدىق جاعىنا، سۋرەتتەۋ جاعىنا كوبىرەك كوز سالۋى كەرەك، تاريحي مانىسىنە جەتە ءتۇسىنۋى كەرەك. بۇل كىتاپقا م.جۇمابايۇلىنىڭ ءباسپاسوز مايدانىنا شىققاننان بەرگى جازعان ولەڭدەرىنىڭ كوبىسى كىردى. باسۋ جاعىنان تۇزەي الماي وتىرعان كەمشىلىگىمىز: قاي ولەڭنىڭ قاي جىلى ءھام قاي شارتتاردا جازىلعاندىعىن كورسەتە الماۋىمىز. سويتسە دە م.جۇمابايۇلىنىڭ ولەڭدەرى ادەبيەت تاريحىنداعى سوڭعى 10-15 جىلداعى اعىمداردى تەكسەرۋگە دە جاقسى قۇرال بولا الادى دەپ ويلايمىز. تۇركىستان قازاعىنا ارناپ، ابايدان كەيىنگى ەكىنشى باستىرىپ وتىرعان ادەبيەت كىتابىمىز وسى م.جۇمابايۇلىنىڭ ولەڭدەرى. م.جۇمابايۇلى ولەڭدەرىنىڭ ءتىل جاعىنان، ادەبيەت تانۋ جاعىنان پايداسى كوپ بولادى دەپ سەنەمىز»,- دەگەن ساياسي استارلى پىكىرلەرىنە قاراماستان «قاراتاياقتاردىڭ» وكىلىنىڭ پوەزياسىن «تاپشىل قارابالاقتار» قابىلدامادى.
«قارا قازاقتىڭ» باتىراق اقىندارىنىڭ پىكىرىمەن ساناسپاي قازاق اقىنىنىڭ جيناعىن قازاقستاننان سىرت جەردە شىعارۋ ولار ءۇشىن «شەتەلدىك يدەولوگيالىق ۇستەمدىك، باسىنۋ» بولىپ تابىلدى. بۇل الاماننان ماسكەۋدەگى كۇنشىعىس باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى ءنادىر تورەقۇلوۆ باستاتقان قازاق قىزمەتكەرلەرى مەن ستۋدەنتتەرى دە تىس قالۋدى «ار سانادى». ءوزى «قازاقتىڭ پۋشكينى» دەپ تانىپ ادەبيەت ينستيتۋتىنا جولداما بەرگەن، كاسىبي باسپا مامانى رەتىندە قىزمەتكە الىپ وتىرعان ۇلتشىل اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنا بەينەسى جات بەيتانىستىقپەن شۇيلىگۋى تۇسىنىكسىز. ول 1924 جىلى 24 قاراشا كۇنى الپىسقا جۋىق «وقىرمان» قاتىسقان جينالىستا سۇلتانبەك قوجانوۆ العىسوز جازعان ماعجاننىڭ «ولەڭدەر» جيناعى تۋرالى بايانداما جاساپ، تالقىلادى، ءجاي تالقىلانعان جوق، تالقاندادى. قول استىندا ىستەيتىن اقىننىڭ ءوزىن شاقىرۋدى ار سانادى. تەك جاكەن سارسەنبين عانا قارسى شىقتى.
سونىمەن، «دۇنيە استان-كەستەن بولدى». ءومiر دە، ونەر دە تىعىرىققا تiرەلدi. نە iستەۋ كەرەك؟ ۇلتتىڭ رۋحىن ولتiرمەي، جانىن قالاي تازا ۇستاۋ كەرەك؟ بۇل تالقىلاۋ مەن تالقاندالۋ ۇلت جازۋشىسىن قاتتى ويلانتتى. جاكەن سارسەنبينمەن ەكەۋارا اڭگىمەدە ادەبي ۇيىرمە قۇرۋدىڭ قاجەتتىگى تۋرالى وي تۋىندايدى. ۇلت اقىنى التى الاشتىڭ ازاماتتارىنا اتوي سالىپ «تابالدىرىق» اتتى باعدارلاما جازدى:
«قازاق ادەبيەتi توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇر. ارتىندا بiر جول، الدىندا مىڭ جول. مىڭ جولدىڭ iشiندە وزەن ورلەگەنi دە، شولiركەگەنi دە، بارسا - كەلەرi دە، بارسا - كەلمەسi دە بار. قازاق ادەبيەتiن مىناۋ مىڭ جولدىڭ تاراۋىنا الىپ كەلiپ، اڭىرتىپ تۇرعان - تۇرمىس. اڭىرىپ تۇرعان تۇرمىس - قازاق تۇرمىسى. قازاق تۇرمىسى ورىس تۇرمىسىمەن، ورىس تۇرمىسى ارقىلى ەۋروپا تۇرمىسىمەن سوقتىعۋى - قازاق ادەبيەتiنiڭ ورىس ادەبيەتiنiڭ ەكپiنiنە، ورىس ادەبيەتi ارقىلى ەۋروپا ادەبيەتiنiڭ ەكپiنiنە كەز كەلۋi - «تاسپەن جاپالاقتى ۇرساڭ دا، جاپالاقپەن تاستى ۇرساڭ دا، جاپالاق ولمەكءتىڭ» كەبى.
