قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءۇشىنشى ءبولىم
اسىل جەسىر
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
قارا شاھاردىڭ قوتىنسۇمىل اۋدانى كۇلاننىڭ ءوز باس اماندىعى ءۇشىن قاتەرسىز بولسا دا، سايراسىنىڭ وقۋ جاعدايى ءۇشىن اسا قولايسىز ءتيىپتى. ىنتىقباي مارقۇم مەن ءوزىنىڭ كوز اشىپ كورگەن جالعىزى، بۇلاي قۇلازىعان تاۋ ىشىندە وقۋ جاسىن بەكەر وتكىزىپ الاتىن سياقتى كورىنىپ، كوڭىلىنە قونىس تاپتىرماپتى. نە بولسا دا ۇرىمجىگە قايتا جاقىنداپ، ورتا مەكتەپكە بەرۋ قامىمەن سانجى تۇسىنداعى كوممۋناعا قايتا كوشىپ كەلگەن ەكەن. ىلە-شالا ىنتىقبايعا تۋىستىق جاعىنان جاقىن بىرەۋدىڭ قۇلجادان جازعان ءۇشىنشى حاتى كەلىپ ءتيىپتى. «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ» ءبىر باسقارما قىزمەتىنە ورنالاسىپ، قۇلجادا ورنىقتى ءبىر قىزمەت يەسى بولىپ قالعان ازامات سياقتى. قايتكەندە دە جەڭگەسىنە پانا بولىپ، ىنتىقبايدان قالعان جالعىز تۇياقتى وسى قۇلجادان وقىتاتىندىعىن انت ەتە بايانداپتى.
ءۇشىنشى ءبولىم
اسىل جەسىر
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
قارا شاھاردىڭ قوتىنسۇمىل اۋدانى كۇلاننىڭ ءوز باس اماندىعى ءۇشىن قاتەرسىز بولسا دا، سايراسىنىڭ وقۋ جاعدايى ءۇشىن اسا قولايسىز ءتيىپتى. ىنتىقباي مارقۇم مەن ءوزىنىڭ كوز اشىپ كورگەن جالعىزى، بۇلاي قۇلازىعان تاۋ ىشىندە وقۋ جاسىن بەكەر وتكىزىپ الاتىن سياقتى كورىنىپ، كوڭىلىنە قونىس تاپتىرماپتى. نە بولسا دا ۇرىمجىگە قايتا جاقىنداپ، ورتا مەكتەپكە بەرۋ قامىمەن سانجى تۇسىنداعى كوممۋناعا قايتا كوشىپ كەلگەن ەكەن. ىلە-شالا ىنتىقبايعا تۋىستىق جاعىنان جاقىن بىرەۋدىڭ قۇلجادان جازعان ءۇشىنشى حاتى كەلىپ ءتيىپتى. «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ» ءبىر باسقارما قىزمەتىنە ورنالاسىپ، قۇلجادا ورنىقتى ءبىر قىزمەت يەسى بولىپ قالعان ازامات سياقتى. قايتكەندە دە جەڭگەسىنە پانا بولىپ، ىنتىقبايدان قالعان جالعىز تۇياقتى وسى قۇلجادان وقىتاتىندىعىن انت ەتە بايانداپتى.
ءوزىن ەس بىلگەلى اسىراپ، وقىتىپ وسىرگەن جالعىز اپەكەسىنەن ايىرىلعىسى كەلمەگەن ىبىراي، قۇلجاعا بارىپ سويلەسىپ، كۇلان ءۇشىن تاعى كوشىپتى. كۇلان ءوز اتىن وزگەرتىپ، گۇلبانۋ اتالىپ بارىپتى قۇلجاعا. پانا بولىپ كوشىرىپ العان قايىنى، جاۋباسارعا سۇيەنگەن اسىرە قىزىل بەلسەندىنىڭ بىرەۋى ەكەن. قۇداسى ىبىرايدى كەلىسىمەن قۇلجانىڭ قورعاس جاعىنداعى ءبىر مال فەرماسىنا بۇعالتىرلىققا ورنالاستىرىپتى. وزدىگىنەن تالپىنىپ وسكەن زەرەك سايرا سونىڭ كۇزىندە تولىق ورتاعا سىناۋ بەرىپ، اتاقتى «ءبىلىم جۇرتىنان» وقۋعا ەشكىمنىڭ سۇيەمەلىنسىز ءوتىپتى.
ءوڭى دە، ءوزى دە ۇكىمەت كادرلارى مەن كوپ زيالىعا تانىس كۇلان، گۇلبانۋ اتالىپ كەلسە دە، مەكەمە-قوعام ورىندارىنا جولاماي، ءۇي ايەلى بولىپ تۇرا بەرگەن ەكەن. الدىمەن، قاينى بولىپ شاقىرىپ كەلتىرگەن «پاناسى» قىرىنداپتى وعان. كوز ايىرماي قاراپ كۇرسىنە ءجۇرىپتى دە، ءوزىنىڭ ءۇش بالاسى مەن ايەلىن التايدىڭ ءبىر اۋدانىنداعى توركىنىنە «جايلاۋعا جىبەرمەكشى» بولىپتى. ءوز ءۇيىنىڭ قارسى جاعىنداعى ءبىر اۋىز ۇيگە ورنالاسقان كۇلانعا تەرەزەدەن دە، ەسىكتەن دە سىعالاپ ءجۇرىپ، ەرتەلى-كەش ۇيىنە كىرىپ بارا قىلجاقتاۋدى شىعارىپتى. سوندايلارىنان سەكەم الا ءجۇرىپ ءتۇسىنىپتى كۇلان. ءتۇسىنىپتى دە تەزىرەك ءتۇڭىلدىرۋدى ويلاپتى. ءبىر كۇنى ىڭىردە كىرگەنىندە شاي جاساپ، ءوزىنىڭ وتكەن ءومىرىن اڭگىمەلەپ بەرىپتى. ىنتىقباي مارقۇم، ءوزىنىڭ ءتورتىنشى رەتتە تيگەن ەرى ەكەندىگىن، جاسى ەلۋگە كەلگەنىنە دەيىن ايتىپتى.
- ونىڭا سەنبەيمىن، كۇلاش! - دەپ اشىق كۇلىپتى قايىنى، اراق ءىشىپ كەلگەن كورىنەدى. - ءوز كوڭىلىڭدى ولاي وشىرمە، بەكەر قارتايىپ كەتەسىڭ، ادامعا ءومىر ءبىر عانا رەت كەلەدى، ايا ءوزىڭدى!.. «اعا ولسە، ارتى ىنىگە مۇرا»، ەڭ جاقىن امەڭگەرىڭ مەنمىن. سايراش وگەي ەمەس، مەنىڭ دە بالام! ءتىرى تۇرعانىمدا ونىڭ كوزىن باسقا ەسىكتە جاۋدىراتا المايمىن. سەنى الامىن. العاش جەڭگە بولعانىڭدا كورگەنىمنەن باستاپ جۇرەگىمە شوق بولىپ ورنالاسىپ قالعانسىڭ!
- ەي، سەن قاينىم، تىزگىنىڭدى وسىدان باستاپ تارت مەنەن! جاپ-جاس كەلىنىمنىڭ الدىندا مەنىڭ ابىرويىمدى ساقتا! سايراش ءۇشىن عانا قولىڭا كەلىپ وتىرعان كارى جەڭگەڭمىن. ساعان امەڭگەر بولىپ تيە المايمىن! مەن نەكەنى دە، جاستىقتى دا ۇمىتقالى قاشان! ەندى سەنىڭ الدىڭدا مايىسىپ-قايىسىپ، امەڭگەر توقال بولىپ وتىرار دەپ ويلايمىسىڭ!
- بايبىشە بولام دەسەڭ، ءتىپتى قۋانىشتىمىن. كەلىنىڭ بىرەر جىل عانا توركىنىنىڭ قولىندا تۇرادى دا، زەرىگىپ، نەكە قاعازىن ءوزى-اق سۇراپ ايىرىلسادى. ونىڭ سىرىن بىلەمىن. ال، سەن، پەريزاتىم، كەمپىرمىن دەپ الداما مەنى. جاڭا پىسكەن شۇجىقتاي نىپ-نىعىز مىنا تۇرىڭدە الپىسقا كەلسەڭ دە قىز ەكەنىڭ انىق. قانشا ەر كوردىم دەسەڭ دە، قالىڭدىق بولىپ قانا وتكىزە بەرگەنسىڭ. تۋعانىڭ ءبىر عانا بالا. ال، اعادان قالعانىڭا ون بەس جىل بولىپتى. ودان بەرى بوتەن-بويتەك جۇرىستە بولماعانىڭ ايقىن!... ار دەپ، نامىس دەپ، ەندى بەكەر قۋراپ، بەكەر سەمبە، جانىم!
- ەندى بىلجىراماساڭ قايتەدى؟ - دەگەندە كۇلاننىڭ نارتتاي قىزارعان ءجۇزى، اشۋدان قاعازداي اعارىپ - تىرىپ قالىپتى دا، قاتقىل ءۇنىن قايتا جۇمسارتىپتى. - ەندى ءتۇس شايىسپاي-اق قوشتاسالىق. سايراش وقۋعا ورنالاستى. شىعىنىن ءوزىم جىبەرىپ تۇرامىن. مەنى مۇندا شاقىرىپ اكەلگەندەگى ماقساتىڭ وسى بولسا، امەڭگەرىم دەپ وزىڭە تەڭ كورگەنىڭە راحمەت! مەنىڭ كوڭىلىم اعاڭمەن بىرگە ولگەن. ايەلدىك كوڭىلىم الدەقاشان-اق وشكەن. ءوزىمنىڭ شال ەكەنىمدى دە كەمپىر ەكەنىمدى دە، ۇمىتىپ، جالعىزىمدى قيماي عانا قالعان كولەڭكەمىن. تاپ-تاتۋ ءۇيىڭدى شۇرقان-شۋلىعانعا اينالدىرىپ، ءۇش بالاڭدى جەتىم قالدىرىپ، توزدىرا المايمىن! ەرتەڭ-اق كەتەمىن. بالا-شاعاڭنىڭ قاسىنا بار، مۇنداي ارام نيەتىڭدى بىلدىرمە ولارعا! التىن جۇرەكتەرىنە تات ورناتىپ، شويىنعا اينالدىرىپ الما! ەندىگى باقىتىڭ وسى بالا-شاعاڭ عانا. مەن كەتكەنشە كىرمە بۇل ۇيگە، شىعىپ تۇر!
