شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ تۋعانىنا 164 جىل

(كەمەڭگەر جەتىلۋىنىڭ ساتى-ساتىلارى جايىندا)

«ءناپسىنى قۇربان قىلىپ باۋىزداساق،
اللاعا سوندا جەتەر قىلعان ارىز»
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى.

ماڭگىلىك پروبلەمالاردى الدىعا قويىپ، جاۋابىن ىزدەگەن ويشىلدار از ەمەس. بىراق ولاردىڭ اراسىندا سول تۇپكى اقيقاتتى تاپقان، بۇكىل ادامزاتقا ورتاق جولدى كورسەتكەن عۇلامالار ساناۋلى عانا. ويتكەنى، ءتاڭىرىنىڭ حيكمەتىن سەزۋ، جاراتىلىس سىرىن تانىپ ءبىلۋ ەۆەرەست شىڭىن باعىندىرۋ سياقتى سيرەك قۇبىلىس. «حاقيقاتتى ءدال كورۋگە جان كورەتىن كوز كەرەك» (شاكارىم). سوندىقتان الەمگە باس كوزىمەن ەمەس، كوكىرەك كوزىمەن ۇڭىلگەن سيرەك جاندار عانا «الەم ويىنىڭ الىبى»، «كەمەڭگەر ويشىل» نەمەسە «دانىشپان فيلوسوف» دەلىنەدى. دالا داناسى شاكارىم وسى ايتىلعان وي  الىپتارى قاتارىنان. مۇنى ءوزى دە جاقسى بىلگەندىكتەن:

باس كوزىمەن سەندەلۋگە،
بىزگە رۇقسات جوق، شىراق! –

دەيدى («ءبىز» دەگەنى – اۋليەلەر دەگەنى).

جۇمىر باستى پەندەنىڭ باعىندىراتىن ەڭ بيىك شىڭى – اۋليەلىك. سول رۋح بيىگىنە ءار كەمەڭگەر ءوز سوقپاعىمەن شىعادى. ويتكەنى، حاقيقات جالعىز، ال وعان جەتۋ جولدارى كوپ. ءبارى دە «بەك شەتىن، بەك نازىك جول» (اباي).

سونىمەن، شاكارىمنىڭ وزىندىك سوقپاعى قايسى؟ بۇل رەتتە قىرىق جاسقا دەيىنگى ءورىسى يسلام ءدىنى بولعانى، حاقيقاتتى ءدىن اياسىنان ىزدەگەنى بەلگى بەرەدى.

«ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا قازاق ساحاراسىندا كىتابي اقىندار كوپ بولعان،  – دەپ جازادى ت.الىمقۇلوۆ. – وڭتۇستىك سىردا مايكوت، مولدا مەدەۋ، بازار جىراۋ، جىلقىباي، ساۋىتبەك، بالتا، ءشادى-تورە، ءمانسۇر، سانباي، وتەباق، سادۋاقاس، ايتباي، قۇلىنشاق، اقبەردى، وراز مولدا، ومار شوراياقوۆ سياقتى حيسسا شىعارىپ، جىر جازعان اقىندار بار-دى» (جۇمباق جان. – الماتى، 1993. – 97 ب.). وسى اتالعان ون التى اقىن دا ءدىني تاقىرىپقا قيسسا شىعارعاندار.

ەرتىس وڭىرىندەگى ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ، كوكباي جاناتايۇلى، اقىلبەك سابالۇلى، ءماشھۇر ءجۇسىپ سىندى كورنەكتى اقىندار دا  مۇسىلمان عۇلامالارىنىڭ جازعاندارىن كوپ وقىعان، ءدىن يسلام قاعيدالارىنا قانىق ءھام كوپتەگەن ءدىني قيسسالاردىڭ اۆتورى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، 1880 جىلداردان باستاپ قازاق پوەزياسىندا اعارتۋشىلىق ءدىني باعىتپەن استاسىپ جاتتى.