ارينە، قازاق تۇرمىسى قيراماق، ارينە، قازاق ادەبيەتi ءولمەك. بiراق، بiزگە مولدا بولاتىن ەۋروپا ادەبيەتiنiڭ ءوزi دە بiر مولدا ەمەس، مىڭ مولدا. الىستاعى اناۋ ەۋروپانى قويالىق، كورشiمiز ورىس ادەبيەتiن الالىق. ونىڭ دا وتكەن داۋiرلەرiن بۇركەپ، وسى كۇنگi ءداۋiرiن الالىق.
وسى كۇندە پرولەتاريات توڭكەرiسi داۋiرiندە, كەڭەس وكiمەتiنiڭ وزiندە ورىس ادەبيەتiنiڭ مىڭ باعىتى بار. ءبارiنiڭ جالاۋى - قىزىل، ۇرانى - توڭكەرiس، الدى - ورتاقشىلدىق سىقىلدى... الايدا، يسكۋسستۆو ھام ونىڭ بiر سالاسى بولعان ءادەبيەت تۋرالى ءتۇرلi جاقتىڭ ءتۇرلى ۇعىمى بار. «يسكۋسستۆو - بار، ھام بولماق»،- دەگەن باعىتتان باستاپ، «يسكۋسستۆو - جوق، ھام - بولماق ەمەس، بۇرىن بولسا دا - بۇدان بىلاي بولماق ەمەس، بولۋعا تيiستi ەمەس»،- دەگەن باعىتقا شەيiن بار.
ونىڭ ۇستىنە، بiز دۇنيە استان-كەستەڭ بولعان زاماننىڭ ادامىمىز. جۇمىر جەردiڭ بەتiندەگi شiرiك قاۋدى ورتەپ، ورتەڭ شىعارۋ ءۇشiن قىلىش، نايزانى قولدان تۇسiرمەي، مايداندا جۇرگەن اسكەردەيمiز. ايەلiمiز دە، ەرiمiز دە ساياساتشىلمىز، شارۋاشىلمىز، ادەبيەتشiلمiز، تەگiس اسكەرمiز. اسكەر بولۋعا مiندەتتiمiز. توڭكەرiس iسi وسىنى تiلەيدi. (... ءبىر ءسوز تانىلمادى - ت.ج.) تۇرمىسى دا وسىنى تiلەيدi.
بiراق مايدانداعى اسكەردiڭ ءاربiر توبىنىڭ دا، ءاربiر تاپتىڭ دا باس مiندەتi بولماق. ءاربiر توپ ءوزiنiڭ iسiن دۇرىس اتقارسا عانا, جالپى اسكەر سوعىستا ۇتىپ شىقپاق. بءىر توپ ءوز مiندەتiن اتقارا الماسا، ءوز مiندەتiن ۇمىتىپ، كوپتiڭ دۇرمەگiمەن، ايعاي-اتتاننىڭ جەلiگiمەن لاپ قويىپ كەتە بارسا، مايدان قۇر ويرانعا اينالماق. قازاقتىڭ جازۋشىلارى دا از اسكەردiڭ كiشكەنە بiر قاناتى. ءۇركەردەي بiر توبى. بiراق ولاردىڭ موينىندا جالپى اسكەرلiك مiندەتتەن باسقا باس مiندەت بار. جازۋشىلىقتىڭ، اقىندىقتىڭ ءوز مiندەتi بار. جازۋشىلارىمىز اسكەرلiك مiندەتiن بiلiپ، اقىندىق مiندەتiن بiلمەسە، اتقارا الماسا - اقىن ەمەس. اقىندىقتى بiلiپ، اسكەرلiكتi بiلمەسە - اسكەر ەمەس.
قازاق ەلi - ەۋروپا مادەنيەتiنiڭ كوزiمەن قاراعاندا مادەنيەت قورى، ادەبيەت قورى جوق، كەدەي ەل بولعاندىقتان، بiزدiڭ جازۋشىلارىمىز اسكەرلiك، ازاماتتىق مiندەتiن ۇمىتىپ، قۇر اقىندىققا قادالىپ قالۋى مۇمكiن. اسiرەسە، اقىندىق مiندەتiن بiلە الماي، جالپى ايعايدىڭ ەكپiنiمەن كەتۋi دە مۇمكiن. ادەبيەتتi - ايعاي عانا دەپ، اقىندىقتى - ۇگiت-ناسيحات قانا دەپ ۇعۋى. مىسالى، ادەبيەت، نە دiنشiلدiكءتىڭ ءبادۋامى ء(بادۋام - الىپپە، ياعني وقۋ قۇرالى - ت.ج.), نە دiنسiزدiكءتىڭ ءبادۋامى دەپ، ايتەۋiر، ءبادۋام دەپ ۇعۋعا مۇمكiن... ءۇلگi بولارلىق ورىس ادەبيەتiنiڭ ءتۇرلi تاراۋىنىڭ تۇراقسىز بiر تاراۋىنا، نە بارسا - كەلمەسiنە، نە ۇزاماي قۇرىپ كەتەتiن سيىردىڭ شۇبىرىندىسىنا ءتۇسiپ كەتۋگە مۇمكiن.
