ەربولات باياتۇلى. ماڭگىلىكتى ىزدەۋ فيلوسوفياسى
سىرلى الەم، سيقىرلى دۇنيە... سىزىلتىپ تارتقان سىبىزعىنىڭ سىزداپ شىققان ۇنىندەي بەيۋاق كەشقۇرىمنىڭ كوڭىل بەدەرىن كومىپ، جان دۇنيەڭدى جابىرقاتىپ، باتار كۇننىڭ اقىرعى بوياۋىمەن القىزىل تۇسكە ەنىپ بارىپ، كۇرەڭسال تارتاتىن تالماۋىر شاعى بولادى. بۇيىعىلاۋ تىرشىلىكتىڭ كوزىنە قامالا باستاعان قوڭىر بوياۋ بارقىنداپ بارىپ، ءتۇن دەگەن ءتۇپسىزدىڭ تۇنەگىنە بوي ۇمسىنا باستايتىن باۋىر دۇنيە-اي دەگەن. وسىناۋ تالىقسىعان تالماۋىر شاقتىڭ تامشى مۇڭىن تاڭدايىڭا باسىپ، ايتەۋىر وسى ومىردە تولاس تاۋىپ بەرمەيتىن ساعىنىش دەگەن سارى جاپىراق جامىلعان جانىڭدى جالعىز قالدىرىپ، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ ورتاسىنداعى ءبىر حالدىڭ تۇڭعيىعىنا شىم-شىمداپ باتاتىنىڭ دا راس. ءاسىلى، اقىن جانى سەزىنىپ، ءداپ كورە بىلگەندەي كۇزدىڭ پاليترالىق بوياۋى سان-الۋان. شىندىعىندا الۋان تۇسكە بويالىپ، كوز جاۋىڭدى العان سياقتى بولعانىمەن ايتەۋىر وسى كۇزدىڭ دەم الىسىندا باعزىدان ءبىر كۇرسىنىس باسىم. الگىندە ايتقانىمىزداي اقىن كۇز بوياۋلارىن سانالۋاندىعىن جۇرەگىنىڭ ءبىر تۇكپىرىنە قىمتاپ ۇستاپ، وقىرمانعا تەك عانا «تورى» دەگەن سيپاتتى ۇسىنادى. كەشەگى مۇقاعاليداردىڭ «كۇرەڭ كۇزىمەن» ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، وسىناۋ مەزگىلدىك بولمىستىڭ بوياۋىنا ۇلتتىق ءتۇس ەنگىزىپ، قويۋلاتا ءتۇسۋى وزىندىك رەڭ تاپقان.
باتىستا كۇرسىنىپ كۇرەڭ كۇن،
باقشادا تورىقتى تورى كۇز.
اسپانىم، و، نەگە تۇنەردىڭ؟؟؟
جاي عانا ەلەسپىز ءبارىمىز...
..كۇللى الەم جانە سەن. كۇرەڭ كۇن.
سىرلى الەم، سيقىرلى دۇنيە... سىزىلتىپ تارتقان سىبىزعىنىڭ سىزداپ شىققان ۇنىندەي بەيۋاق كەشقۇرىمنىڭ كوڭىل بەدەرىن كومىپ، جان دۇنيەڭدى جابىرقاتىپ، باتار كۇننىڭ اقىرعى بوياۋىمەن القىزىل تۇسكە ەنىپ بارىپ، كۇرەڭسال تارتاتىن تالماۋىر شاعى بولادى. بۇيىعىلاۋ تىرشىلىكتىڭ كوزىنە قامالا باستاعان قوڭىر بوياۋ بارقىنداپ بارىپ، ءتۇن دەگەن ءتۇپسىزدىڭ تۇنەگىنە بوي ۇمسىنا باستايتىن باۋىر دۇنيە-اي دەگەن. وسىناۋ تالىقسىعان تالماۋىر شاقتىڭ تامشى مۇڭىن تاڭدايىڭا باسىپ، ايتەۋىر وسى ومىردە تولاس تاۋىپ بەرمەيتىن ساعىنىش دەگەن سارى جاپىراق جامىلعان جانىڭدى جالعىز قالدىرىپ، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ ورتاسىنداعى ءبىر حالدىڭ تۇڭعيىعىنا شىم-شىمداپ باتاتىنىڭ دا راس. ءاسىلى، اقىن جانى سەزىنىپ، ءداپ كورە بىلگەندەي كۇزدىڭ پاليترالىق بوياۋى سان-الۋان. شىندىعىندا الۋان تۇسكە بويالىپ، كوز جاۋىڭدى العان سياقتى بولعانىمەن ايتەۋىر وسى كۇزدىڭ دەم الىسىندا باعزىدان ءبىر كۇرسىنىس باسىم. الگىندە ايتقانىمىزداي اقىن كۇز بوياۋلارىن سانالۋاندىعىن جۇرەگىنىڭ ءبىر تۇكپىرىنە قىمتاپ ۇستاپ، وقىرمانعا تەك عانا «تورى» دەگەن سيپاتتى ۇسىنادى. كەشەگى مۇقاعاليداردىڭ «كۇرەڭ كۇزىمەن» ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، وسىناۋ مەزگىلدىك بولمىستىڭ بوياۋىنا ۇلتتىق ءتۇس ەنگىزىپ، قويۋلاتا ءتۇسۋى وزىندىك رەڭ تاپقان.