- جەڭەشەتاي، كەتە كورمە، كەتە كورمە، سايراشقا وبال بولماسىن! - دەپ كۇڭكىلدەپتى قاينىسى. - سەن كەتسەڭ، سايراش تۇرىپ وقي الماي قالادى!... ىنتىقتىق-قۇشتارلىققا شىداماعانىم عانا بولماسا، باسقا جازىعىم جوق. ايتتىم دا قويدىم. ەگەر ويلانىپ جونگە كەلسەڭ، قانداي شارت، قانداي جاعداي بولسا دا ماعان تيەرسىڭ!...
- ايتپا مۇنداي ءسوزدى، دەرەۋ شىعىپ كەت! ەندى قارتايعاندا باي كەرەك ەمەس ماعان!..
كۇلان سودان باستاپ، مۇنى قىزىقتىرعان ءوزىم بولدىم-اۋ دەگەن ويمەن جۇدەۋىرەك كيىنىپ، القا-سالقا جۇرە بەرەتىن بولعان ەكەن. سوندا دا التايلىق امەنگەرلەر ءۇش-تورتكە جەتىپ، كوز سۇزە بەرىپتى. تۇرمىستان تارىعىپ جۇدەپ قالعانداي كورىپ، ارزان دا اسىل جەسىردى ارقايسىسى وپ-وڭاي الا قويعىسى كەلەدى ەكەن. «قاجەتىڭىزدى ماعان ايتىپ تۇرىڭىز، وسىندا كەلگەننەن بەرى جۇدەپ قالعان سياقتىسىز. ءتىرى تۇرعانىمدا ءسىزدى ەشتەڭەدەن تارىقتىرمايمىن!» دەپ، ارقايسىسى قىرىنداعان قورازشا قانات سۇيرەي ءۇيىرىلىپ، ەسەلەي سويلەسۋ نيەتىمەن ۇيىنە كەلگىشتەي بەرىپتى. بىرگە ءىشىپ كوڭىل اشۋ نيەتىمەن اراق پەن ەت الا كەلگەندەرىن قۋىپ شىعاتىن بولعان نامىسكەر كۇلان، باسقاسىنا «ءاي، كاپىر» اتالعىسى كەلمەي كۇتىپ تاماقتاندىرىپ، تۇرمىسىندا قيىنشىلىق جوقتىعىن ايتىپ قايتارادى ەكەن.
بۇرىن ۇرىمجىدە كوپ كورگەن اۋقان اتتى اتاقتى ءسۇر بويداق ساياساتشى سول قايىندارىنىڭ بىرىنە ىلەسىپ كەلىپ، كۇلاندى تانىپ قويىپتى ءبىر كۇنى:
- ءۇي، كۇلانبىسىڭ!.. گۇلبانۋ دەگەن كىم ەكەن دەسەم... ياپىراي، سەنى دە كورەتىن كۇن بولادى ەكەن-اۋ، التىن قارىنداسىم! سالەمەت، ەسەن-ساۋ ءجۇرسىڭ بە؟ - دەپ سىلدىراپ جابىسا كەتىپتى. - جىل قۇسىنداي ءتىپتى تۇرلەنىپ الىپسىڭ-اۋ ءوزىڭ! جاقسى بولىپتى، جاڭا قونىسىڭ قايىرلى بولسىن! بۇل جەردە مەن سەنى تۇياقتىعا قاقتىرىپ، تۇمسىقتىعا شوقىتپاسپىن. اتىم اۋقان ەكەنىن بىلەسىڭ عوي، قارىنداس، ماعان سەنە بەر! - دەپ شىعىپتى دا قايتا قايىرىلىپ كەلىپ، كۇبىرلەي كەتىپتى. - قالپاعىڭ جونىندە بىرەۋ قىرىڭ-پىرىڭ دەي قالسا، دەرەۋ ماعان حابارلاپ تۇر! مىنا قاينىڭ بىلەدى مەنىڭ كۇشىمدى!..
بەتى قىزىلدىڭ بارىنە قونا تۇسكىسى كەلىپ جۇرەتىن كارى اۋقاننىڭ سىرىنا كۇلان ەلۋىنشى جىلدان بەرى قانىق بولاتىن. ونىڭ قازىرگى جايىن وسى ماڭداعى جەسىر ايەلدەردىڭ ەكى-ۇشەۋىنەن ەستىپ كۇلىپتى. ءۇش ايماق توڭكەرىسىنە اسكەر بولىپ كىرىپ، 1949-50 جىلدارداعى ساياسي بەلسەندىلىكپەن گەنەرال ۋاڭجىننان «وفيتسەر اقىن» دەگەن اتاق العان سوڭ-اق، «نادان قاتىندى» تاستاپ، جەتىك وقىعان جاقسى قاتىن الۋعا كىرىسكەن اۋقان الىگە دەيىن قايتا ۇيلەنە الماي، ءتىمتىنىپ جۇرگەنىن ەستىپ كۇلگەن ەكەن. ەندى بۇگىن ءوزىن تانىپ قويعانىنان قاتتى شوشىپتى. سول تىمىسكى تاعى دا ءسوز سالىپ، كونبەي قويسا، قولعا الدىرادى عوي!
سايراسىن وسى مەكتەپتىڭ جاتاعىنا ورنالاستىرىپ، ءوزى تاۋعا - ىبىرايدىڭ ۇيىنە بارىپ الىپتى. قىرقىلجىڭدار سوندا دا ىزدەپ تاۋىپ، سوڭىنان قالماي قويعان ەكەن. 1973 جىلدىڭ جازىندا ۇرىمجىگە الىس-جاقىننان تىڭ تىڭداپ، كونە دوستارىنان حابار الۋعا كەلىپتى. مەنىڭ بىردە ولگەنىم، بىردە ءتىرى ەكەندىگىم ەستىلىپ تۇرعان كەز. راديوداعى العاشقى ەستىلگەن سۋىق حابارىمنان ءبىر رەت مۇجىلعان كۇلان، ءتىرى ەكەندىگىمدى قايتادان ەستىپ، ەكىنشى رەت ولگەنىمە سەنبەي، قايدا تۇرعانىمدى ۇرىمجىدەن ءبىلىپ قايتۋ ءۇشىن كەلگەن ەكەن. ايتولقىن باستاتىپ الدەقاشان تومەنگە ءتۇسىپ كەتكەن ەر-ايەل دوستارىنان ۇرىمجىگە الىگە دەيىن ەشقايسىسى قايتپاعانىن ەستىپتى. ال اقيا وپاسىزعا كورىنگىسى دە، كورگىسى دە كەلمەيدى. ءسويتىپ قازاقستانعا ءوتىپ كەتكەن ماقپالداردان ءتىپتى قۇلاق كەسكەندەي مۇلدە بەيحابار ۇرىمجىدە بايىزداپ تۇرا الماي قايتىپتى.
باۋىرىنىڭ ۇيىنە قايتىپ كەلسە دە، امەنگەرلەرى مەن اۋقانعا كورىنبەي، بوي تاسالاپ ءبىر جىل وتكىزىپتى. ىبىرايدىڭ ءۇيى بيىك تەكشەدە، قالىڭ سامىرسىن اراسىنداعى كىشكەنە الاڭقىدا بولعاندىقتان، قالادان شىققان بەلسەندى-مانساپتى قىرقىلجىڭدار سايدان كورىنىسىمەن-اق، ەركەكشە كيىمىن كيىپ اپ، كەرگە شىعىپ كەتەدى. «گۇلبانۋ ۇرىمجىدەن ءالى قايتپادى» دەگەندى ەستىپ، ولار كەتكەندە عانا تۇسەدى ەكەن. جەكسەنبى كۇنى سايراسى كەلە الماي قالعاندا قالاعا دا سول ەركەك كيىمىمەن بارىپ قايتىپ تۇرىپتى.
مەنىڭ ءۇشىنشى رەتكى «ولىمنەن» تىرىلگەن حابارىم تارىمداعى تۇرمەدەن 1971 جىلعى زور جەڭىسپەن ءجۇز نەشە ادامدى جالادان قۇتقارىپ شىققاندىعىم بولىپ، سول 1974 جىلى ەستىلىپتى ىبىرايعا. تارىم مايدانىنان ۇيىنە قايتارىلعان قۇلجالىق ءبىر ۇيعىر ايتىپ كەلىپتى. «بيعابىل تۇرمەدەن مۇلدە اعارىپ، ءجۇز نەشە ادامدى ولىمنەن قۇتقارىپ شىقتى. جاقىندا ۇرىمجىگە قايتادى» دەپ كەلىپتى ول. شالا جانسار بولىپ جۇرگەن كۇلان دە سول حاباردان قۋاتتانىپ، ءۇمىت وتى جىلتىراي قالىپتى. «بيعاش قازاقستانعا وتپەي، ماقپالى مەن اسقارىن تاپپاي تۇرا المايدى. سول جانى بىرگە جارالعان دوسىممەن بىرگە وتسەم، بەيتانىس بولىپ قالعان اتامەكەننەن مەن دە وزىمە لايىق ورىن تاۋىپ، جارىق كورەرمىن» دەپ ۇمىتتەنەدى ەكەن. ماقپال ءسىڭلىسى ءتىرى بولسا، عىلىمنىڭ جۋان ورتاسىنان ءوز ورنىن الدەقاشان تاپقانىنا سەنەدى. سايراشتى دا، بولاشاق كۇيەۋ بالانى دا سولارعا قوسىپ، سولاردىڭ سوڭىنان ەرگىزۋدى ارماندايتىن بولىپتى.