وسى مۇمكiندiكتەردiڭ شەت پۇشپاعىن كورiپ، ادەبيەت قازانىنىڭ بiر قۇلاعىنا جارماسىپ جۇرگەن ءبىز - توعىز ويلانىپ، توقسان تولعانىپ، تومەندەگi پiكiرلەردi ورتاعا سالۋىمىزدى بورىشىمىز دەپ بiلدiك.
بۇل قۇرعانىمىز سەگiز قانات بوز وردا، التى قانات اق وتاۋ ەمەس، «ابىلايشا». مايدان, ويران، جورىق داۋiرiندە داعاراداي وردا دا، التى قانات اق وتاۋ دا قۇرىپ وتىرۋعا بولمايدى. اتتان داۋiرiنە «ابىلايشا» كەرەك. جورىق «ابىلايشاسى» كەرەك (جورىقتا تiگiلەتiن قوس - ت.ج.). جورىق - «ابىلايشا» بولادى. جورىق باسىلار، جاڭا تۇرمىس ورنار، «ابىلايشا» قالىپ، ءبارiمiز سياتىن بوز وردا تiگiلەر. بۇل كەلەشەكتiكi. ءازىرگi باسپانا - «ابىلايشا!».
وقۋشى! جاقسى كەلدiڭ. «تابالدىرىقتى» اتتاپ، تورگە شىق. «القاعا» كiر!»,- دەپ ۇران تاستادى.
بۇل - «القا» ادەبي ۇيiرمەسiنiڭ «تابالدىرىق» اتتى باعدارلاماسىنىڭ كiرiسپە ۇندەۋi. ونى جازعان - اقىن ماعجان جۇماباەۆ بولاتىن.
اقىندىق اسقاق كوڭiلمەن ەكپiندەتە جازىلعان بۇل ۇندەۋدiڭ استارىندا تەرەڭ ءمان جاتىر ەدi. ول تۇستاعى ءاربiر ناۋقاننىڭ ءوزiن «مايدان» دەپ اتاۋ راسiمگە كiرiپ كەتكەندiكتەن دە، ءار سالانىڭ ادامدارى ءوزiن «اسكەر ەسەبىندە» سەزiنۋi زاڭدى جانە مۇنى ماعجان جارىم-جارتىلاي مىسقىلمەن ايتىپ وتىر. نەگiزگi ءتۇيiنi:
قالايدا ماسكەۋدەگi ارىپتەستەرi سياقتى بiر كوركەمدىك ماقساتتى ۇستانعان ونەر ادامدارىنىڭ باسىن بiرiكتiرۋ. ويتكەنi سول تۇستاعى جالاڭ الەۋمەتشiلدەر مەن قىزىل جالاۋلى «جاساسىنشىلدار» مادەنيەتتiڭ ءتۇپ تامىرىنا بالتا شاۋىپ، ەجەلگى مۇرانىڭ بارىنەن باس تارتتى. تەك قانا «جاساسىندى» جەلەۋ ەتتi.
بۇل ونەردi ءولتiرۋدiڭ ەڭ ءبىر وتامالى شاراسى ەدi. ەكiنشi, ماسكەۋدەگi قازاق وقىعاندارى مەن ستۋدەنتتەرiنىڭ:
«ماعجاننىڭ شىعارمالارى قازاق كەدەيدەرiنە قارسى ۇگىت-ناسيحات قۇرالى»,-دەگەن قاۋلى قابىلداپ، بارلىق باسپاسوزدەرگە حات جازدى.
ول حات بۇكىل قازاقستاندى دۇرلىكتىرىپ، ماعجانعا جانە ۇلتشىل جازۋشىلارعا قارسى ناۋقان باستالدى دا كەتتى.
اقىننىڭ نامىسىن قوزدىرعان جانە ونى «القا» اتتى ادەبي ۇيiرمە قۇرۋعا ءماجبۇر ەتكەن دە سول جاعداي.
ول مايدانعا «جەكە اسكەر» رەتiندە ەمەس، «ابىلايشاسى» بار ادەبي توپ رەتiندە اتتانۋعا قامدانعان. سوندىقتان دا ول ءوزiنiڭ ويىن ايقىنداي جازىپ، قاناتتاس قالامگەرلەردەن اقىل-كەڭەس سۇرادى.
تەرگەۋشiلەرگە بەرگەن جاۋابىندا م.جۇماباەۆ:
«القا» ءۇيiرمەسiن قۇرۋدى ستۋدەنتتەردىڭ تالقىلاۋىنان كەيىن ويىما الدىم جانە ونىڭ «تابالدىرىق» اتتى باعدارلاماسىن 1924 جىلى جەلتوقساننىڭ اياعىندا باستاپ، 1925 جىلى قاڭتار ايىنىڭ باسىندا جازىپ ءبىتىردىم. باعدارلامانى سول كەزدەگi ماسكەۋ ستۋدەنتتەرi سارسەنبين مەن سەگiزباەۆقا وقىپ بەرiپ، تالقىلاتتىم، وزگەرتۋلەر ەنگiءزدىم. سودان كەيiن بارىپ جان-جاققا تاراتتىم»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن.