مىنە، جىگىت شاكارىمنىڭ بۇل باعىتتى قۇلاي قولداعانى، جاڭا ايتقان ءدىنشىل اقىندار توبىنان تابىلعانى تالاسسىز (جەڭگەلەرىنىڭ «مولدا جىگىت» دەپ ات قويۋى دا كوپ جايدى اڭعارتسا كەرەك). «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ «قاستىقتا» تاراۋىنان ء(حىح عاسىردىڭ سوڭىندا توبىقتى ىشىندە وتكەن وقيعالار ارقاۋ ەتىلگەن) مىنا ءبىر مالىمەتتى كەلتىرە كەتەيىك: «سەمەيدىڭ مەشىت-مەدرەسەسىندەگى قازىرەت-حالفەلەرمەن كەزدەسكەندە، شۇبار ءوزىنىڭ مۇسىلمانشا كوپ وقىعانىن جانە مۇسىلمان عۇلامالارىنىڭ كىتاپتارىنان قول ۇزبەي جۇرەتىن مولدالىعىن دا ىسكە جاراتادى». كوردىڭىز بە، مۇحاڭ شۇباردىڭ، ياكي شاكەرىمنىڭ مۇسىلمان ىلىمىنە جەتىكتىگىن ءھام مولدالىق قىرىن وقىرمانعا جەتكىزىپ وتىر. سىناپ-مۇقاعان سياقتى، شىندىعىندا ءىش تارتا ايتقان.

ءدىن جولىنىڭ انىق-قانىعىن بىلۋگە قۇمارتقان شاكارىم:

نە سىر بار ءدىن دەگەن جولدا،
كىتاپ، ءتاپسىر، قوجا، مولدا… –

دەپ ءوزى ايتقانداي، كوپ ىزدەنگەن. بىراق ءدىننىڭ شىن نەگىزىن، سول سياقتى ءوزىن الاڭ قىلعان جارالىس سىرلارىنىڭ جاۋابىن تابا الدى ما؟ اقىننىڭ وزىنە جۇگىنسەك، كوپ كەيىندە 1924 جىلى جازعان «تۋرا جولدا قايعى تۇرماس» ولەڭىندە بىلاي دەپ اعىنان جارىلادى:

مولدالاردان ءدىن سۇراساڭ،
ساندىراقتاپ، ساندالار.
پانشىلەرمەن باس قۇراساڭ،
جان، قۇداي جوق دەر تۇرا-اق.
تازا ءدىننىڭ شىن نەگىزىن،
ۇستاعان ءبىر بەندە جوق.
دۇنيە تولعان كوپ شاتاق ءدىن،
ءبارى بىردەي شاتپىراق.

سونىمەن، باس كوزىمەن تانىلعان تانىمدار شاكارىمدى قاناعاتتاندىرا الماعان. دىنشىلدەر «انىق نۇرى وسى، تۋرا جول بىزدە عانا» دەسە، ال پانشىلدەر كەرىسىنشە «جان، قۇداي جوق» دەپ ساندالدى («پانشىلەر» دەگەنى – «الەم ءوز-وزىنەن دامىپ، جەتىلۋدە» دەپ اداسقان اتەيست عالىمدار).

ءدىني ءھام عىلىمي دوگمات قۇرساۋىنان ءوز بەتىنشە بوسانىپ شىعۋ قيىن، استە. جاس اقىننىڭ جولى بولدى، الدىندا ابايداي اعاسى تۇردى. گاپ سوندا، 1895 جىلعى «لاي سۋعا ماي بىتپەس...» دەگەن ولەڭىنەن بەرىدە اباي ءوز شىعارماشىلىعىنىڭ ىشكى مازمۇنى مەن تابيعاتىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى. ولەڭدەگى:

مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان ول ءلا ماكان،
ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟
جانە وعان قايتپاقسىڭ، ونى ويلاماي،
وزگە ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟، –

دەلىنگەن قوس سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەۋ ۇلى اقىننىڭ مۇراتىنا اينالدى. كۇش-جىگەرىن وسى جولعا سارقا جۇمساپ، حاكىمدىك بيىككە باسقىشتادى. رۋحاني شىڭعا بەتتەگەن اباي تالاپتى شاكىرتتەرىن دە جەتەگىنە الدى. ولارعا يماننىڭ تازالىعىن ۇقتىردى ءھام دوگمالارعا كۇدىكپەن قاراۋ داعدىسىن ەكتى.

ءسويتىپ، ىزدەنگىش شاكارىمنىڭ جەتىلۋىنىڭ جەدەل جولىن تاپقانى – ۇستازى ابايدىڭ دانالىعىنىڭ ارقاسى. 1898 جىلى جاسى قىرىققا تولعان ەدى. ەلەۋلى بەلەستەن اسقانىن اقىننىڭ ءوزى «قىرىق جىلدان ءوتىپ جاسىم»، «قىرىقتان سوڭعى يمانىم»، «قىرىقتان سوڭعى قىرىمدى، سىناماق بولساڭ ءتۇرىمدى» جانە ت.ب. الدەنەشە ولەڭ-جىرلارىندا قاداپ ايتادى.