سايراسىن ۋادەلەسكەن جىگىتىنە 74-ءشى جىلى جازدا مەكتەپ بىتىرىسىمەن «توڭكەرىستىك» شاعىن عانا توي جاساپ قوسقان ەكەن. 75-ءشى جىلى قىس وتە سول ارمانى ءوزىن تاعى دا جۇلقىلاپ وياتىپ، ۇرىمجىدەن تىڭ تىڭداۋعا ەكىنشى رەت تاعى دا جەتەكتەي جونەلىپتى. بۇل جولى جاعداي ءسال جۇمسارىڭقىراپ قالعاندىقتان ايتولقىندى ۇيىنەن تۋرا ىزدەپ بارىپ تاۋىپتى. بيعابىلدىڭ اماندىعىن سودان انىقتاپ ەستىپتى دە، اقياعا ونىڭ «ءوز قولىمەن جازىلعان حاتى كەلگەندىگى» مەن اقيانىڭ ءوز جايىن دا سودان ەستىپ قۋانىپتى. (بۇل شاق، اقياعا بيعابىلدىڭ حاتى ەمەس، ءوزى كەلىپ، ءبىر قىستاپ كەتكەنىنە ءبىر جارىم جىل ءوتىپ قالعان، ءىزباساردىڭ دا اياعىن اپىل-تاپىل باسىپ جۇرگەن كەزى ەدى.) كۇلان اقيادان سول حاتتى كورۋگە كەلىپ، بيعابىلدىڭ ەكىنشى ۇلىن كورىپ جىلاپتى. «ماقپالىن شىنىمەن ۇمىتقانى ما!» دەپ جىلاعان ەكەن. ءادىل-شىنشىل اقيا بار شىندىعىن جايىپ سالىپ، ءتىپتى قۋانتىپتى. قۋانىش جاستارىن قۇشاقتاسا كەتىپ توگىپتى ەكەۋى. بولعان وقيعاعا ساقىلداپ كۇلىسىپتى. بۇرىنعىداي ەتەنە اپەكە-ءسىڭلى بولىپ كەلىسىپتى. كۇلان سوندا بىرنەشە كۇن تۇرىپ اڭگىمەلەسىپ، ءوز ادرەسىن «بيعابىل كەلسە» اداسپاي تاباتىن جولىنا دەيىن سىزىپ، جازىپ بەرىپ، «قايتسە دە ماعان جولىقپاي كەتپەسىن» دەگەن تاپسىرماسىن نەشە قايتالاپ ايتىپ، قۋانىشپەن قايتتى. بىراق، قاتىناس اۆتوبۋسىندا قۇلجالىق ءبىر بەلسەندىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، «جاقسى كيىنگەن گۇلبانۋدىڭ ۇرىمجىدەن قايتىپ كەلگەنى» الدىمەن اۋقانعا ەستىلىپتى. اۋقان ونى امەڭگەرلەرىنەن سۇراپ ءجۇرىپ، ول قىرقىلجىڭدارعا دا حابارلاندىرىپ بولعان ەكەن. امەنگەرلەر ىبىرايدىڭ ۇيىنەن تاعى دا تابا الماي جۇرگەنىندە، ەركەكشە كيىنە قويعان كۇلان قالاعا قىزى مەن كۇيەۋ بالاسىن ىزدەپ بارىپتى. سولاردىڭ وتاۋىنىڭ قاتارىنداعى وزىنە ارنالىپ جاسالعان بولمەدەن تىمىسكىلەپ جۇرگەن اۋقاننىڭ كوزىنە ىلىنە قالىپتى ءسويتىپ. بۇل كوز امەڭگەرلەر ارا ۇلكەن تالاسقا ءتۇسىرىپتى. قىرعيقاباق تالاستان قىزىلكوز تەرگەۋگە تارتىلىپ ارەڭ قۇتىلىپتى كۇلان. قىزايدىڭ اق كيىز قالپاعى مەن بەشپەت-سىمىنىڭ ورنىنا كەمپىرىنىڭ اق كيمەشەگى[1] مەن سالپى ەتەك كويلەگىن كيىپتى سودان باستاپ. (مۇنداعى وقيعانى كەيىنگى تاراۋدا كۇلاننىڭ ءوز اۋزىنان تىڭدايمىز.)
كۇلان ءوز تۇسىنە كىرە بەرەتىن بولعان بيعابىل ءۇشىن ەڭ قاتەرلى حاباردى ۇرىمجىدەن قايتىپ كەلىپ، داۋعا ءتۇسىپ شىققان سوڭ تاعى ءبىر قىس وتكەندە ەستىپتى: «ماقپال الماتىدا باسقا بىرەۋگە ءتيىپ كەتىپتى» دەگەن حابار ەستىلىپ تىقىرشىتىپتى كۇلاندى. «بيعابىل مۇندا كەلگەن سوڭ ەستىسە، ونى بۇل اپاتتان جەڭىلىرەك قۇتقارۋعا بولار ەدى!» دەپ تىنىشسىزدانىپتى. ەگەر تارىمدا، ءيا ۇرىمجىگە كەلىپ ەستىسە، بۇرىننان توزىپ جۇرگەن جۇيكە جۇيەسى شىداماي ءوزىن وقىس ەتەتىندەي ەلەستەي بەرىپتى كوزىنە. بيعابىلدى ءوزى اقياعا بەرىپ كەتكەن ءادىرىس بويىنشا ىبىرايدىڭ ۇيىنەن تاپجىلماي كۇتەتىن بولىپتى. ماقپالدى ءوزى دە قيماي جىلاي ءجۇرىپ، ءۇيىنىڭ جەلكەسىندەگى جوتاعا ءار كۇنى شىعىپ قاراۋىلدايدى ەكەن. تۇسىنە بيعابىل ءوز بەينەسىمەن، جاقسى شىرايمەن كىرگەن كۇنى جوتاعا ءوزى دە كوڭىلدى-جىگەرلى اجارمەن شىعادى ەكەن دە، تۇسىندە جۇدەۋ كورىنسەم، ماعدىرى ازايعانداي جۇدەپ-جاداپ ارەڭ شىعادى ەكەن. «بيعاشىم امان كەلسە، ءدال ءنازيپا مەن گۇلسىمنىڭ ءبىرىن الىپ بەرەمىن. ەر تانيتىن، سانالى جاس جەسىرلەر قۇشاق جايا ۇمتىلادى وعان ءالى. ءوزى دە ماقتاۋى جەتكەن، اتاقتى بيعابىل عوي. ال، ايەل تانىستىرۋشى مەن بولعان سوڭ بەكەر ماقتامايتىندىعىمدى بىلەتىن ول، ءوزى دە ءۇيىرىپ اكەتەر. جۇرەگىندەگى ماقپالدىڭ ورنىن تەك، سول ەكەۋىنىڭ ءبىرى تولتىرا الادى. اسىرەسە ءنازيپا تەز جۇباتا الادى ونى! جانە قايدا بارساق تا بىزبەن بىرگە كەتە الادى ءنازيپا!.. بيعاشتىڭ ەس-اقىلى قالپىندا بولسا، قۇمارىمەن قايتا تابىسقان اقياعا قايتا ورالماس. كەلەدى ول، كەلەدى! تەك، سۋىق حابار ەستىمەي، جۇدەمەي كەلسە ەكەن!» كۇلان جوتادا وزىنە-ءوزى وسىنى كۇبىرلەپ سويلەي تۇرىپ، ۇزاق-ۇزاق كوزدەيتىن بولىپتى. كوكەك ايى جارىمداعاندا، ءبىر اشىق كۇنى تۇستەن كەيىن سول جوتادا تۇرعان كۇلان، اقياعا ءوزى بەرىپ كەتكەن ادىرىستەگى جولمەن جالعىز اتتى جولاۋشىنىڭ كەلە جاتقانىن الىستان كورىپتى. تاياۋلاپ قالعانىندا كوزىن سىعىمداپ جىبەرىپ ءۇڭىلىپ، استىنداعى اتتىڭ كەرشابدار ەكەنىن، جاي كيىمدى، تىماقتى قازاق ەكەنىن، ودان جاقىنداي تۇسكەنىندە، اق ساقالدى شال ەكەنىن دە ايىرىپتى. بوكتەرىنشەگىنىڭ مولدىعىنان الىستان كەلە جاتقان جولاۋشى ەكەندىگىن ايقىنداپ، ءتىپتى ۇڭىلە ءتۇسىپتى. وتكىر قارا كوزىنە جيىلەپ تولعان جاستى كيمەشەگىنىڭ ەتەگىمەن سۇرتە تەلمىرىپ تۇرعانىندا، ات تىزگىنىن تارتا كىدىرگەن جولاۋشى جولدان بۇرىلىپ، كۇنباتىسقا قاراي بوكتەرلەي جونەلىپتى. باسقا جاققا كەتكەندىگىنەن تۇڭىلگەن كۇلان ساعىمدانعان الىس جولعا قايتا كوز جۇگىرتىپتى. باسقا ەشكىم كورىنبەگەن سوڭ كۇرسىنىپ جىبەرىپتى دە، جوتانىڭ كۇنگەي جاق قابىرعاسىنداعى ۇيىنە قاراي قۇلداپتى.
تىك بەتكەيدەن قيالاپ ءتۇسىپ، قالىڭ سامىرسىن اراسىمەن شاعىن-شاعىن ءۇش-ءتورت بولمەلى كونە اعاش ءۇيدىڭ سىرت جاق ىرگەسىنەن شىعىپتى. قاتارلاسا سالىنعان ەكى-ءۇش مال قورادان ايلانىپ ءوتىپ، ءوز بولمەسىنىڭ ەسىگىنە كەلىپ، جان-جاعىنا تاعى قاراپ تۇرىپ قالىپتى. الگى كەرشابدار اتتى شال قارسى بەتتەگى سامىرسىن توعاي اراسىنداعى الاڭقىدان ءبىر كورىنىپ قالعان ەكەن. قالىڭ توعاي اراسىنا كىرىپ تاعى دا عايىپ بولىپتى. كۇلان ەندى قاي جاقتان شىعار ەكەن دەپ تۇرعانىندا، سول كەرشابدار اتتى ساي تاعانىنداعى ۇيلەردەن الىستاپ، جوعارى جاعىنان وتە شىعىپتى دا، ءوزى تۇرعان بەتتەگى سامىرسىنعا كەلىپ كىرىپتى. جۇرەگى تۋلاي جونەلگەن كۇلان ەتەك جاعىنداعى توعايعا ءۇڭىلىپ تۇرعانىدا، كەرشابدار اتتى جولاۋشى كۇنشىعىس جاعىنداعى قۇلاما بۇلاقتى بويلاپ شىعا كەلىپ، مالقورانىڭ سىرت جاعىنا ءوتىپتى. اتىن دالداعا بايلاماق بولعانىن كۇلان سەزە قويىپ، كۇنباتىس شەتتەگى ءوز بولمەسىنىڭ سىرتىنا ايلانىپ ءوتىپ قاراپتى...
