قازاقستان تاريحشىلارى اراسىندا «الاش اۆتونومياسى قۇرىلعان با؟»،  دەگەن سۇراق اياسىندا پىكىر ەكىگە جارىلدى. داۋلى ماسەلەدە تاريحشى ءسابيت شىلدەباي: «الاش اۆتونومياسى جاريالانعان دا جوق، قۇرىلعان دا جوق», - دەسە، تاريحشى ديحان قامزابەكۇلى «ايقىن» گازەتىنە جازعان ماقالاسىندا «الاش اۆتونومياسىن قۇرىلمادى» دەۋ جاڭساق پىكىر ەكەنىن، ارىپتەسىنىڭ تاريحي شىندىققا ءاتۇستى قاراپ تۇرعانىن ايتتى. وعان ءبىرسىپىرا دەرەكتەر كەلتىردى.

اۋەلى ءسابيت شىلدەباي مەن ديحان قامزابەكۇلىنىڭ پىكىرلەرىن وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنامىز:

ءبىرىنشى تاراپ: «الاش اۆتونومياسى قۇرىلعان جوق»

ءسابيت شىلدەباي: 

- اكادەميالىق بەس تومدىقتىڭ 4-تومىندا: «ءى بۇكىلقازاق سەزى نەگىزىنەن «الاش» (قازاق) ۇلتتىق ساياسي پارتياسىنىڭ كۇشىمەن وتكىزىلدى»، - دەپ قاتە جازىلدى (قاراڭىز: «قازاقستان تاريحى (كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن). بەس تومدىق. 4-توم. الماتى: «اتامۇرا»، 2010. – 103-ب.) دەپ ەسەپتەيمىز. ويتكەنى، وكىنىشكە وراي، 1995 جىلعى «الاش ءھام الاشوردا» مونوگرافياسىنىڭ 124-بەتىندە «ءسوز جوق، الاش پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى (دالىرەك ايتقاندا – ءبىرىنشى سەزدە پارتيا قۇرىلدى دەپ جاريالاۋ) قازاق حالقى ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعا بولدى»، - دەي وتىرىپ، وسى كىتاپتىڭ 126-بەتىندە: «الاشتى ساياسي ۇيىم رەتىندە قوعامدىق قوزعالىس دارەجەسىنەن ادەتتەگى پارتياعا اۋىسۋ (اينالۋ) «كەزەڭىن» باستان كەشىرگەن وتپەلى ساياسي ۇيىم دەپ قاراستىرعان ءجون. الاشتىڭ ادەتتەگى ساياسي پارتياعا اينالۋ پروتسەسى 1917 جىلعى شىلدەدەن سول جىلدىڭ سوڭىنا، ياعني الاش اۆتونومياسى (باس ارىپتەرمەن ءبولىپ كورسەتكەن ءبىز. شىندىعىندا، الاش اۆتونومياسى جاريالانعان دا جوق، قۇرىلعان دا جوق! – س.ش.) مەن الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلعانعا دەيىن ايتارلىقتاي قارقىنمەن جۇرگىزىلدى... الاشتىڭ پارتيا بولىپ قالىپتاسۋى اياقسىز قالدى. ال ازامات سوعىسى جىلدارىندا الاشتىڭ، م.دۋلاتوۆ ءدال ايتقانىنداي، «الاشوردانىڭ كولەڭكەسىندە قالعانى» تاريحي شىندىق»، - دەپ، وزىنە-ءوزى قارسى شىعىپ، ەكىۇشتى پىكىر ايتقانى راس بولعانىمەن، كەيىننەن بۇل ماسەلەنىڭ اقيقاتىن ايتىپ جۇرەتىن كەڭەس نۇرپەيىسۇلى بۇل كەزدە ومىردەن ءوتىپ كەتكەن ەدى.

ياعني، بۇل ءالى كۇنگە دەيىن تالاس تۋعىزىپ كەلە جاتقان ماسەلە! شىندىعىندا، ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ شەشىمى جاريالانعان «قازاق گازەتىندە»: «قازاق حالقىنىڭ ءوز الدىنا ساياسي پارتياسى بولۋدى ءتيىس كورىپ، بۇل پارتيانىڭ جوباسىن جاساۋدى سەز شوراي يسلامعا سايلانعان قازاق وكىلدەرىنە تاپسىردى. پارتيانىڭ نەگىزى دەموكراتيچەسكايا فەدەراتيۆنايا پارلامەنتارنايا رەسپۋبليكاعا قۇرىلماق. پارتيا جوباسىن جاساپ بولعان سوڭ (باس ارىپتەرمەن ءبولىپ كورسەتكەن ءبىز – س.ش.) وكىلدەر قازاق وبلوسنوي كوميتەتتەرىنىڭ قاراۋىنا جىبەرەدى، ونان كەيىن ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە جينالعان قازاق دەپۋتاتتارى قاراپ بەكىتەدى. قازاق ساياسي پارتياسىنىڭ جوباسى جاسالعانشا (باس ارىپتەرمەن ءبولىپ كورسەتكەن ءبىز – س.ش.) وسى سەزدىڭ قاۋلىلارى ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە باراتىن قازاق دەپۋتاتتارىنا ناكاز – امانات بولادى»، - دەپ ناقتى جازىلعان ەدى.