ارينە، تەرگەۋشiلەرگە: «القانىڭ» الدىنا قويعان ەشقانداي ساياسي ماقساتى جوق، تەك قانا ادەبي مۇددەدەن تۋىندادى،- دەگەن لاج ايتادى. بۇل ورىندى دا، ويتكەنى، نەگiزگi ماقسات - ونەردەن تۋىنداپ وتىر.
ءسويتىپ، تەرگەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا - «استىرتىن ۇيىم، ال شىن ماعىناسىندا «القا» اتتى ادەبي ۇيىرمە ومىرگە كەلدى. «استىرتىن ۇيىمدى»، ياعني، ادەبي ۇيىرمەنى قۇرعان - ماعجان جۇماباەۆ پەن رابفاكتىڭ ستۋدەنتى جاكەن سارسەنبين جانە اقىن امانعالي سەگىزباەۆ. بۇعان ەندى تەك قانا قارا كۇيە جاعىپ، تونىن تەرىس اينالدىرىلعان:
«القا» اتتى استىرتىن ادەبي ۇيiرمەنiڭ ءومiر ءسۇرۋi ادەبي ەڭبەكتەردi بەلگiلi بiر ءتارتiپ بويىنشا ءبولiسiپ دايىنداۋعا ۇيىتقى بولدى»,- دەگىزەتىن كورسەتىندى عانا جەتپەي تۇردى.
ارينە، مۇنىڭ ار جاعى اككى تەرگەۋشى ءۇشىن تۇسىنىكتى. تۇسىنىكتىسى سول، بۇل ۇيىرمە - سوۆەت وداعىنداعى جۇزدەگەن ادەبي-تۆورچەستۆولىق ۇيىرمەنىڭ ءبىرى عانا بولاتىن. م.گوركيدىڭ ءوزى «وپوياز»-عا جەتەكشىلىك ەتتى. سولاردىڭ ۇلگىسىمەن كازاپپ-تىڭ جانكەشتى قارسىلىعىنا ۇشىراعان «بايشىل، وتكەندى كوكسەگەن ۇلتشىلدار» - وزدەرىن دە، ونەردى دە قورعاۋ ءۇشىن «القا» اتتى ادەبي ۇيىرمە اشۋعا ۇمتىلدى. سول ماقساتقا وراي شىعارماشىلىق باسەكەگە ءتۇستى.
ماعجاننىڭ «باتىر بايان»، «قويلىبايدىڭ قوبىزى»، مۇحتاردىڭ «كوكسەرەك»، «قيلى زامان»، جۇسىپبەكتىڭ "كۇنىكەيدىڭ جازىعى»، «اقبىلەك» ىسپەتتى كەسەك تۋىندىلارى سول جىلدارى جازىلدى. ۇيىرمە ءوز الدىنا ساياسي ماقسات قويعان جوق. تازا ونەردى قولداپ، تاپتىق مۇددەدەن گورى كوركەمدىك شەبەرلىكتى جوعارى قويدى. «جالاڭ ۇراننان ارىلىپ، ساف ونەرمەن سۋسىنداۋدى» (م. اۋەزوۆ) ماقسات تۇتىپ، «سانا» مەن «شولپان» جۋرنالىنا جاريالاۋ ارقىلى سول يدەيالارىن جۇزەگە اسىرۋدى ويلاستىردى. كوركەم ادەبيەت تۋرالى ج.ايماۋىتوۆتىڭ، ق.كەمەڭگەروۆتىڭ، س.سادۋاقاسوۆتىڭ، ا.بايتاسوۆ پەن د.ىسقاقوۆتىڭ، ءا.مامەتوۆانىڭ، ى.مۇستامباەۆتىڭ ورايلاس پىكىرلەرى تۇتاسا جاريالانىپ، «تاپشىل تاباشىلداردىڭ» بەتىن قايىردى. سونىڭ ىشىندە «تىكەن» اتتى «تىكەن سىنشى» ساكەنگە:
«تاپشىل اقىنبىز دەپ جۇرگەن «اقىنداردىڭ بەت جۋارى» ساكەن مەن ءسابيت (مۇقانۇلى) قوي. ساكەننىڭ ءبىراز ولەڭدەرىندە سۋرەتشىلىك بار بولعانىمەن، تاباندى پىكىر جوق. ساكەن قارا قازاقتىڭ قولىنا تۇسپەيتىن «اساۋ تۇلپار» بولىپ جۇرگەن. كوميسسارلىقتان تۇسكەن كۇنى ءۇنى وشكەن ساكەندى قالاي تاپشىل اقىن دەيمىز؟ سەگىز جىلداي ايقايى تاۋسىلماعان كەمپىرگە ۇگىت-ناسيحات ايتىپ وتىرعان، ولەڭ جازۋدىڭ تەحنيكاسىن بىلمەي، سوقىر تۇيەدەي شالىپ وتىراتىن ءسابيتتى قالاي اقىن دەيمىز؟»,- دەپ قادالدى.