ىبىرايدىڭ ءۇيى سول جوتا كۇنگەيىندەگى تەكشەدە، تىك جارتاس استىنا اتىلىپ ءتۇسىپ جاتقان كىشكەنە بۇلاقتىڭ قاسىندا ەكەندىگى، كۇلان اقياعا جازىپ كەتكەن ادىرىستە ءتىپتى ايقىن بولاتىن. قارسى بەتكە اينالىپ ءوتىپ وسى بۇلاقتى كورگەن سوڭ، شاتتاعى جۇرت كوزىنەن اۋلاقتاپ، سامىرسىن اراسىمەن جەتكەن شابدار اتتى - مەن ەدىم. قاراۋىلداپ جۇرگەن قىزاي كيمەشەكتى سالپى ەتەك قاتىنعا نازار سالا قويماپپىن. اتىمدى ءۇيدىڭ سىرت جاق دالاسىنا بايلاپ، بوكتەرىنگەن قورجىن-قولاڭىمدى ىرگەگە قويىپ جاتقانىمدا باسپالاپ قاراپ، قارسى الدىمنان تاعى دا شىعا كەلدى. كيمەشەگىن جەلكەسىنە تۇسىرە سالا جۇگىرگەنىندە ءبىر-اق تانىدىم: بۋرىل تارتقان جىبەك قوڭىر شاش، كۇلىمدەي قاراعان وتكىر قارا كوز، كوزىمە وتتاي باسىلدى. قوس قولىمدى جايىپ مەن دە ۇمتىلدىم. ىركىلمەي ىرشىپ كەلىپ موينىما اسىلا ءتۇستى كۇلان. كوكىرەگىمە باسىن قويىپ ەگىلە-ەڭىرەي جىلادى. ايقارا قۇشىپ، جۇرەگىمە جۇرەگىن باسا قۇشاقتاسام دا، بۇرىنعى ادەبىمىزدەن اسىپ كەتپەۋگە تىرىسىپ، ماڭدايىنان، كوزىنەن، قاباعىنان عانا سۇيە سولقىلدادىم.
ويناپ جۇرگەن ەكى-ءۇش بالانىڭ ەستيار بىرەۋى اعاش قورا بۇرىشىنان قاراي سالا ۇيىنە جۇگىرگەن ەكەن. شەشەسىن قولىنان تارتا دەدەكتەتىپ، ءۇي ارتىنا شىعارىپتى. مەنىمەن يمەنىسسىز قۇشاقتاسىپ، ىڭىلداپ قانا كورىسىپ تۇرعان كۇلاننىڭ سىرتىنان كەلىپ، يبامەن قول قۋسىرا ءيىلدى، قىزىل كۇرەڭ جاۋلىقتى ايەل. ونىڭ كەلىنى ەكەندىگىن مولشەرلەپ، كۇلاندى قاۋسىرا قۇشقان قۇشاعىمدى جازا بەردىم. كۇلان دا جالت قاراپ ايىردى قۇشاعىن. كوزىن سۇرتە امانداستى. مەنىمەن اۋىز جىبىرلاتىپ قانا امانداسقان كەلىنىنە «بيعابىل اعاڭ» دەپ تانىستىردى دا، شەتتەگى ءوز بولمەسىنە باستادى. كەلىنى بۇرىنىراق جۇگىرە بارىپ، تەكەمەت ۇستىنە كىلەم، كورپە جايىپ جاتقانىندا كىردىك.
الاسا عانا اعاش ءۇيدىڭ ەدەنى دە، توبەسى دە كىر باسقان سىرسىز تاقتاي. كۇن جاققا قاراعان التى كوزدى جالعىز تەرەزەگە تارتىلعان قالىڭ سۇر پەردە، ءدال تورگە قۇرىلعان كونە اعاش كەرەۋەتتىڭ تۇسىنا دا كونە كوك ودەيالو شەگەلەنە سالىپتى. توسەگىنىڭ تەرەزە جاعىنداعى ساندىق ۇستىندە كونە بىلعارى چەمودان. بۇرىشقا شاقتاپ جاسالعان ءۇش بۇرىشتى ستولدا شيشالى كەروسين لامپا، بىرنەشە كىتاپ تۇر. الاقان كولەمىندەي عانا دوڭگەلەك اينا سونىڭ ۇستىنە قابىرعاعا سۇيەپ قويىلىپتى. توسەلگەن تەكەمەت پەن كىلەمنەن باسقا ىلىككە الار ەشتەڭە جوق. دۇنيەدەن ءتۇڭىلىپ، بار جاعىنان جۇدەگەن ناعىز سورلى، جەسىر كەمپىردىڭ تۇراعى بولىپ كورىندى ماعان.
كەلىنى سىرتقا شىعىپ كەتىسىمەن تاعى دا قۇشاقتاسا كەتىپ جىلاستىق. ىنتىقبايدى جوقتاي جىلادى ول. بارىپ توپىراق تا سالا الماعانىن، قانداي جەردە قالعانىن دا بىلمەي ايىرىلسقانىن ايتىپ بوزدادى. بۇل مۇڭعا كەلگەندە مەن دە ءۇن سالا ەڭىرەدىم. قانىمدى ساپىرعانداي جان شىداتپايتىن، ايىقپاس اۋىر شەردىڭ اسا جەتىك تىلمەن شىمىر توقىلعان جوقتاۋ جىرى مول قاسىرەتىمدى سەلدەي قاپتاتىپ، ءوزىمدى اكەتىپ بارا جاتقانداي، جۇيكەم قۇرىعانداي سەزىلدى.
- بولدى، كۇلاش، بولدى، جەتتى، ەندى قوزعاماشى مۇنى، قوزعاماشى! - دەپ ەڭىرەدىم سوڭىندا. داۋىسىمىزدان كەلىنى كىرىپ جىلاپ تۇر ەكەن. توقتاۋ ايتىپ اجىراتتى ەكەۋمىزدى. - سول كەگىمىز ءۇشىن ءوزىمىز امان تۇرالىق، كۇلاش! ونىڭ كەرىسىنشە، بۇرىنعى شىدامدىلىعىمىزبەن كەك ءۇشىن جاسالىق! -دەپ بەكىنە شەگىنىپ، تۇزەلىپ وتىردىم. توسەگىنىڭ الدىنا شەگىنىپ بارىپ كۇلان دا وتىردى. ىبىرايدىڭ ەرەسەك ۇلى ەلەگەن اكەلىپ، قولىمىزعا سۋ قۇيدى دا كەلىن ورامال ۇسىندى. ەكى-ءۇش جاسار كىشكەنتاي اپپاق قىز الدىنا كەلىپ وتىرا كەتتى كۇلاننىڭ.
- سايراش قانداي، امان با؟ - دەپ سوندا عانا سۇرادىم.
- امان. مىناۋ سونىڭ تۇڭعىشى! - جيەن قىزىنىڭ بەتىنەن سۇيە جاۋاپ قاتتى كۇلان. - قالادا. كۇيەۋى ەكەۋى دە مۇعالىم. - مەكتەپ بىتىرىسىمەن تۇرمىستانعان.
سول جاۋابىنا جالعىستىرا ىبىرايدىڭ ەكى بالاسىن، بەسىكتەگىسى مەن ۇشەۋى ەتىپ تانىستىردى دا، ۇلكەنىنە ىبىرايدى شاقىرىپ كەلۋدى تاپسىردى. «كىسى كەلدى دەپ باسقالارعا ەستىرمەي، قۇلاعىنا سىبىرلاپ قانا شاقىر! -دەپ ايقىنداپ ۇقتىرىپ شىعاردى. وڭاشا ەكەۋمىز عانا قالدىق. ءوزىمىز دە سەزبەي، تاعى دا جاقىنداسىپ الا قويىپپىز.
- بيعاشىم، بيعاشىم! -دەپ ماعان جابىرقاي قارادى كۇلان. ارقامنان سىلاپ الدىنا تارتتى. تىزەسىنە باسىمدى قويدىم. شاشىمدى ساۋساقتارىمەن تاراقتاپ-تاراقتاپ جىبەرىپ ءسۇيدى ماڭدايىمنان. ساقالىما ءۇڭىلدى. كوز جاسىن توسىننان توگىپ جىبەرىپ تەز ءسۇرتتى دە، تاعى دا توگىپ، تاعى ءسۇرتتى.
- كۇلاش، ىنتىقبايدىڭ قازا بولعانىنا، مىنە ون بەس جىلدان استى، - باسىمدى كوتەرىپ الدىم. - كوز جاسىڭ قۇرعايتىن ۋاقىت الدەقاشان بولىپ ەدى عوي؟.. ماعان ايتا الماي وتىرعان جاڭا قازاڭ بار ما، قالاي؟
- جوعا، بۇرىنعى وتكەن-كەتكەن كۇندەرىمىز ەسىمە تۇسكەنى عوي! - كوز جاسىن تاعى توكتى. كەلىن داستارقان اكەلىپ شاي جاسادى.
كۇلان ەندى شاي شىنىسىنىڭ دالداسىمەن توكتى كوز جاسىن. ءبىزدى ماڭايلاپ، كوز الماي قاراپ جۇرگەن كىشكەنە قىز، تاعى دا جۇگىرىپ كەلىپ، ناعاشى شەشەسىنىڭ يىعىنا اسىلا سۇرادى:
- اپا، سەن مىنا اتانىڭ بالاسىمىسىڭ؟ - دەگەنىندە ۇشەۋمىز قاتار كۇلدىك. كۇلان ۇرتتاعان شايىن بۇركە كۇلدى. - بالا جىلايدى! - دەدى جيەنى. جىلاۋدان ءسابيدىڭ دە توقتاتپاق بولعانى ەكەن.
ۇزىن قارا مۇرت قويعان قاراتورى، سوپاق جاقتى ىبىراي دەنساۋلىق جايىمدى تاقارۋىرلاپ سۇراي امانداسا وتىرىپ قارادى اپەكەسىنە. ءىسىنىپ قىزارىپ العان كوزىنەن، ونىڭ اسا كوپ جىلاعانىن بايقاي سويلەدى.
- بيعاشىم، بيعاشىم دەپ كۇرسىنۋشى ەدىڭ، مىنە، امان-ەسەن كەلدى عوي، ەندىگى جىلاۋىڭ ورىنسىز، قوي ەندى كۇلە بەر! اعانىڭ كەلىپ امان كورىسكەندىگىنە ەندى توي جاسايمىز! ءسىزدىڭ ەندىگى اتىڭىز، نازاربەك بولا تۇرسىن، اعا! - دەدى ىبىراي ماعان قاراپ. - ءسىز كەلە قالساڭىز دەگەن ويمەن، ساقتىق ءۇشىن قولاڭ-قوشنالارعا الدىن الا وسىنداي اتتى ءبىر اعانىڭ اتىن جاريالاپ قويعانمىن: «ۇرىمجىدەگى ءبىر بانكىدە بۇعالتىرلىق ىستەيتىن نازاربەك اتتى اعامىز بار ەدى، اۋىرىپ قالىپتى. وسىندا جايلاۋعا شىقپاق ەكەن» دەگەن حاباردى ءبىر ايدان بەرى ءجيى ايتاتىن بولعانبىز. وسىندا كەلەتىندىگىڭىزدى اپكەم، قايدان ەستىدى ەكەن، جۇرتقا ايتەۋىر وسىلاي قۇلاققاعىس ەتە بەرۋدى كۇنى كەشە تاڭەرتەڭ دە تاپسىردى ماعان. ەندى ءدال سونىڭ ءوزى بولا قالىڭىز! - ىبىراي وسى سوزبەن ءبىر كىدىرىپ، شىنىداعى شايىن اسىعىس جۇتا سالدى دا، كۇلكىمەن جالعاستىردى ءسوزىن. - مۇرتىڭىزدىڭ سالبىراۋىنان بايقاپ وتىرمىن، مىنا جالعان ساقالدى دا، مىنا كيىمدى دە تاستاپ، قالپىڭىزعا كەلە قويىڭىز!... اپكەتاي، ءسىز دە تاز كەمپىردىڭ مىنا كيمەشەگىن تاستاڭىز، ەندى قورقارلىق ەشتەڭە جوق. «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەيتىندەرى مالكىلدەپ قالدى عوي! - دەگەنىندە كەلىن ۇشەۋمىز قاتار كۇلدىك تە، كىشكەنە قىز الابوتەن ساقىلداي جونەلدى. ىبىراي ونىڭ يەگىنەن شىمشي كۇلىمسىرەپ، تۇرەگەلىپ سىرتقا شىقتى. دالاداعى ۇلىمەن دابىرلاسىپ، ءبىر سەمىز ىسەك جەتەكتەتە كىرىپ، باتا سۇرادى مەنەن...