ەندى باستى ماسەلەمىزگە كوشەيىك. يسلام ىلىمىندە ادامنىڭ كەمەلدەنۋىن ءتورت كەزەڭگە بولەدى. ولار: شاريعات ء(بىلىم جيناۋ كەزەڭى), تاريحات ء(ناپسىنى اۋىزدىقتاعان تاقۋالىق), ماعريفات (اللانى تانۋ) جانە حاقيقات (اللاعا جەتۋ).  تاڭ قالارلىعى، اتالعان ءتورت ساتى شاكارىمنىڭ قىرىقتان سوڭعى ءومىرى جولىنان اپ-ايقىن بەلگى بەرەدى.

«مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» دەگەن ومىرباياندىق جىرىندا اقىن بىلاي دەيدى:

جاس قىرىققا كىرگەن سوڭ،
ءبىر وي ءتۇستى جاڭادان.
قىلىعىن سىناپ بىلگەن سوڭ،
دەدىم قازاق نەتكەن جان؟

قازاقتىڭ ءمىنىن ايتىپ، قىلىعىن سىناعان جىرلارى «قازاق ايناسى» جيناعىنا توپتالعان ەدى (بۇل جيناق 1912 جىلى سەمەي قالاسىندا جاڭا اشىلعان «جاردەم» باسپاسىندا جارىق كوردى). بۇل كەزدەگى پوەزياسىندا ادامگەرشىلىك يدەياسى، ناداندىقتى تۇيرەپ، ادال ەڭبەك پەن عىلىم-ءبىلىم جولىنا شاقىرۋ كوكتەي وتەدى. وسىلايشا شاكارىم ءوزىنىڭ ابايدىڭ ءىزباسارى ەكەنىن پاش ەتتى. سول سياقتى ويشىلدىڭ رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ مادەني قوزعالىسى – ءجاديديزمنىڭ ءۇنى بولعان «ءتارجىمان» گازەتىن جازدىرتىپ الىپ، ونىڭ تۇراقتى وقىرمانى بولعانىن ايتا كەتۋ ورىندى. وعان مىناداي ءسوزى كۋا: «ابايدان سوڭعى ۇستازىم – «ءتارجىمان» گازەتىنىڭ يەسى يسماعۇل گاسپرينسكي دەسەم بەك دۇرىس، ونىڭ ءۇشىن سول كىسىنىڭ گازەتىن وقىپ بەك كوپ پايدالاندىم». ءسوز بولىپ وتىرعان كەزەڭدە شاكارىم ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ، ورىس جانە باتىس ادەبيەتىن ءجىتى مەڭگەرگەن بولاتىن. ءسۇيىپ وقىعان اۆتورىنىڭ ءبىرى ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى لەۆ تولستوي ەدى. تولستوي ءومىرىنىڭ سوڭىن ويشىل رەتىندە تانىمال بولىپ، پراۆوسلاۆ ءدىن باسىلارى تاراپىنان قۋدالاۋعا ۇشىراعان ەدى. شاكارىم ونىڭ وسى ويشىلدىق ەڭبەكتەرىن جوعارى باعالاپ بىلاي دەپ جازادى:

تانبايمىن، شاكىرتىمىن تولستويدىڭ،
الدامپاز، ارام سوپى كاپىر قويدىڭ.
جانىمەن ءسۇيدى ادىلەت، اردىڭ جولىن،
سوندىقتان ول يەسى تەرەڭ ويدىڭ.

مۇحتار اۋەزوۆ: «اباي شاكىرتتەرى ءوز ۇستازىنا ءار الۋان جاقتارىنان ەلىكتەدى» دەيدى. باس شاكىرتى شاكارىم 1902-1903 جج. ءتارجىما ىسىنە كىرىسىپ، پۋشكيننىڭ «دۋبروۆسكي» رومانىن قازاقشا ولەڭمەن سويلەتەدى. وسى جىلى ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ سەمەي قالاسىنداعى بولىمشەسىنە مۇشە بولىپ كىرەدى. بۇل قوعامنىڭ باي عىلىمي كىتاپحاناسى بار ەدى، ونداعى عىلىمي كىتاپتار مەن «جيۆايا ستارينا» سياقتى تاريحقا ارنالعان جۋرنالدار ويشىلدى ماگنيتشە تارتتى (وسى جىلدارى شاكارىم «تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» كىتابىنا كىرىسكەن بولاتىن).