ال ىدىرىس مۇستامباەۆ وزىنە ءتان تۋرا مىنەزبەن:
«ءسابيت ماقالاسىنىڭ اياعىن: «ابايدىڭ ار جاعىندا دا قازاقتىڭ جاقسىلى-جاماندى ادەبيەتى بولعان. سول ادەبيەتتەر سارقىلىپ كەلىپ، اباي زامانىندا ءبىر قازىق قاعىپ ءوتتى. وسىنىڭ كەزەڭىنە اباي كەز كەلگەن سوڭ، دايار تاباقتىڭ يەسى، دايار توقپاقتىڭ ۇرۋشىسى، دايار قازىقتىڭ قاعۋشىسى بولدى دا جۇرە بەردى»،- دەپ بىتىرەدى... ءجون، ءجون، ءسابيت!!! ونان دا قازاقشا: «اباي - ارامتاماق»، - دەپ ءبىر-اق ايتساڭشى. كوپ ءسوز سويلەپ اۋرە بولىپ جاتاتىن نە بار؟», - دەپ بەتكە ايتتى.
قانشا جەردەن «جولداستىق سىن» تۇرعىسىنان ايتىلسا دا مۇنداي پىكىرلەر جاۋاپسىز قالمادى. ونىڭ زاردابى بىرگە ەمەس، مىڭعا ءتيدى. اسىرەسە، سەرى دە شامكوس ساكەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعالىعىنان كەتكەننەن كەيىن 1925 جىلدىڭ 13-20 مامىر ارالىعىنداعى كەڭەستىڭ ءىىى قۇرىلتايىنان سوڭ:
«قازاقستانداعى جاعدايلاردان، ءوز جايىمنان ستالين، كۋيبىشەۆ، مولوتوۆ جولداستارعا ارىز بەردىم. ستالين جولداسپەن اۋىزشا سويلەستىم، سويلەسكەندە بارلىق ءمان-جايدى ايتتىم («ۇكىمەت بيلىگىنىڭ الاشورداشىلاردىڭ - س.سادۋاقاسوۆ پەن س.قوجانوۆتىڭ قولىنا كوشكەندىگى تۋرالى - ت.ج.). ۇلكەن ورىنداردان تۇسىرىلگەندەردىڭ وقۋعا سۇراناتىن ادەتى بار عوي. بۇل رەتپەن مەن دە: «كوماكادەمياعا وقۋعا كىرگىزىڭىز»،- دەدىم. مەن وسى سوزدەردى ايتقان سوڭ ستالين جولداس: «كوماكادەمياعا ورنالاستىرۋ وپ-وڭاي، بىراق قازاقستاننىڭ ءحالى ءوزىڭ ايتقانداي بولسا، سىزدەردىڭ قازاقستاننان قاشۋلارىڭىز كەرەك ەمەس. قايتا قاتتى بەلسەنىپ ىستەۋلەرىڭىز كەرەك، مەنىڭ ءماسليحاتىم وسى»,- دەگەن كەڭەس الادى.
«ۇكىمەت بيلىگى س.سادۋاقاسوۆ پەن س.قوجانوۆ سياقتى الاشورداشىلاردىڭ ەمەس»، ساكەن سەيفۋللين سياقتى توڭكەرىسشىلدىڭ قولىندا تۇرعاندا، ۇلتىنىڭ تەڭ جارتىسى اشارشىلىقتان قىرىلىپ جاتقاندا «قازاق حالىق كوميسسارى قىرعا شىعىپ، 5-6 اي بويى دەمالعانىن، سول ۋاقىتتىڭ ىشىندە حالىق كوميسسارىنىڭ كەڭسەسىنە ءبىر دە ءبىر رەت باس سۇقپاعانىن» (گ.ا.كوروستىلەۆ), اق بوز اتسىز «قارعا ادىم جەردەگى جينالىسقا دا اتتاپ باسپايتىنىن، ەشقاشان ەشقانداي ماسەلەگە ارالاسپايتىنىن، ماسەلە دە قويمايتىنىن» (ا.جيحانوۆ), ارينە، ستالينگە جەتكىزگەن جوق. ودان گورى الاش ازاماتتارىن ارانداتۋ ءتيىمدى ەدى (د.ا.امانجولوۆا، نا يزلومە. ا.2009. ستر. 388).
اراعا اپتا سالماستان ت.رىسقۇلوۆ پەن س.سەيفۋلليننىڭ بايانحاتىنىڭ نەگىزىندە ءستاليننىڭ «اق جول» جۋرنالى تۋرالى حاتى» جاريالانادى. كۇزگە قاراي «الاشورداشىلاردى الاستاتىپ»، قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا گولوششەكيندى قازاقستانعا جىبەردى. باسىلىمنىڭ اتىن اۋىستىرىپ العان ءستاليننىڭ قاراپايىم قاتەسىن تۇزەتۋگە ورتالىق كوميتەتتىڭ دە، ولكەلىك كوميتەتتىڭ دە، ەكى «ارىزشىنىڭ» دا ءداتى جەتپەدى. تۋرا سول كەزدە «اق جولدى» جابۋ تۋرالى قاۋلى دا شىقتى. عالىم شەريازدان ەلەۋكەنوۆتىڭ سىني وي وزەگىنەن بۇل سالىستىرۋدىڭ استارىندا «قۋ جاقتىڭ» قازاقستانعا كەلۋىنىڭ «جوعارىداعى سەبەپكەرلەرىن» مەڭزەۋ بار. ولار: جاقسىلىقتى كۇتىپ - جاماناتقا، كوسەمدى كۇتىپ - قۋجاققا تاپ بولدى.