كۇلاننىڭ كوپ جىلاۋىنا ماقپالىم مەن اسقارىم جونىنەن ءسوز شىقپاعانى، ىبىرايدىڭ تەز جونەلتە قويمايتىن مىنا ءسوزى قوسىلىپ، كۇپتى بولىپ وتىر ەدىم. ەكەۋمىز تاعى دا وڭاشا قالعانىمىزدا ءوزىم سۇراۋعا تۋرا كەلدى.
- ال، كۇلاش، ماقپال جونىنەن سويلەشى! مىنا شەكارا الماتىعا جاقىن عوي، نە حابار بار؟
كۇلان كۇرسىنە جاۋاپ قاتتى:
- 62-ءشى جىلى ءۇشىنشى ايدىڭ سوڭىندا دوربىلجىنگە، ايتەۋىر، امان-ەسەن جونەلتكەنبىز. مىنا ىبىرايدىڭ سپورلىعىمەن سەنىمدى جولحات تاۋىپ بەرىپ، جولاۋشى اۆتوبۋسىنا اسقار ەكەۋىن سانجى بەكەتىنەن شىعارعانبىز! - دەي سالا تۇرەگەلىپ، چەمودانىنان ماقپالدىڭ دوربىلجىننەن كەتەرىندە ءوز قولىمەن جازىلعان قىسقا عانا حاتىن الىپ بەردى.
«سالەم، اپەكە! كوپ-كوپ العىسىم سىزدەرگە! جاقسىلىعىڭىز ەسىمدە ماڭگى ساقتالار، ساعىنارمىن دا. ءتىرى بولساق كورىسەتىنىمىز انىق قوي! الگى امان كەلە قالسا، سالەمىمدى جەتكىزەرسىز. ايتقاندارىڭىزداي جول بولدى. قاينىمنان باسقامىز تۇگەل، امان-ەسەن، ءدال ۋاقىتىندا (كەتتىك دەگەن ءسوزدى ءۇش نۇكتەمەن عانا ءبىلدىرىپتى). قاينىم اعاسىنا قارايلاپ... سونىمەن بىرگە كەلەر. قۇرمەتپەن نۇرزيا» دەپ قول قويىپتى سوڭىنا.
- اتىن وسىلاي وزگەرتىپ جازىپ، پوچتاعا سالىپتى. جازۋىنان عانا تانىعانمىن، - دەپ كۇلان جاساۋراعان كوزىن سىرت قاراتا كۇرسىندى. - بۇدان سوڭ الىگە دەيىن حابار الا-المادىم! - تىم باسەڭ ۇنمەن ايتتى دا دالاعا شىعىپ كەتتى. حاتقا قايتا ۇڭىلە قاراپ، بەتىمە، جۇرەگىمە باستىم. كۇلان قايتا كىردى ۇيگە. كۇلىمسىرەگەن بەينەمەن قاراسا دا كوزى ءالى دىمدى ەدى. ساندىعىن اشىپ، ەركەكشە جاڭا كويلەك-شتان، كيىلمەگەن كوك شۇعا بەشپەت-سىم الدى دا الدىما اكەلىپ قويدى. - تىلەۋىڭدى تىلەپ تۇرسىن دەپ، بىلتىر ساعان ارناپ العانمىن، كيىپ كورشى! - تاعى دا باسەڭ ۇنمەن كۇبىرلەپ تومەن قارادى. داۋىستاپ سويلەسە، جىلاپ جۇرگەنى ءبىلىنىپ قالاتىن بولعان سوڭ تاپقان امالى دەپ جورىدىم.
ساندىقتان قوڭىر كارىس جاۋلىعىن عانا الىپ، سىرتقا شىقتى ءوزى. ءىنىسىنىڭ ۇيىنە كەتكەنىن تەرەزەدەن كوردىم دە، جاساندى ساقال-مۇرتىمدى جۇلىپ تاستاپ، بەتىمدى جۋدىم. جول كيىمدەرىمدى تۇگەل شەشىپ، قورجىنعا تىعا سالا، ساقتاعان كيىمدەرىن كيدىم. دەنەمە ولشەپ تىگىلگەندەي شاق كەلە كەتتى.
كيمەشەگىن تاستاپ، موينىنا جاڭاعى قوڭىر جاۋلىعىن عانا سالعان كۇلان قايتا كىردى دە، ماعان كۇلىمدەي قارادى.
- باسە، بۇرىنعى ءوز شىرايىڭ قالپىندا ەكەن عوي. شاشىڭنىڭ اعارعانىنان باسقا ەشقانداي وزگەرمەپسىڭ! - دەپ كەلىپ، الاقانىمەن ەكى شەكەمنەن ۇستاپ ماڭدايىمنان ءسۇيدى. - ءبارى دە قالپىنا كەلەدى ەندى، ەشتەڭەگە الاڭ بولما! - دەگەنىندە كوزى تاعى دا جاساۋراي قالىپ، تاعى دا باسەڭ جالعاستىرعان ءسوزى بىرتە-بىرتە اشىلىپ، ءۇنى ايقىندالا ءتۇستى. - بۇرىنعى ءۇي مۇلكىڭ... ءوز كيىمدەرىڭ دە بار، ۇرىمجىدەگى ءبىزدىڭ ۇيدە ساقتاۋلى. دارىلەپ قويعانمىن. الدىڭعى جىلى بارعانىمدا اشىپ كورىپ، كۇنگە جايىپ، تاعى دا دارىلەپ قايتقانمىن. ال، مەنىڭ ءوز ءۇيىمنىڭ مۇلكىنەن جەڭىل-جەلپىلەرىن ىبىراي پىسىق كوشىرىپ اكەلگەن. ول قۇلجادا، سايراشتىڭ وتاۋىنىڭ ىرگەسىندەگى ءوز بولمەمدە قۇلىپتاۋلى.
كۇلان سويلەپ تۇرعاندا كوز الماي زەرتتەي قارادىم ءتۇر-شىرايىنا. دوڭگەلەك ءجۇزى، توق ماڭدايى، جۇپ-جۇمىر القىمى ءتۇپ-تۇگەل اپپاق، ءاجىمسىز-اقاۋسىز قالپىندا. ناقتىلى وزگەرمەي قالعان شىراي وزىنىكى ەكەن. ۇستىندەگى ولپى-سولپى مول قوڭىر كويلەك قانا كوركەم تۇلعاسىن جاسىرىپ تۇرعانداي. مارجانداي تىزىلگەن اق ءتىسى، ۇشى قايقىشتاۋ بىتكەن ءتۇزۋ قىرلى مۇرنى، كوزىمەن بىرگە كۇلىمسىرەپ، جەڭىل مىسقىلدىڭ الەمەتىندەي عانا سۇيكىمدى جىميىسپەن كورىنەتىن قىپ-قىزىل ەرنى - ءبارى دە قالپىندا. جىلاۋدان ىسىنگەن كوز ەتىنەن باسقا ەشقانداي كوڭىلسىز كولەڭكە جوق. اسا ساعىشىتىڭ ىستىق ىقىلاسىمەن قارايدى ماعان.
- ولىمگە دە، قايعى-قاسىرەت، قورلىق-زورلىققا دا باس يمەي، شىراي بەرمەي كەلگەن ءوزىڭ ەكەنسىڭ! - دەپ مەن دە كۇلىمسىرەگەن بولىپ قارادىم جۇزىنە. كوز جاسىن تاعى دا ىرشىتىپ جىبەرىپ، ورنىنا وتىرا كەتتى.
- تاعى دا جىلاۋىڭ-اۋ! - كۇرسىنىپ جىبەرىپ، مەن دە وتىردىم. اسا ءبىر اۋىر قازانى ايتا الماي، سوعان جىلايتىنداي بايقالعان سوڭ، كوڭىلىمە قارا بۇلت ۇيىرىلە قالعانىن كۇلان ءتىپتى ايقىن سەزدى بىلەم. تاماعىن كەنەپ الىپ، كۇبىرلەي سويلەدى.
- بۇرىن تورتەۋمىز... قاتار وتىرا قالعانىمىزدا بۇكىل الەم وزدەرىمىزدىكى سياقتى سەزىنۋشى ەدى، ەندى...
كۇلان ءسوز جالعاسىن ايتا الماي، جۇتىنىپ توقتادى.
- ەندى نەشەۋمىز قالعانىمىزدى اشىق ايتشى!
- كۇدىكتەنبەشى!... قازىرشە وسى جەردە سوپيىپ، ەكەۋمىز عانا وتىرعانىمىزعا جىلايمىن دا! ماقپالدان قام ويلاما... ونىمەن كورىسەرمىز ءالى!
- بىرەۋىمىزدىڭ عانا كەمىگەنىمىز راس بولسا... وعان ەندىگى قايعىرۋدىڭ ءجونى جوق، كونەرگەن قازا عوي، كوپ جىلاۋدان پايدا جوق!
- راس، جىلاۋدان دا قايعىرۋدان دا پايدا جوق! سەن كەلگەن سوڭ عانا ەسىمە تۇسكەنى بولماسا... بولدى ەندى قويالىق!.. بۇگىن ەكەۋمىزدىڭ امان كورىسىپ وتىرعان قۋانىشتى كۇنىمىز عوي، مەنىكى نە ءالى! - شىرايىن اشا كۇلىمسىرەپ قارادى كۇلان. - قانشا جاپا شەگىپ، نەشە رەت ءولىپ تىرىلسەڭ دە قالپىڭدى قۇرتپاي كەلگەنىڭ قۋاندىردى. ادام قۋانىشتان دا شاعىنۋمەن دە جىلايدى. مەنىڭ كوز جاسىما الاڭ بولماي-اق قوي، بيعاشىم! بىراق، قازىر، وسى جاقىننان بەرى شەكارا كۇزەتى ءتىپتى قاتايىپ كەتتى. وتۋگە اسىقپاي كۇتە تۇرامىز! «ەشتەن دە كەش جاقسى»، امان ءوتۋدى عانا ەسكەرگەنىڭ دۇرىس!