كورىپ وتىرسىزدار، 1898-1912 جىلدار ارالىعى شاكارىم ءۇشىن تىنباي عىلىم-ءبىلىم جيناعان، مۇسىلمانشا شاريعات كەزەڭى بولعانى ءشۇباسىز. بىراق عىلىمنىڭ دا عىلىمى بار. «عىلىم –اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول – حاقيقات، وعان عاشىقتىقتىڭ ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر» دەپ حاكىم اباي ايتقانداي، شاكارىمنىڭ كوكسەگەنى، عاشىق بولعانى كوكىرەك كوزدى اشۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن رۋحاني عىلىم ەدى.

بۇل رەتتە الدىمەن قاجىلىق – مەككە ساپارىن (1905-1906 جج.) اينالىپ وتە المايمىز. ءساتتى ساپاردان شاكارىم مول عىلىمي-تانىمدىق ادەبيەتتەر جيناپ ورالعان بولاتىن. وزىندىك ەۆوليۋتسياسىنىڭ رۋحاني جىلدام جەتىلۋ، شاپشاڭ دامۋ كەزەڭىن ۇدەتە ءتۇستى. كامالات جولىنا تۇسكەندەر كىمدەر؟ «بۇل ايتىلمىش ءۇش ءحاسلاتتىڭ يەلەرىنىڭ الدى – پايعامبارلار، ونان سوڭ – اۋليەلەر، ونان سوڭ – حاكىمدەر، ەڭ اقىرى – كامىل مۇسىلماندار» دەيدى اباي.

ءسويتىپ، شاكارىم شاماسى 1912 جىلى ءوز جەتىلۋىنىڭ كامىل مۇسىلمان دەڭگەيىنە، يسلام ءىلىمى بويىنشا ايتساق، تاريحات جولىنا قادام باستى دەۋگە تولىق نەگىز بار. وسى جىلدىڭ كۇزىنەن شاكارىم وڭاشالانۋ ءداۋىرىن باستاعان بولاتىن. وي ويلاۋ ءۇشىن. ءاسىلى، وڭاشالانۋ – رۋح تاربيەسى مەن جان قۋاتىنىڭ وسۋىنەن، جەتەر جەرىنە جەتكىزە ايتۋعا ءتىل جەتپەيتىن ىشكى جان دۇنيەنىڭ سۇرانىسىنان تۋىندايتىن قيىن سىرلى قۇبىلىس. بۇل ءحالدى شاكارىم: «تازا وي ويلاي الماس ۇيدە باسىم، ويسىز سىڭبەس بويىما ىشكەن اسىم» دەپ جەتكىزەدى. وڭاشالانۋ ناتيجەسىندە 1913-1918 جىلدارى «ءۇش انىق» اتتى فيلوسوفيالىق تراكتاتى دۇنيەگە كەلەدى. بۇل ەڭبەگىندە ويشىل ءۇش انىقتى (قۇداي بار، جان جوعالمايدى جانە ەكى دۇنيەنىڭ ازىعى ار-وجدان) دالەلدەپ شىقتى. ءۇش انىق (ياعني ار ءىلىمى) الەمدىك برەندىمىز (بۇل ءىلىم مويىندالسا، جەكەلەي ەل تۇرماق، بۇكىل ادامزاتتىڭ باقىتقا جەتپەگى ءسوزسىز).

ءسويتىپ، 1913-1918 جىلدار ارالىعى شاكارىم ءومىرىنىڭ تاريحات كەزەڭى. ابايشا «كامىل مۇسىلمان» دەڭگەيى. مۇسىلمان قاۋىمىندا تاقۋالىقتى ۇستانعاندار كوپ. شاكارىمنىڭ ولاردان ءماندى ەرەكشەلىگى – ەنتسيكلوپەديست عالىم-فيلوسوف بەلەسىن باعىندىرعانى بولىپ تابىلادى.