ءيا! قانداي ۇقساستىق دەسەڭشى! سەكسەن التىنشى جىلى دا وسى جاعداي قايتالانىپ ەدى-اۋ! تاريحتان ساباق الماپپىز. ايتپاقشى سول تاريحتىڭ بەتى كەشىگىپ اشىلدى ەمەس پە. ءبىزدىڭ مىنا جيىرما جىل بويى سالىستىرا جيناقتاعان جانتالاستى جانىعۋىمىزداعى سالىستىرۋلار مەن تالداۋلار سول ءۇشىن قولعا الىنىپ وتىر عوي. كەيدە جانىڭدى جەگەن جەگىدەن: «وسىنىڭ ءبارى كىمگە كەرەك، نە ءۇشىن جانىمدى قينايمىن؟»,- دەگەن تورىعۋدان سونداي ويلار جارىققا الىپ شىعادى (بۇل ماسەلەلەر تۋرالى ءبىرىنشى كىتاپتا بارىنشا كەڭ سالىستىرىلا تالدانىپ، «اق جول» تۋرالى قاۋلىنىڭ ءماتىنىن تۇگەلدەي ءبىز قۇراستىرعان «الاش اقيىقتارى» (2006) اتتى دەرەكتەر جيناعىندا عىلىمي تۇسىنىكتەرىمەن قوسا جاريالاعاندىقتان دا، وسى سىلتەمەمەن شەكتەلەمىز).
ءسويتىپ، «القانىڭ» باعدارلاماسى - قيال، جۇمىسى - جوبا كۇيىندە قالدى. جوعارىداعى ەكى جۋرنال دا («سانا» مەن «شولپان») كوركەمدىك-يدەيالىق جات ۇستانىمى ءۇشىن جابىلىپ تىندى. «ايەل تەڭدىگى» مەن «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىندا جاريالانعان م.جۇماباەۆتىڭ ولەڭدەرى مەن ج.ايماۋىتوۆتىڭ، م.اۋەزوۆتىڭ اڭگىمەلەرى، ءا.بوكەيحانوۆتىڭ اۋدارمالارى، ى.مۇستامباەۆتىڭ، د.ىسقاقوۆتىڭ سىني ماقالالارى جالعاسىن تاپپاي، توقتاتىلدى. ونىڭ ەسەسىنە، 1927 جىلى شىققان س.سەيفۋللين ۇيىمداستىرعان كازاپپ مۇشەلەرىنىڭ «قۇس جولى» اتتى جيناعىندا «القا» مۇشەلەرىنىڭ «جون تەرىسىن سىپىرعان» بەس-التى ماقالا قاتار باسىلدى. ساياسي ايىپ تاعۋعا سونىڭ ءوزى دە جەتىپ جاتىر ەدى. سولاي بولدى دا. ونداعى ايىپتاۋلاردىڭ پارمەنى سوت ۇكىمىنەن بىردە-ءبىر كەم سوقپادى. ادەبي پىكىر الىسۋدىڭ ءوزى «جاعا جىرتىسۋدىڭ» ءبىر تۇرىنە اينالدى. اسىرەسە، ماعجاننىڭ اقىندىعى تۋرالى جارىسا جاريالانعان «تاڭقيتتار» (سىن) تالانتتىڭ تاناۋىن ءتىلىپ جاتتى. وعان كوبىك اۋىز گولوششەكين دە ارالاسىپ كەتتى. ول 1927 جىلى بۇكىلقازاقستاندىق ءۇى كونفەرەنتسيادا:
«ەسكى ينتەلليگەنتسيانىڭ اراسىندا سمەنوۆەحوۆشىلاردى ەسكە تۇسىرەتىن قوزعالىس بار. سەندەر جۇماباەۆتىڭ «90» جونىندەگى ايگىلى ولەڭىن بىلەتىن شىعارسىزدار، ول ءوزى 90 جاعىندا بولعاندىقتان، 90 تۋرالى جازادى، ال كوپشىلىك بۇل سان شىنايى ەكەن دەپ الدانىپ قالادى. ولار 100 دەپ ەدى، جەڭىلىپ قالدى، ەندى 90 دەپ كۇڭىرەنۋدە، بىزگە جاقسى ىستەرىمەن كەلسە، ءبىز ولاردىڭ ارقاسىنان قاعامىز، الايدا 90-دى باسقالاردىڭ قولداماۋى قاجەت ەكەنىن اڭعارتۋ ءۇشىن ءبىز ارقاسىن سيپاپ قانا قويماي، ءبىر مەزگىل سوققىعا دا جىعىپ الامىز»,- دەپ («سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتى، 1927 جىل، 21 قاراشا) ويقاستادى.
ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ماعجان جۇماباەۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ تۇرمەدەن قايتىپ ورالعاندا سولارعا جازعان حاتىندا دا وسى «سمەنوۆەحوۆشىلار» تۋرالى ۇزاق تۇسىندىرەدى. شىندىعىندا دا، م.اۋەزوۆ ايتقانداي، گولوششەكين كەلىسىمەن قازاقستانداعى ءداۋىر دە، ۋاقىت ولشەمى دە، قۇندىلىق تا، كوزقاراس تا وزگەردى. مۇنى «ۇسىنىس جاساۋشىلاردىڭ» وزدەرى دە كەش اڭعارىپ، بارماعىن تىستەپ ۇلگەرە الماي قالدى.
ارينە، زياتكەر قاۋىم ەرىكسىز قالامنان باس تارتتى. سوعان قاراماستان كوركەم ونەر تۋرالى پىكىر تالاستارى ۋشىعىپ كەلىپ، ءولىم جازاسىنا ۇلاستى.
قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندەگى حاتتاماعا سۇيەنسەك، 1929 جىلى 20-شىلدە كۇنى ماعجان جۇماباەۆ تۇتقىندالىپ، جاۋاپقا تارتىلىپتى. ال زيالى زەرتتەۋشى شەريازدان ەلەۋكەنوۆ اينالىمعا تۇسىرگەن دەرەك بويىنشا ماعجان جۇماباەۆ 1929 جىلى 6-شىلدە كۇنى قىزىلجار قالاسىندا تۇتقىندالىپ، تومەندەگى ىلەسپە حات ارقىلى الماتىعا جونەلتىلەدى:
«№ 6333 2 پپ وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ كسسر بويىنشا الماتى قالاسىنداعى وكىلىنە. 1929 جىل، 6-شىلدە.
ۇستىمىزدەگى جىلى 6-شىلدە كۇنى تۇتقىنعا الىنعان بەلگىلى ۇلتشىل قازاق اقىنى جۇماباەۆ ماعجاندى سىزدەرگە جىبەرىپ وتىرمىز. پاتەرىندەگى ءتىنتۋ كەزىندە ونىڭ ءىشىنارا ءومىربايانى جازىلعان قالىڭ داپتەردەن باسقا ەشتەڭە تابىلمادى... بايتاسوۆ ابدوللا پەتروپاۆلوۆسكى قالاسى اۋماعىندا كوزگە تۇسپەدى. قالىڭ داپتەر «قوسىمشا» رەتىندە جىبەرىلىپ وتىر. وگپۋ وكرۋگتىك ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى - ۆ.نيكەروۆ. ش/ب وكىلىنىڭ كومەكشىسى - گۋبايدۋللين».
كوزى قاراقتى، ويى سەرگەك، جادۋالعا قابىلەتتى، العاشقى تەرگەۋلەردىڭ مازمۇنىمەن تانىس وقىرمان م.جۇماباەۆتى تۇتقىنداۋعا شىعارىلعان قاۋلىنىڭ حاتتاماسىن مىسقىلمەن وقيتىنى انىق. وندا م.جۇماباەۆتىڭ ومىرىنە قاتىسى جوق، تەك د.ادىلەۆكە تاعىلعان ايىپتاۋ قورىتىندىسىن كوشىرە سالعان. وقىڭىز (د.دوسجاننىڭ جاريالانىمى بويىنشا):
«قاۋلى: 1929 جىل، 20 شىلدە. مەن، بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ قازاق اسسر-ءى بويىنشا وكىلەتتى وكىلى باستىعىنىڭ كومەكشىسى ساەنكو №6 تەرگەۋ ىسىمەن تانىسۋ بارىسىندا مىناداي قىلمىستى ءىستىڭ ۇيىمداستىرىلعانىن انىقتادىم:
1. جۇماباەۆ ماعجان كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكەن جانە ورتا ازياداعى باسماشىلار قوزعالىسىمەن بايلانىسى بار استىرتىن ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىسقان;
2. بۇل استىرتىن ۇيىم سىرداريا وكرۋگىنە قاراستى سارىسۋ اۋدانىنىڭ كولەمىندە قاستاندىق ارەكەتپەن اينالىسىپ جۇرگەن اعايىندى ادىلەۆتەردىڭ باندىسىمەن استىرتىن بايلانىستا بولعان.