تاعى دا داستارقان جاسالدى. كەلىن قۋىرداق اكەلىپ قويىسىمەن، ىبىراي ءتورت ىدىسىمەن ەكى ءتۇرلى بوتەلكە اكەلىپ وتىردى. ەكى بوكالعا اراق قۇيىپ، ءبىرىن مەنىڭ الدىما، ءبىرىن ءوز الدىنا قويدى دا، ەكى ستاكانعا شاراپ قۇيىپ، اپەكەسى مەن ايەلىنىڭ الدىنا قويدى.
- اعا، مەن كوز اشقالى مىنا جالعىز تۋىسقان اپكەمنىڭ ەڭ جاناشىر دوسى دا، ەگىز تۋعانداي ەتەنە جاقىنى دا تەك ءسىز عانا ەكەندىگىڭىزدى كورىپ وسكەنمىن. مەنى كورگەندە ءسىز دە وسى تۋىسىمنىڭ وزىنشە قۇشاقتاپ ەركەلەتەتىنسىز. سول قالتقىسىز تابيعي سەزىم، سىزدەن ايىرىلعان سوڭ اپكەمە عانا ەمەس، ماعان دا قاسىرەتتى ساعىنىش ورناتىپ قويىپ ەدى. مىنە بۇگىن امان-ەسەن كورىسىپ، قاتەرلى ۇزاق دەرتتەن ايىققانداي، مەن دە اسا زور قۋانىشقا بولەنىپ قالدىم. قانە وسى قۋانىشىمىز ءۇشىن الىپ جىبەرەلىكشى!
ىدىستى كەلىنىمەن تورتەۋمىز دە كۇلىمدەي كوتىرپ قاعىستىردىق.
ەكىنشى ىدىستى مەن سول قۋانىشقا ىبىرايدىڭ ءوزىم العاش كورىپ وتىرعان بالا-شاعاسىن قوسا قۇتتىقتاپ كوتەرتتىم. بۇل توستى دا شىن قۋانىشپەن وتكەرىپ ەدىك. ءۇشىنشى ىدىستى كۇلان ماعان ىممەن قۋزاپ، ەندىگى اماندىعىمىز جايىنداعى تىلەۋمەن شالا-شارپى عانا سويلەدى دە، كوز جاسىن تاعى ءبىر ىتقىتىپ جىبەرىپ ءىشتى. مەن بىرگە ىشسەم دە مۇنىسىنان ماقپال جونىنەن تاعى دا كۇدىكتەنىپ، ىبىرايعا قاراي بەردىم.
- ءسىز كەلگەن سوڭ ماقپالىن دا ەسكە الىپ وتىرعانى عوي! -دەي سالدى باۋىرى. - قايتسىن، ونى ءتىپتى قاتتى ساعىنادى!
ەندى جىلاپ كۇدىكتەندىرە بەرمەۋگە مىقتاپ بەكىگەندەي كۇلىمسىرەگەن كۇلان، كوڭىلدى بەينەگە ويىستى:
- وتكەن ءتۇنى تۇسىمدە ونىڭ شاشىن ءورىپ بەرىپ ەدىم، سەنىڭ كەلۋىڭە كورىنگەن سياقتى عوي، تىم اجارلى كورىنىپ ەدى! مەنىڭ كوزىمە قاراي بەرمەي تاماق جەشى ءوزىڭ! - دەپ قۋىرداقتان اساپ-اساپ جىبەردى ءوزى. مەن دە اساعان بولدىم.
ىبىراي مەنىڭ تۇرمەلەنىپ كەتكەنىمنەن بەرگى كەشىرمەلەرىمدى سويلەتۋگە كىرىستى. اراقتان اندا-ساندا ءبىر تارتىپ قويىپ، سول اڭگىمەگە كەتتىك. قىسقارتىپ تاستاپ وتپەك بولعان ەپيزودتارىمدى كۇلان الدىڭعى جىلى اقيادان ەستىگەنى بويىنشا، ەسىمە تۇسىرە وتىرىپ تىڭدادى. ىبىرايدىڭ الدىندا ايتىلمايتىن وقيعالاردى «نەسيەگە» قالدىرعانىن ءبىلدىرىپ، كۇلە وتىردى. قوناقاسى تاباقتان سوڭ دا شەرتىلدى اڭگىمە.
دالاعا شىعىپ، ورمان اراسىنا كىسەندەلگەن اتىمدى كورىپ قايتقانىمدا، سول ۇيگە تاعى ءبىر كەرەۋەت كىرگىزىلگەن ەكەن. كۇلان ەكەۋمىز ەكى كەرەۋەتكە جاتىپ الىپ اڭگىمەلەستىك.
مەنىڭ سۇراۋىم بويىنشا كۇلان جاۋباساردىڭ كەيىنگى احۋالىن سويلەۋگە كىرىسىپ، الدىمەن اتاقتى 62-شى جىلدىڭ جازعىتۇرىمىندا قۇلجادا تۋىلعان حالىق قوزعالاڭىنان باستادى ءسوزدى.
«ءيا، ءىشىپ-جەمنەن قىسقان اشارشىلىق توقتاتىلسىن، ءيا، سوۆەت وداعىنا ءوتىپ كۇن كورۋىمىزگە رۇقسات ەتىلسىن!» دەپ حالىق جاعى ۇكىمەتكە تالاپ قويىپتى. وعان جاۋاپ شىقپاعان سوڭ، كوشەگە جارناما مەن قارسى ۇراندار جاپسىرىلىپتى. سوۆەت وداعىنا قاراستى بۇقارالار ۇكىمەتتىڭ بۇرىنعى جيىپ العان سوۆەت پاسپورتىن قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتىپتى. سول كەزدەگى «اۆتونوميالى وبلىستىڭ» باستىعى ۇكىمەتتىڭ جيىپ العان پاسپورتىن قايتارىپ اپەرە الماي، ءسوز بۇيداعا سالا بەرىپتى. ال قىتاي بۇقاراسى قاتارىندا جۇرگەن حالىق، ۇكىمەتتىڭ ءوندىرىس-قۇرىلىس ارمياسى تارتىپ العان ەگىندىك-جايىلىمدىق جەرلەرىن تالاپ ەتىپ، ونان دا ەشتەڭە وندىرە الماعان سوڭ بارلىعى ۇيىمداسىپ، كوشە ەرەۋىلىنە شىعىپتى.
حالىقتىڭ وسىنداي قىر كورسەتۋگە شىعاتىندىعىن جانسىزدارىنان كۇنى بۇرىن ەستىپ-ءبىلىپ وتىرعان ۇكىمەت، ۇلكەن كوشەلەردەگى ءۇي شاتىرلارىنا قىرعىن قۇرالدارىن جاسىرىن قۇرىپ، دايىن وتىر ەكەن. كوشەگە حالىق جيىلىپ جاتقاندا الدىمەن كۇشتى فوتواپاراتتارىن ىسكە قوسىپ، قاتىناسۋشىلاردىڭ سۋرەتتەرىن تۇگەل الىپ بولىپتى. حالىقتىڭ «كۇن كورۋىمىزگە جول قويسىن!»، «ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىمىزدى قايتارىپ بەرسىن!» دەگەن ۇراندارى كوتەرىلىسىمەن تۇس-تۇستارىنان پۋلەمەت، اۆتوماتتار ساقىلداپ الا جونەلىپتى. اسپاننان نوسەرلەتىپ جاۋعان اجال وعى كوشەگە لەزدە-اق قىزىل كۇرەڭ سەلىن قاپتاتىپ جىبەرىپتى. تەز جالتارىپ، ۇيلەر مەن دۇكەندەرگە دالدالانىپ ۇلگەرگەندەرى ارەدىك-ارەدىكتە بەت-بەتىمەن زىتىپ قۇتىلىپتى دا، ۇكىمەتتىڭ «حالىق ازاتتىق ارمياسى» امان قالعان كوشە حالقىن تۇس-تۇسىنان قورشاپ الا قويىپتى. فوتواپاراتتارى ۇڭگىر-ۇڭگىردى تىنتە ءجۇرىپ، تاعى دا تارتىپتى سۋرەتكە.
اسفالت كوشەلەردە جۋساعان ولىكتەر مەن كولگە اينالعان ىستىق قاندى قالىڭ ارميا سول كۇنى-اق جىم-جىلاس تازالاپ جىبەرىپ، قايتادان «سالتاناتتى»، «بەيبىت» كوشەگە اينالدىرا قويعان ەكەن. قانشالىق كەكتەنسە دە قۇر قول حالىق جينالىپ بارىپ، وبلىس باستىعىن كوشەگە شىعارىپ تەپكىلەۋدەن باسقا ەشتەڭە وندىرە الماي، شەكاراعا قاشا جونەلىپتى. ولاردىڭ دا سوۆەت وداعىنا وتە العاندارى عانا ءوتىپ، وتە الماي قالعاندارى ەرەۋىلدە تارتىلعان سۋرەتتەرى بويىنشا قولعا الىنا بەرىپتى. فوتواپارات لەنتاسىنا تولىق ىلىنگەندەرى سودان سوڭعى جارىم جىلدا-اق جينالىپ بولىپ، قاتەرلى «كەرى توڭكەرىسشى» قالپاعى مىقتاپ كيگىزىلگەن ەكەن. ولاردىڭ بەلگىلىلەرى اتىلىپتى دا، بەلگىسىزىرەكتەرى كەسىلىپتى. ال، اپارات لەنتاسىنا جارتىلاي، ءيا، قۇلاق شەكەسى عانا ىلىنگەندەرى كۇماندى رەتىندە قازىرگە دەيىن قاراڭعى تۇرمەدە «تەرگەۋدە» جاتىر ەكەن.
ون بەس جىل بويىنا «تەرگەلىپ، انىقتالىپ بولماي» جاتقاندىعىن ايتىپ ءبىر كىدىردى كۇلان.
قاشقىنداردىڭ سوققىسىنان ءولىمشى بولىپ قالعان وبلىس باستىعى، اۋىر جاراقاتتان جازىلا بەرگەنىندە، ساقشى تەرگەۋىنە ءتۇسىپ، تاعى سوققىلانىپتى. سورلى قۋىرشاق، «قاشقىنداردىڭ سوۆەت شەكاراسىنان ءوتىپ كەتۋىنە رۇقسات ەتكەن» دەگەن «قىلمىسپەن» جازالانىپ، ءۇرىمجى تۇرمەسىنە ايدالىپتى سونسوڭ.