باتىستا كۇرسىنىپ كۇرەڭ كۇن،
باقشادا تورىقتى تورى كۇز.
اسپانىم، و، نەگە تۇنەردىڭ؟؟؟
جاي عانا ەلەسپىز ءبارىمىز...
..كۇللى الەم جانە سەن. كۇرەڭ كۇن.
باقشادا تورىققان تورى كۇز...
ۋاقىتقا جۇتىلعان جۇلدىزداي،
قايدا اعىپ بارامىز ءبارىمىز؟؟؟
بۇل ەندى ءبىر قاراعاندا اقىن ولەڭدەرىنىڭ فورمالىق ىزدەنىسى سەكىلدى كورىنۋى ابدەن مۇمكىن. الايدا وسى ولەڭنىڭ ءون بويىندا ءورىلىپ جاتقان قوڭىر سارىنعا، پالساپالىق وي قورىتۋلارعا ءا دەگەندە توسىرقاي قاراعانداي بولعانىڭمەن، تىلسىم تىنىشتىقتىڭ جورگەگىندە ۋىلدەگەن وزگەشە ءۇن ماڭگىلىكتىڭ سۇراقتارىن كولدەنەڭ قويىپ، كۇزگى جاپىراقتىڭ سىبدىرىنداي سىر ايتا باستاعانىن ەركىن سەزىنە باستايسىز.
«ۋاقىتقا جۇتىلعان جۇلدىزداي قايدا اعىپ بارامىز ءبارىمىز؟؟؟»
مىناۋ شەتسىز-شەكسىز كەڭىستىكتىڭ ءبىر نوقاتىنا دا تۇرمايتىن ادام-پەندەنىڭ جان ايقاي، داۋىس شىرىلى سەكىلدى ۇرەيلى ءۇن جۇرەگىڭدى شىم ەتكىزىپ بارىپ، سانالى ويدىڭ ورمانىنا قاراي باستاي جونەلەتىندەي. «ۋاقىتقا جۇتىلۋ» - بۇل فيلوسوفيالىق ولشەم، ماڭگىلىك كاتەگورياسى. بەيماعۇلىمدىق ءھام بەلگىسىزدىك - بەيۋاقىتتا قاشاندا ۋايىم ۇيالاتادى. قورقىنىش تۋعىزادى جانە جاۋابى جوق سۇراقتاردىڭ استىنا كومىپ كەتە بەرەدى. كۇنى بويعى كورگەن، سەزگەن قۋانىشتارىڭ مەن جۇبانىشتارىڭنان تاپقان ۋىز دۇنيەڭنىڭ ءىڭىر شاقتا ءىرىپ كەتەتىنى نەسى؟ اقىن وسى ۋاقىتتىڭ ءولىارا شاعىن قالت جىبەرمەي ۇستايدى. جالپى العاندا ءبىز بىلەتىن ۋاقىتتىڭ ءۇش بولمىسى بار ەكەن. ءبىرى، رەالدى ۋاقىت، ەكىنشىسى كونتسەپتۋالدى ۋاقىت بولسا، ءۇشىنشىسى پەرتسەپتۋالدى ۋاقىت ولشەمى. باۋىرجان ادەپكىدەي كوركەم شىعارماداعى پەرتسەپتۋالدى ۋاقىتتى بەدەرلەي وتىرىپ، كونتسەپتۋالدى ۋاقىتتىڭ شەبىنە وتەدى دە (كۇللى الەم، كۇرەڭ كۇن، ۋاقىتقا جۇتىلعان جۇلدىزداي), رەالدى، ياعني ءبىزدىڭ اقىل-ويىمىزدان تىسقارى بولمىستىڭ ءمانىن ىزدەۋگە تالپىنادى. سونداي-اق، قاراپايىم تۇرعىدان العاندا، «ادام ءومىرىنىڭ ءوتۋى» دەگەن تۇسىنىكتى «جۇلدىزدىڭ اعۋىمەن» شەندەستىرۋ باياعىدان بار ءتاسىل سەكىلدى كورىنۋى ىقتيمال. «ءبىر جۇلدىز اعىپ تۇسسە ءبىر ادام ومىردەن وزدى» نەمەسە «مەنىڭ جۇلدىزىم جوعارى» سەكىلدى ميفولوگيالىق سانانىڭ جارىق ۇشقىنى وسى ولەڭدە دە قىلاڭ بەرىپ قالادى. الايدا، بۇل جەردە «ۋاقىت» دەگەن ولشەم ماڭگىلىك قوزعالىستىڭ ءمانىن عانا اشىپ تۇرعان جوق، سونىمەن بىرگە «ۋاقىت» سول ماڭگىلىك قوزعالىستى جۇتىپ جاتقان قورقاۋ دۇنيەدەي ەلەس بەرەدى. راسىندا، شارتتى تۇردە العاندا ۇلى جاراتۋشىدان وزگەنىڭ بارلىعى ۋاقىتقا جۇتىلادى ەكەن.