ساۋاتى بار كەز-كەلگەن قازاققا تۇسىنىكتى تىلمەن جازىلعان بۇل ماتىننەن قازاق ساياسي پارتياسىنىڭ بۇل سەزدە قۇرىلماعانىن ءارى جاريالانباعانىن، اتاۋىنىڭ دا بولماعانىن انىق بايقاۋعا بولادى. «الاش» پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ جوباسى» تەك قانا 1917 جىلى 21 قاراشادا جاريالانعانىن ەسكەرسەك، «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرىلعانىنىڭ ءوزى ۇلكەن داۋ تۋعىزادى (بۇل ءوز الدىنا بولەك ماسەلە!).

جوقتى جوق، اقتى اق دەپ ايتپاساق، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ الدىندا ۇياتقا قالارىمىز حاق!

ەكىنشىدەن، قازاق تاريحىندا «الاش اۆتونومياسىن جاريالاعان» ەشقانداي «ەكىنشى قۇرىلتاي» بولعان ەمەس! 1917 جىلى 5-13 الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرعان جيىن – قازىرگى قازاق تاريحناماسىندا «ءىى بۇكىلقازاق سەزى» دەپ اتالادى (قاراڭىز: «قازاقستان تاريحى (كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن). بەس تومدىق. 4-توم. الماتى: «اتامۇرا»، 2010. – 124-ب.) جانە سول كەزدەگى باسپاسوزدە دە سولاي جازىلدى.

ەندى، «الاش اۆتونومياسى جاريالاندى» دەگەن ماسەلەگە كەلسەك، ەشقاشان مۇنداي اۆتونوميا جاريالانعان ەمەس! 5-13 جەلتوقسانداعى ەكىنشى بۇكىلقازاق سەزىندە الاش اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانىمەن، ونى قۇرۋ ءارى جاريالاۋ ماسەلەسى شەشىلمەدى. ياعني، ول كەيىنگە قالدىرىلدى. سەزد 54 ادامنان تۇراتىن الاش­وردا اتتى ۇكىمەت قۇرىپ، تۇركىستان اۆتونومياسى قۇرامىنداعى جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىستارىنىڭ قازاقتارى قوسىلعان جاعدايدا الاش اۆتونومياسىن جاريالايمىز دەگەن شەشىمگە كەلدى.

بۇعان ت. جۇرباي، س. اققۇلۇلى، ب.قويشىباەۆ سىندى بىرقاتار تاريح اۋەسقويلارى داۋلاسۋى مۇمكىن، بىراق، ءوزىن-ءوزى سىيلايتىن بىردە-ءبىر كاسىپقوي تاريحشى داۋ ايتپايدى دەپ ويلايمىز.

ەكىنشى تاراپ: «الاش اۆتونومياسى قۇرىلدى»

ديحان قامزابەكۇلى:

- ءبىرسىپىرا تاريحشى­لار مەن قالام­گەرلەر 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسان ارا­­­­­لى­عىندا وتكەن ءىى جال­پى­قازاق سەزى قاۋلى­سى­نىڭ اس­تارىن ەمەس، سىرت­تاي اق­پاراتىن مەحانيكا­لىق تۇردە قابىلداپ: «مۇن­­دا «اۆتونوميا جا­ريا­­لاندى» دەپ اشىق جا­زىل­ماعان. سوندىقتان الاش اۆتونو­مياسى جا­ريا­لانعان جوق»، – دەپ جۇرگەنى ويلاندى­رادى. بۇل پىكىر تاياۋ شەتەل زەرت­تەۋشىلەرى تاراپىنان دا ايتىلا باستاپتى. ولاردىڭ وسى توپشىلاۋىنا (ياكي، تا­نىمىنا) كەلمەسكە كەتكەن سوۆەتتىك يدەو­لوگيا ءبىرشاما ۇلەسىن قوسقانى تالاسسىز... «الاش اۆتونومياسى جاريالانعان جوق!» دەگەن كوزقاراسقا توقتاۋ سالىنۋ كەرەك. بۇل – ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ءارى قازاقستان جاڭارۋىنىڭ تالابى.