جاۋباسار ۇرىمجىدەن سونىڭ ورنىنا سايلانىپ كەلگەن ەكەن. ول قۋ مومىن ەل مويىنىن ىشىنە الا تۋلاعاندا ءتىپتى قيىن تۋلايتىندىعىن، بۇرىنعى باستىقتىڭ جارىلعان باسىنان، جانشىلعان كوكىرەگىنەن كورىپ، وزىنە كەكتى حالىق الدىندا جۋاستاۋ بولۋعا، حالىقشىل كورىنىپ، كەشىرىم الۋعا نەداۋىر تىرىسىپ كورىپتى. «وڭشىل»، «جەرلىك ۇلتشىلداردى» سوعىپ بەرۋ جاعىنان ۇكىمەتكە سىڭىرگەن زور ەڭبەگى - سەنىمى دە بار عوي. سونىسىن ارقالانىپ، حالىقتىڭ ءوندىرىس-قۇرىلىس ارمياسىنا كەتكەن جەرى مەن مالى جونىندە حالىققا بولىسقان بولىپ ءجۇرىپتى.
سوندا دا حالىقتىڭ ادال پەرزەنتى بولۋدان الىستىعى ايقىن، سۇيەنەرى دە، ءوزىنىڭ سۇيەمەلدەپ كوتەرگەن كومەكشىلەرى دە اۋقان سياقتى ىڭعاي قاندى قول جەندەت بەلسەندىلەر بولعاندىعىنان كورىنە جۇرگەن ەكەن. سول كورىنىسىن كومەسكىلەتۋ ءۇشىن، اسىراپ وسىرگەن قوجالارىنىڭ كەي قىلىقتارىنا قارسى پىكىر ايتقانسىپ، حالىق پىكىرىن قۋاتتاعانسيتىن بولىپتى. قوجالارى «تامادى!» دەگەندە ول دا ءتىل تارتپاي «سەن تامادى!» دەيدى ەكەن. ايعىر كوزىرلەردىڭ كۇشى مەن تىسىندە ىشەك بار ما، سونىسىنان جاۋكەڭ جاسىرىن سوققىعا ۇشىراپ، ارقاسىن الدىرا بەرىپتى.
حالىق پەن ۇكىمەتتەي وت پەن سۋدىڭ اراسىندا كوپ قورلانۋ مەن كوپ قىسپاق، كوپ قۇسادان قانى بۇزىلىپ، قان تامىرلارىنان زاقىمدالىپ، اۋىرعىش بولىپ جۇرگەنىندە، بيجىننەن ۋاڭجىن گەنەرال كەلە قالىپتى ءبىر كۇنى. ءوندىرىس-قۇرىلىس ارمياسىنىڭ زورەكەرلىگى جونىندە ءوزىن قىستاپ جۇرگەن حالىقتىڭ تالابىن ۇلكەن جيىندا سول قوجاسىنا جەتكىزگەن ەكەن. وعاش مىنەزدى وكتەم وتارشى قوجايىن، ءوزى اسىراپ وسىرگەن كۇشىگىنىڭ زور جيىنداعى جۇرتشىلىق الدىندا اشىق جەتكىزگەنىنە قاتتى شامدانىپتى: استىندا جاتقان ادامنىڭ قولى ەنىنە ءتيىپ كەتكەن ايۋشا ارس ەتە تۇسپەسىن بە. سوياۋداي ۇزىن-ۇزىن تىستەرىن ارسيتىپ، اقىرا تىلدەپ جىبەرىپتى.
جۇرتشىلىق كوزىنە ءوزى دە گەنەرالسىپ جۇرەتىن بولعان جاۋباسار نامىستانعاندىعىنان وعان دا «سەن تامادى!» دەپ قالعان ەكەن. ايۋ گەنەرال ەكىنشى رەت ءتىپتى قاتتى باتىرا تىلدەپ، كوزىنە ساۋساق جۇگىرتسە كەرەك، كوپ زاماننان بەرى جانىن جالداپ ءجۇرىپ تاپقان بارلىق ابىروي-مانسابىنان ءبىر-اق ايىرىلعاندىعىن سەزىپ، ءبىر جولاتا كۇيرەپ شىققان جاۋكەڭ، ۇيىنە جەتە جىعىلىپتى. ۋشىعىپ قاعىنعان قانتامىر اۋرۋىنا سول جاتقاننان ءبىر اي وتىسىمەن-اق «قان راگى» دەگەن دياگنوز قويىلىپتى. بۇكىل دەنەسىندەگى تەرى تەسىكشەلەرىنەن قاندى ءىرىڭ شىپىلداپ شىعىپ تۇراتىن بولعان ەكەن.
ەمدەلۋ ءۇشىن ۇرىمجىدەگى مەديتسينا ينستيتۋتىنا اپارىلىپ، ودان شيپا تابا الماعان سوڭ شاڭحايعا جونەلتىلىپتى. بۇزىلعان قانىن شاڭحاي ەمحاناسى تۇگەل سورعىزىپ تاستاپ، ورنىنا بۇتىندەي جاڭا قان قۇيىلسا دا جازىلماي، بىرەر ايدان سوڭ، قايتالاپ اۋىرىپتى. جاڭا قۇيىلعان قان تاعى بۇزىلعان ەكەن. ول قاندى ەكىنشى رەت اۋىستىرىپ، تاعى دا جاڭا قان بەرىلسە دە قايتالاپتى. شيپا قونبايتىندىعىن بىلگەن شاڭحاي ەمحاناسى، دەمالا جاتىپ ەمدەلسىن دەگەن سىلتاۋمەن ۇرىمجىگە قايتارىپ جىبەرگەن ەكەن.
- مەديتسينا ينستيتۋتىنا قايتا كەلىپ جاتىپتى. ءالى سوندا. ساسىپ-شىرىگەن قاندى ءىرىڭىن اعىزىپ، ءالى جاتىر دەيدى! - دەپ توقتاتتى كۇلان ءسوزىن. - وياۋسىڭ با، بيعاش؟ - دەپ سۇرادى از كىدىرىستەن سوڭ، توسەگىنەن باسىن كوتەرە قارادى. شىراق ءوشىرىلىپ، تەرەزەنىڭ قالىڭ پەردەسى تۇسىرىلگەن، قاراڭعى ۇيگە كىشكەنە ساڭىلاۋدان اي ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇر ەدى. سول ساۋلە، باسىن كوتەرىپ العان كۇلاننىڭ اپپاق كوكىرەگىنە ءدوپ كەلە قالعاندا ەكى نۇر شاعىلىسا كەتىپ، ءۇي ءىشى جارقىراپ قالدى. كورپەسىن كۇلان قىمتانا قويدى دا، كوزىمدى مەن تايدىرىپ اكەتتىم.
- وياۋمىن! - دەدىم سىرت قاراپ الىپ. - مۇنداي قورقىنىشتى دەرتتى مەديتسينا عىلىمىنىڭ تەزدەتىپ جويۋىن تىلەپ جۇرسەم دە، جاۋباساردىڭ ودان بۇرىنىراق جويىلۋىن تىلەيتىندەيمىن. سوندا ماعان جاۋباساردىڭ ءوزى راكتان دا قاتەرلى دەرت دەگەن ۇعىم پايدا بولعانى عوي!
- قىزىقسىڭ-اۋ، بيعاش! - كۇلان جىميعانداي بولدى. - ۇيىقتاپ قالعان ەكەن دەسەم، سونى ويلاپ جاتىپسىڭ عوي!
- بۇگىن ۇيقىم كەلەر ەمەس! - دەپ كۇرسىندىم. كۇلاننىڭ مەنەن جاسىرا كۇرسىنگەنى ەستىلدى.
- ولاي بولسا اقيا مەن ءىزباسارىڭ جونىندە سويلەپ بەرشى!
- وندا سويلەيتىن نە بار دەيسىڭ، كۇلاش، قاس جاۋىنا زورلانىپ-قورقىپ تيگەن اقيا، ۇيىنە بارىسىممەن مۇڭىن شەرتتى ماعان. قۇشاقتاپ جاتىپ الىپ ەڭىرەدى. قۇلجاننان قاتتى جيرەنىپتى. قاسىنا جاتقاندى كوپتەن-اق قويعان ەكەن. «يتكە كۇشىك تۋىپ شۇبىرتىپ بەرۋدەن» مۇلدە بالاسىز ءوتۋدى دۇرىس كورەتىندىگىن ايتتى. ءوزىنىڭ ءالى دە بالا كورمەي، قارتايعاندا جالعىز قالاتىندىعىن ءبىلدىرىپ جىلاعاندا قالاي شىدايىن، مەن دە جىلاپ بەردىم سونسوڭ!... قۇمارعا وپاسىزدىق ىستەپ، جاۋىمىزعا تيگەنىنە كەگىم دە بار عوي. مىنە ەندەشە دەپ اياماي «جىلادىم»!
كۇلان ساقىلداپ كۇلدى بۇل سوزىمە:
- ءتىپتى ساۋاپتى ءىس بولىپتى. ال، وزىنە قۇلجاندى سۇزدىرگەنىڭ راس پا؟
- اقيا تانتىق مۇنى دا ايتىپ بەرگەن بە ساعان؟ -دەگەنىمدە ءتىپتى قاتتى كۇلدى. - قۇلجاننىڭ قاسىنا مەنى قولىمنان تارتىپ اپارىپ، جاتىپ الىپ سۇزگەن ءوزى! - دەپ اقتالدىم بۇل قىلمىستان. - سۇزەگەن تەكەشە ادەيىلەپ مويىنىن بۇرىپ الىپ سۇزگىلەدى.
- ا-حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، قۇلجان بىلمەدى مە بۇل قورلاۋىن؟
- بىلگەندە قايتپەك، ايەلىنە ءوزىن ءسۇزدىرىپ جاتقان مىنا زورەكەر، مىنا قاھارىنا قاراعاندا وزىمە داۋال سۇزدىرەر دەپ قورىققانداي، تىم-تىرىس جاتا بەردى!
- حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، تاعى دا قاتتى كۇلىپ الىپ كۇرسىندى كۇلان. - ياپىراي، كەك دەگەننىڭ قيىن-اي!
ارەڭ قۇرعان تۇرمىسىن بۇزعان قۇلجانعا دەگەن كەگى، ءوزىن ولتىرسە دە ارىلمايتىن سياقتى.
- ماقپال مەن سەنىڭ تارتقان كۇيىگىڭ ءۇشىن دە ءسۇزىپتى ونى.