«اعۋ» دەگەن ەتىستىك الميساقتان اسپان دەنەلەرىنە قاتىستى ايتىلعانمەن، بۇگىنگى تىرشىلىك بولمىستىڭ سۋرەتى كوز الدىڭا اعىلعان تاسقىننىڭ ءنوپىرىن اكەلەدى. اينالاڭىزعا قاراڭىزشى، اعىلىپ بارا جاتقان ادامدار، اعىلىپ بارا جاتقان كولىكتەر، اعىلىپ بارا جاتقان ساۋلەلەر... ايقاي-ۇيقاي زور، الاۋ-دالاۋ جارقىلى كوپ مىناۋ ءومىر تىرشىلىكتى قوڭىر ۋايىم وبەكتەپ, «قوڭىر كوزى تامشىلاپ» بەيۋاقىتتىڭ بەلگىسىزدىگىنە قاراي اكەتىپ بارا جاتقانداي سەزىلەدى. ونداي ساتتەردە «مۇنارلى، مۇڭدى مەكەننىڭ» بولۋى دا ابدەن زاڭدى. ەجەلگى گرەك فيلوسوفياسىنان باستاپ الەمدەگى ءتورت ستيحيانىڭ ءبىرى - سۋ. كوز جاسى دا - سۋ. مەتافيزيكالىق تۇرعىدان العاندا سۋدىڭ بۋلانۋى زاڭدى قۇبىلىس. ال، كوز جاسىنىڭ بۋلانۋى - ول، تاعدىردىڭ جازعانىنا تالاس تۋدىرماۋ ءھام عايىپقا اينالۋ پروتسەسسى. باۋىرجان اقىن، «مەن بۇگىن قوڭىر كوز تامشىمىن، ءيا، ەرتەڭ بۋلانىپ كەتەمىن» دەۋ ارقىلى بولمىستىڭ ەكىۇداي ارپالىستارىنا استارلى ءھام جۇمساق، نازىك جاۋاپ تابادى. تامشىنىڭ بۋعا اينالۋى زاڭدى - اق بولسىن، بۋلانعان كوز جاسىنىڭ ەندى نەگە اينالىپ كەتەرى اتتەڭ بەلگىسىز. مۇمكىن ول... وسىنداي - تاماشا ورىلگەن مەتافورالىق قولدانىستار اقىن شابىتىنىڭ شالقارلىعىن، وي - سەزىم دۇنيەسىنىڭ قۋاتتىلىعىن تانىتسا كەرەك.
اقىنىڭ ولەڭدەرىندەگى يللاھي يماننىڭ ءمولدىر تامشىسى نەمەسە جارىق عالامنىڭ نۇر ساۋلەسى الگى پالساپالىق وي - قورىتپالارعا بەينە ءبىر جىلى شۋاق دارىتىپ تۇرعانداي سەزىلەدى. ءسىرا، ماڭگىلىكتىڭ ولشەمى سول شىعار.
«بولماسا بۇلكىلدەپ كومەيىم،// تىزەرلەپ وتىرىپ تۇنىمەن،// دۇعا وقىپ بەرەيىن..// سويلەشى جاڭبىردىڭ تىلىمەن». وسى ءبىر ءتورت جولعى ولەڭ تىركەسىندە ۇلىلىقتىڭ الدىنداعى ءمىنسىز ءمىناجاتتىڭ فانيلىك كورىنىسى بار. اقىن، «ولەڭ وقىپ بەرەيىن» دەمەيدى، «دۇعا وقىپ بەرەيىن» دەپ، «ولەڭ» دەگەن ولمەستىڭ زارىن قاسيەتتى «دۇعانىڭ» يللاھي قۋاتىنا ورايدى دا، مىناۋ تابيعي بولمىستاعى ادام مۇڭىمەن مۇڭداس، زارىمەن زارلاس تەلى زاتتىق ۇعىمدى اكەلىپ اسىرەلەيدى. ول - «جاڭبىردىڭ تىلىمەن سويلەۋ» مەتافورالىق تىركەسى. ويدىڭ قۋاتتىلىعى، ارينە داۋسىز ءتىلدىڭ-قۋاتتىلىعى.