ەندى كەلەسى 1919-1927 جىلدار ارالىعىنا وتەيىك. بۇل شاكارىم حاكىمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن، مۇسىلمانشا ماعريفات كەزەڭى. جارىقتىق لەۆ تولستوي: «قۇدايمەن پروبلەماڭدى شەشسەڭ، وزگە پروبلەمانىڭ ءبارى ءوزى-اق شەشىلەدى» دەمەكشى، شاكارىم وزىمشىلدىكتەن (ناپسىدەن) قۇتىلىپ، قۇدايعا جاقىندادى. 1917 جىلى «سارىارقا» گازەتىندەگى كوسەم سوزىندە: «بيىل جالپى جۇرت ويانىپ، ار-ۇياتى ءۇشىن قانشا جاندى قۇربان ەتىپ تالپىنعاندا بارشا الاش بەرەكەسىن بۇزباي، سۇم ءناپسىمىزدى قۇربان قىلۋىمىز ءجون» دەيدى عۇلاما. جىرلارىنا دا قۇدايدى تانۋ، ار-ۇياتتى ساقتاۋ يدەياسىن  وزەك ەتەدى. ادام ءومىرىنىڭ ماقساتى ىشكى رۋحىن ءوسىرۋ، گۇلدەندىرۋ ەكەندىگىن، زۇلىمدىق ارقىلى جاقسىلىقتى جاساماقتىق ەش مۇمكىن ەمەستىگىن دىتتەپ، «ءۇش انىق» ۇستانىمىن ۇشتاي تۇسەدى.

ءماشھۇر ءجۇسىپ ايتقانداي، ءناپسىنى باۋىزداعان، ءتاندى جانعا باس ۇرعىزعان عۇلامانىڭ شىققان الەمدىك شىڭى – اۋليەلىك. شاكارىمنىڭ بۇل اسا بيىك دەڭگەيگە جەتكەنىنىڭ ايداي ايعاعى – 1928-1931 جىلدارى جازىلعان «يمانىم» اتتى ولەڭدەر تسيكلى «شاكارىم – الەم ويىنىڭ الىبى» دەۋگە ارقاتىرەك قۇندى مۇرامىز. سەنسەڭىز، اۋليەلەر مەن حاكىمدەردىڭ ەرەكشەلىگى – رۋحاني ازىقتى تىكەلەي عايىپتان (تىلسىم الەمىنەن) الادى. جۇرەك كوزى ارقىلى.  ءدىنىمىز يسلامدا وسىنى، ياعني ەش جەردەن وقىپ بىلمەي-اق تەك اللانىڭ راقىمىمەن ءبىلىم بۇلاعىنان سۋسىنداۋدى «يلحام» دەيدى. ءسويتىپ، «يمانىم» تسيكلى (وتىزعا تارتا ولەڭدەر) – اقىننىڭ اۋليەلىك شىڭعا جەتىپ، ءناردى تىلسىم الەمىمەن تىلدەسۋ ارقىلى العانىنىڭ ايعاعى. ماسەلەن:

شىن اسىقتىڭ ءاربىرى
ءولىپ توپىراق بولدى دا،
جارالىستىڭ تاعدىرى
جاراتتى مەنى ورنىنا –

دەسە، حاقيقاتقا (قۇدايعا دەپ وقىڭىز) جەتكەنى جايىندا اۋليە شاكارىم:

ەسكى يماندى وتقا ورتەپ،
اسىل يمان العان كۇن.
اسىق جاردى تاپتىم دەپ،
حاقيقاتقا نانعان كۇن، –

دەپ ەڭ قىمبات جان سىرىن اشادى. اۋليەلىك ساتىدا سوپى اقىن حوجا ءحافيزدى ۇستاز تۇتقانى دا كوپ جايدى اڭعارتادى.

شاكارىم قىرىقتان سوڭعى ومىرىندە باسقىشتاعان ءتورت ساتىنى ازدى-كوپتى قاراستىرعان ءسوزىمىز وسىمەن ءتامام. ءاربىر ساتىسى ءوز الدىنا ماقالا تاقىرىبى بولۋعا سۇرانىپ تۇر. بۇگىنگى ءناپسى بيلەگەن زاماندا اسىل يمان يەسى شاكارىمنىڭ شالقارىن تەرەڭ تانىپ-ءبىلۋ، ونى بۇكىل الەمگە جاريالاۋ وزەكتى ماسەلەمىز. سول سەبەپتى كەلەشەك جاس زەرتتەۋشىلەرگە سەپتىگىمىز تيسە، ولارعا جول-جوبا كورسەتسەك، تەمىرقازىق باعىت-باعداردى اڭعارتساق دەگەن نيەتپەن قولعا قالام العان جايىمىز بار.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى

Abai.kz