- ال، مەن كەتكەن سوڭ قۇمارىن تاۋىپ العان ەكەن. ءىزباسار كىمنەن قالعانىن وعان اشىق ايتىپتى. قىلمىس توقسىندىق جەزوكشەمەن ۇيلەنىپ قويعان وزىندە ەكەندىگىنە مويىنداتىپ الىپ، تابىسىپتى ونىمەن. قۇلجاننىڭ قاسىنا قۇماردىڭ ءوزى جەتەكتەپ اپارىپ، اشىقتان-اشىق سويلەي جاتىپ سۇزدىرەتىن بولىپتى. سەن بارىپ قايتىسىڭمەن تابىسقان ەكەن. ءىزباساردىڭ قۇلجاننان بولماي، «وزىمىزدەن بولعانىنا» قۋانىپ، قايتا نەكەلەنەتىن بولىپ كەلىسىپتى. بىلتىر مەن تارىمنان قايتىپ كەلگەنىمدە، اقيا، قۇلجاننىڭ كۇنى بىتكەنىن، «اراقتان ولىسىمەن» قايتا توي جاسايتىن بولعاندىقتارىن ايتتى. ىزباسارعا ءىنى دايىنداپ قويعاندىقتارى دا بايقالدى.
- تارىمعا قايتىپ كەتەرىڭدە... ەگەر ماقپال... جوعالىپ كەتسە... سەنىمەن ۇيلەنەمىن دەگەندەي ءسوز بەرمەپ پە ەدىڭ وعان؟
- جوق، اۋەلدەن-اق ونداي ءسوز بولعان ەمەس! قانداي جاعدايدا دا ماقپالدان ءۇمىت ۇزە المايتىندىعىمدى ءوزى-اق ايتقان. تەك، سول كەزدەگى جاي-كۇيىمىز ءۇشىن، ونىڭ ماعان بۇرىنعى-العاشقى تۇسكەن كوڭىلى ءۇشىن، قۇلجانداعى كەگىمىز ءۇشىن، ءبىر بالا كورىپ قالۋ تىلەگى ءۇشىن، مۇنداي ۋاقىتتىق بايلانىسۋىمىز قىلمىسقا ەسەپتەلمەيتىندىگىن اشىق ايتا جۇرگەنبىز.
- ماقپالدان اسقارىڭ بولسا، اقيادان ءىزباسارىڭ بار عوي. جارتى كوڭىلىڭ سوندا ەمەس پە؟
- قورقاق ايەلمەن ۇيلەنۋدىڭ قاتەرلى ەكەندىگىن كوردىك قوي. ال، ءىزباساردى وگەيسىتپەي، وزىمدەي تاربيەلەيتىندىگىنە قۇماردىڭ ءوزى دە انت ايتىپ ايىرىلىستى مەنەن. ماقپالعا بۇرىنعى ءبۇتىن جۇرەگىممەن، الاڭسىز اتتاندىم.
- ماقپالمەن بىرگە بولا الماعانىڭا بيىل تۇپ-تۋرا جيىرما جىل وتكەنى ەسىڭدە بار ما؟
- جىل تۇگىل كۇن ساناپ جۇرگەنىممەن، لاج نە؟
- ول، جاس قوي. ودان بەس-التى جاس ۇلكەن ءوزىڭ دە شىداماي، ءار ءتۇرلى جۇرىستە بولىپسىڭ. مۇنشالىق جىلدى، بىلايشا ايتقاندا، بۇكىل جاستىق ءومىرىن، ول بيشارا قالاي وتكىزەرىن ويلاپ كوردىڭ بە؟.. ءادىل ەدىڭ عوي، بيعاش! - دەگەنىندە كۇلاننىڭ ءۇنى دىرىلدەپ، ارەڭ شىققانىن سەزە ءوتىندىم:
- مەنەن ادىلدىك سۇراماق ەكەنىڭدى، كەلگەننەن بەرى سەزىپ جاتىرمىن، كۇلاش. شىن ماحاببات يەسىنىڭ قالىس ادىلدىك ايتۋى قيىن عوي. سۇزبە بۋاز، كۇپتى ەتىپ قيناي بەرمەي، شىندىعىڭدى، نە بولسا دا ءبىر-اق ايتشى! ءولدى مە ەكەن، ءيا، باسقا بىرەۋگە ءتيىپ كەتتى مە ەكەن؟
مەنىڭ بۇل سۇراۋىمنىڭ ىشتەن جىلاي شىققانىن كۇلاش تا سەزگەندەي، بۇلتارا جاۋاپ بەردى:
- كەتكەننەن بەرى حابار الا الماعاندىعىمدى ايتتىم عوي. تەك، ماقپالىڭنىڭ مىنەزى مەن جۇرەگىنە عانا قاراپ، بۇتىندەي سەنىم بايلاۋ دا قيىن. ايەل تابيعاتىندا ونىڭ شاماسىنان تىس ماسەلە دە بولاتىندىعىن ەسكەرە ءجۇر دەمەكشىمىن. جانە شەكارادان ءوتۋدىڭ قازىر تىم قاتەرلى ەكەندىگى ايتىلىپ ءجۇر. شەكارا قورعاۋشىلاردىڭ قولىنا تۇسكەن قاشقىندى، ەشكىم كورمەيتىن جەردە جاسىرىن جوعالتا سالاتىنى دا بار ەكەن. سول سەبەپتەن، ءوتىپ كەتە المايتىن جاعدايدا اسىعىپ، قاتەرگە ۇشىراپ قالماۋىڭ ءۇشىن وزىڭە ۋاقىتشا جارامدى الدانىش تاۋىپ ۇيلەنە تۇرۋىڭ قاجەت. وسى قالادا ساعان لايىق اسا جاقسى جەسىرلەردەن بىرنەشەۋى بار!
- ماقپالىما ەندى جاقىنداپ قالعانىمدا باسقاسىن قايتە قويايىن!.. ال، وزىممەن تەل جاساپ، اششى-تۇششىنى تەڭ كورىپ كەلگەن، تەپە-تەڭ جەسىرىمنىڭ ءجونىن ايتپاق بولساڭ، ەندى قيسىنى جوق ەمەس! - دەپ كۇلىپ جىبەرىپ ەدىم. كۇلان شوشىپ قالعانداي جالت قارادى ماعان:
- ءۇي، بيعاش، نە دەپ جاتىرسىڭ سەن!.. ورايى كەلگەندە ايتىپ قويايىن، «تاجىريبەلى بال اراسى سولعان گۇلگە قونبايدى»، وندايدان، كورسە قىزار ۇرىنشاقتىقتان ەندى مۇلدە اۋلاق بول! باسىڭا قانداي تاعدىر كەلسە دە وكىندىرمەيتىندەي، اشىندىرمايتىنداي، قايعىرتىپ، قاپالاندىرمايتىنداي، قاي جاعىنان دا ماقپالىڭنان قالىسپايتىن ايەل قاجەت ساعان! ءدال سونداي كەمەلەتتى جاس جەسىردەن وسىندا ەكەۋى بار. قايسىسىن تاڭداساڭ، سونى ۋاقىتشا كوندىرىپ بەرە تۇرامىن!
- بىراق،... كۇدىگىمە قارسى «ۋاقىتشا» دەدىڭ عوي؟.. ەندى ماعان «ۋاقىتشانىڭ» قاجەتى جوق!.. ماڭگىلىگىمە نەعۇرلىم، نەعۇرلىم تەز جەتۋىم كەرەك! نە بولعانىن بارا كورەرمىن. ال، بۇل شەكارادان ءوتۋىم قيىن بولسا، جايلاۋ ۋاقىتىندا تارباعاتايدان وتكىزىپ سالاتىن اعايىندارىم بار. سوعان بۇرىنىراق دايىندالىپ تۇرۋىم ءۇشىن تەز كەتۋىم كەرەك!
بۇل سوزىمە كۇلان ءۇنسىز قالدى. شيق ەتە تۇسكەندەي بولدى. جىلاپ جاتىر ما دەگەن كۇدىكپەن داۋىستاپ سۇرادىم:
- ۇيىقتاپ قالدىڭ با، كۇلاش؟
- جوعا، وياۋمىن! - كۇلان از كىدىرىستەن سوڭ ءدىرىلسىز تۇنىق ۇنمەن جاۋاپ قاتتى. ءوز جايىن انىقتاپ سۇراۋعا كىرىستىم:
- ولاي بولسا، قالادان بەزىپ، كونە زاماننىڭ كيمەشەگىن كيىپ العان سەبەبىڭدى ايتشى!
- ول، ۇزاق اڭگىمە، ەرتەڭ ەستىرسىڭ، ۇيىقتاي عوي! - ىرگە جاعىنا قاراپ، ۇيقىعا كەتكەندەي پىسىلدادى ءوزى. ونىسى الداعانى ەكەندىگىن، ءوزىم دە وتىرىك پىسىلداپ، ءبىرازدان سوڭ اۋناقشىعانىنان، كۇرسىنىسىنەن ءبىلدىم. راس ۇيقىمىز تاڭ اعارعاندا باستالدى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، ناعىز بەتپاق، الدامپاز نانعان-نانباعانىڭا قاراماي الداي بەرەدى عوي. بۇل ونەردى وزدەرىڭىزدەن ۇيرەنىپ يگەرمەگەن بولسام، وسى اق كوڭىل كۇلاننان دا الداناتىندىعىمدا ءسوز بار ما. امالىمدى اسىرا پىسىلداپ، ءوزىن الداماسام، ونىڭ ۇيىقتاتۋ ءۇشىن الداپ جاتقانىن مۇلدە سەزبەيدى ەكەنمىن. كىرشىكسىز ادال دوسىمدى الداعاندىعىم، ادامگەرشىلىك جولىندا زور قىلمىس ەكەندىگى وزىڭىزگە بولماسا دا قىلمىستىلارىڭىزعا تۇسىنىكتى. سويتسە دە سىزدەرگە ۇقساپ، تيتتەي ىستەن دە الداماسام، مىنا الدامشىلار زامانىندا تىرشىلىك ەتە المايتىندىعىم ءتىپتى تۇسىنىكتى بولىپ بارادى. بۇل الداۋىم ارقىلى كۇلاننىڭ باسىن شىر كوبەلەك ايلاندىرىپ جاتقان اسا اۋىر وي بارىن، ول ويدىڭ ماقپالىمنىڭ جۇمباق تاعدىرىمەن بايلانىسىپ جاتقاندىعىن ايقىنداعانداي بولدىم.
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] قىزاي ايەلدەرى باسىنا كوبىنەسە شىلاۋىش تارتپايدى. جاعى قالىڭ كەستەلەنگەن كيمەشەك قانا كيەدى.