جالپى العاندا اقىنىنىڭ ورەسى ونىڭ ولەڭىندەگى ولشەم بىرلىكتەرمەن ولشەنسە كەرەك. ءسوز - قۇدىرەت. يەسىنىڭ سىيى، سوندىقتان دا، كيەلى سوزگە اقىل تارازى بولا الماسا كەرەك، شىندىعىندا وعان يمان - تارازى. كىرشىكسىز دۇنيە جازۋ ءۇشىن دە كىر شالماعان جۇرەك كەرەك ەكەن. باۋىرجاننىڭ ولەڭدەرىنەن فاريزا اپاسى ايتقانداي، «بۇرقىراپ تۇرعان جۋسان ءيىسىنىڭ» قىشقىلتىم ءھام كوكىرەك جارار سەزىم اڭقىماسىن سەزىنەسىز.
گەلدەرليننىڭ پوەزياسى تۋرالى ستەفان تسۆەيگ: «ونىڭ ولەڭدەرى ورلەپ بارا جاتقان وتتان جارالعان، ويتكەنى - وت ۇشۋدىڭ سيمۆولى، اداسىپ، قالقىپ جۇرگەن بۇلتتار سەكىلدەنىپ، سامال جەلدەي ەسكەن ونىڭ ولەڭدەرى سۋ سياقتى تاپ-تازا، جانە ءموپ-ءمولدىر. ول سان ءتۇرلى بوياۋلارمەن قۇبىلادى، ول قاشاندا قوزعالىستا... ول - جاسامپاز رۋحتىڭ ماڭگىلىك تىنىستاناتىنداي»، - دەگەن ەكەن. بىراقتا، ءبىز گەلدەرلين نەمەسە تسۆەيگ ەمەسپىز. وسىنداي الەمدىك كەڭىستىكتەگى ءىرى ولشەمدەردىڭ پروپورتسياسىنا سالىپ قارايتىن بولساق، بۇگىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ كوكجيەگىن كورە بىلۋگە دەگەن ۇمتىلىسىمىز ارتا تۇسەر ەدى. راسىندا، بۇگىنگى قازاق پوەزياسى باۋىرجاندار ارقىلى ءوز كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، كوبىمىز بىلە بەرمەيتىن ءومىردىڭ ولشەمدەرىنەن جوعارى تۇراتىن كوركەمدىك ساپالارعا كوتەرىلە بەرەتىنى ءسوزسىز. ول دەگەنىڭىز - ماڭگىلىكتى ىزدەۋ عوي، جارقىنىم...
ەربولات باياتۇلى،
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
بەيۋاقىت
باتىستا كۇرسىنىپ كۇرەڭ كۇن،
باقشادا تورىعىپ تورى كۇز.
اسپانىم و، نەگە تۇنەردىڭ؟؟
جاي عانا ەلەسپىز ءبارىمىز.
ايتىلماي قالدى ما جان-سىرىڭ؟!
مۇنارلى، مۇڭلى مەكەنىم.
مەن بۇگىن قوڭىر كوز تامشىمىن،
ءيا، ەرتەڭ بۋلانىپ كەتەمىن.
ايالدا اياۋلىم وتىنەم...
جانىڭدى جانىممەن سەزىنىپ،
ويىڭدى ويىممەن كورەيىن.
بولماسا، بۇلكىلدەپ كومەيىم
تىزەرلەپ وتىرىپ تۇنىمەن،
دۇعا وقىپ بەرەيىن...
سويلەشى، جاڭبىردىڭ تىلىمەن.
سەن جاققا قارايلاپ جۇرەدى،
قۇدايعا سىيىنىپ جۇرەگىم.
كاۋسارعا زارىققان ۇنەمى،
تاۋ مىنەز دالانىڭ ۇلى ەدىم.
...كۇللى الەم جانە سەن. كۇرەڭ كۇن.
باقشادا تورىققان تورى كۇز...
ۋاقىتقا جۇتىلعان جۇلدىزداي،
قايدا اعىپ بارامىز ءبارىمىز؟؟؟
«Abai.kz»