3. استىرتىن ۇيىم ءبىراز جىلدان بەرى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ناۋقاندىق شارالارىنا تۇراقتى تۇردە ىرىتكى سالىپ، مادەنيەت پەن شارۋاشىلىق جۇمىستارىنا كەدەرگى جاسادى، سوندىقتان دا ماعجان جۇماباەۆتى قىلمىستىق كودەكستىڭ 58 بابىنىڭ 7, 11 تارماقتارىنا جانە 59 بابىنىڭ 3 تارماعىنا سايكەس ايىپتى دەپ تاۋىپ، سوعان وراي 128, 142, 147 باپتاردى باسشىلىققا الا وتىرىپ:
1883 جىلى تۋعان، ءىرى باي تۇقىمىنان شىققان، جارتىلاي فەودال، پارتيادا جوق، ۇيلەنگەن، بۇرىن ءىستى بولماعان، بۇرىنعى الاشورداشى، پەتروپاۆل كەڭەس-پارتيا مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى م.جۇماباەۆتى جوعارىدا اتالعان قىلمىستى ىستەرىن مويىنداتۋ ءۇشىن تەرگەۋگە الۋدى، سوعان وراي پەتروپاۆل كەڭەس-پارتيا مەكتەبىندەگى قىزمەتىنەن 29-جىلدىڭ 15-شىلدەسىنەن باستاپ قىزمەتتەن بوساتۋدى ماقۇل دەپ تاۋىپ، قاۋلى قابىلدادىم.
تەرگەۋ ىسىنە كەدەرگى كەلتىرۋدىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا جۇماباەۆ قازاق اسسر وگپۋ - ءنىڭ كومەنداتۋراسىنا قاماققا الىنسىن.
وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى ساەنكو. تەرگەۋشىلەر: لوگاچەۆ، الشانسكي (قولدارى)».
تەرگەۋ ىسىمەن تانىسا وتىرىپ، ايىپ قورىتىندىسىنداعى جالعىز عانا جاناما دەرەكتىڭ راستىعىنا كوزىمىز جەتتى. ول - ماعجان جۇماباەۆتىڭ ومبى قالاسىنداعى گيمنازيادا دىنشە ادىلەۆتەن ءبىر ساتى جوعارى كۋرستا وقىعانى عانا. تەرگەۋ بارىسىندا وزگە ايعاقتار قاپەرگە دە الىنبادى. دەمەك، بۇل ايىپتاۋلار ناقتى ايىپ ەمەس، جەلەۋ كۇيىندە قالعان.
ارينە، «جاپپاي قۇرباندىق شالۋ» ناۋقانىنا ۇشىراعانداردىڭ نەگiزگi «كiناسi» ۇلتىن سۇيگەندiگi, ۇلتى ءۇشiن كۇيگەندiگi, ۇلتىنىڭ رۋحاني مۇراسىن ساقتاپ قالۋ جولىنداعى كۇرەسi ەكەندiگi تۇسiنiكتi.
ال، وسى ءتورتiنشi «مايدان - مادەنيەت مايدانى» سالاسىنداعى، «الاشورداشىلاردىڭ» قىلمىستارى مىناداي ەدى:
1. جاۋاپتى ورىندارعا كiرiپ الىپ، كەڭەس وكiمەتiنە جات يدەيانى ناسيحاتتاپ، ونى «القا» ارقىلى جۇزەگە اسىردى.
2. جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ شاكiرتتەرiنە وقۋلىقتار جازىپ، ارانداتۋعا ۇمتىلعان ارەكەتتەرiن جانداندىرعان.
3. ادەبيەتتiڭ تاپتىق مۇددەسiن مويىندامادى.
4. ۇلتشىل-بۋرجۋازيالىق يدەولوگيانى كوركەم شىعارمالارى ارقىلى ناسيحاتتاعان. ءسويتiپ، پرولەتارياتتىق مادەنيەتتi مانسۇق ەتىپ، حاندار مەن فەودالدىق ەركiندiكتi, ەركiن زامانداعى قازاقتىڭ بوستاندىعىن ماداقتاعان.
مىنە وسىنداي «قىلمىستىق جەلەۋ» ولاردىڭ تۇتقىندالۋىنا سەبەپ بولعان. مۇنىڭ بارلىعى وقىرمانعا تانىس بايبالامدار. سوندىقتان دا ماسەلەنi تەرگەۋ بارىسىنداعى قولعا تۇسكەن، تارگiگە الىنعان حاتتار مەن قۇجاتتارعا سۇيەنiپ وتىرىپ باياندايمىز. تەرگەۋ ىسىندەگى نەشە ءتۇرلى جالا مەن ارىزداردىڭ، قولحاتتاردىڭ، جاساندى «دونوستاردىڭ»، دالەلسىز قىزدىرمامەن ايتىلا سالعان ايىپتاۋلاردىڭ بارلىعى دا قىزىل سوزگە، داۋرىقپاعا قۇرىلدى. بۇل - تەرگەۋشiلەردiڭ تونىن تەرiس اينالدىرعان ءسوزiنىڭ ايناعا تەرiس تۇسكەن بەينەسى دەپ ۇققان ءجون. ونداي دورەكi بۇرمالاۋلارعا قوسىمشا تۇسiنiك بەرiپ جاتپايمىز. بەتتەسۋلەردىڭ ىشىندە اتى-ءجونى كەزدەسىپ قالاتىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ كۋالاندىرعان كورسەتىندىلەرى - ولاردىڭ ابىروي-اتاعىنا كولەڭكە تۇسىرمەسە، كوڭىلدى كوتەرمەيدى.
وكىنىشتى. بىراق شىندىق سولاي. جالانىڭ جالىنىنا قاناتىن كۇيدىرگەن جالعىز ماعجان ەمەس ەدى.
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