تاريحي ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان كەل­سەك، ءبىز تۇركىستان اۆتونومياسى ء(تۇر­كىس­تان مۇحتارياتى) مەن الاش اۆتونومياسىن ورتاق ەلدىك ارمان-مۇددەنىڭ ساباقتاس­تى­عىندا قاراۋىمىز قاجەت. تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ باسىندا (ياعني، بيلىك باسىندا) مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى، مۇستافا شوقاي، ت.ب. قازاق ازاماتتارى تۇرسا، سونداي-اق الاش اۆتونومياسىنىڭ ۇلت كەڭەسى – الاشورداداعى (ياعني، ۇكى­مەتتەگى) ءبىر ورىن م.شوقايعا قال­دى­رىلسا، قوس اۆتونوميانى ءبىر كونتەكستە قاراۋ – عىلىمداعى شىنايىلىق، تاري­حيلىق قاعيداتىنا سايكەس كەلمەك. ەن­دەشە، اسىرە دەرەكشىلدەرگە، قۇجاتشىل­دارعا ايتارىمىز: رەسمي «سول كۇنى جا­ريالانبادى» دەگەن الاش اۆتونومياسى 1917 جىلى 27 قاراشادا قازاق ەلىنە قاتىستى وڭىردە (تۇركىستان ايماعىندا) «تۇركىستان اۆتونومياسى» (تۇركىستان مۇحتارياتى) رەتىندە جاريالانعان بولىپ شىعادى. بۇل نەگىزدەمەنى قۋاتتاندىراتىن دالەلدەر دە بار. ءى جانە ءىى جالپىقازاق سەز­دەرىنە تۇركىستاننىڭ قازاق مەكەن­دەگەن ءداستۇرلى جەتىسۋ، سىرداريا وبلىس­تارىنان بولەك فەرعانا، سامارقاندا وبلىستارىنان دا وكىلدەر قاتىسقان.

1917 جىلى ءىى جالپىقازاق سەزىندە الاش اۆتونومياسىنىڭ ءمان-ماڭىزى ءتۇ­سىندىرىلىپ، قازاق ەلى مەملەكەتتىلىك قۇ­رىلىمنىڭ وسى ساتىسىنا وتەتىنى حالىققا جاريا ەتىلدى. ەل تاريحىنداعى مەملە­كەتتىلىك جاڭعىرۋدىڭ زاڭدىق نەگىزدەرى حابارلانىپ، تۇركىستان اۆتونومياسى اراسىنداعى شارتتىلىقتار جۇمىس بارى­سىندا شەشىلەتىن ساياسي-زاڭدىق ۇدەرىسكە جاتقىزىلدى. كەشەگى وتارشىل يمپەريا اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ، ۇلتتىق ايماقتار ەندى ەسىن جيىپ جاتقاندا، بۇل سىندارلى (كونسترۋكتيۆتى) جانە اقىلدى شەشىم ەدى. 1917 جىلى 27 قاراشادا رەسمي جاريا ەتىلگەن تۇركىستان اۆتونومياسىن ء(تۇر­كىستان مۇحتارياتى) الاشتىڭ مەملەكەت­تىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ كۇرەسى اياسىندا قاراۋ – ماڭىزدى قادام عانا ەمەس، مىندەتتى عىلىمي شارت.

الاشتانۋدىڭ سوڭعى جىلدارداعى مالىمەتتەرىمەن تانىس ازاماتتار 1917 جىلعى ۇلت اۆتونومياسى تۋرالى ءدۇدا­مالدىققا نۇكتە قويعان س.ا.ءجۇسىپتىڭ «ۇيات-اي!» («Abai. kz» سايتى، 24.10.2018), ە.ق.نۇرپەيىسوۆتىڭ «يستوريا كازاحستان­سكوگو كونستيتۋتسيوناليزما» («Qazaqstan tarihy» پورتالى، 30.08.2020), س.ا.ءجۇسىپ پەن ە.ق.نۇرپەيىسوۆتىڭ «رەسپۋبليكا الاش: دە-يۋرە ي دە-فاكتو» (قازاق گۋما­نيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «قۇقىق جانە مەملەكەت/ پراۆو ي گوسۋدارستۆو/ Law and State» جۋرنالى، № 3 (92), 2021.- 6-25 ب.), «يدەيا كازاحسكوي اۆتونومي ۆوز­نيكلا نە يز-زا فەۆرالسكوي رەۆو­­ليۋتسي 1917 گودا. يستوكي دۆيجەنيا «الاش» («كازاح­­­­ستانسكايا پراۆدا» گازەتى، 08.09.2021), ت.ب. ماتەريالدارىن بىلسە كە­رەك. بىزدىڭشە، اتالعان ماقالالار سالا ماماندارى ارا­سىندا كەڭىرەك تالقى­لانىپ، ناسيحات­تالعانى ءجون. بۇل ەڭ­بەكتەر ماسەلەنى ءجىتى بىلمەيتىن گۋماني­تار­لاردى جانە «مەن ءوز پىكىرىمنەن قايت­پايمىن!» دەيتىن تاريح­شىلاردى وي­لاندىرادى دەپ ۇمىتتەنەمىز…

سونىمەن بىرگە الاش كەزەڭىن زەرتتەپ جۇرگەن ءبىرسىپىرا شەتەلدىك عالىمدار حح عاسىر باسىندا شىققان قازاق تىلىندەگى گازەت-جۋرنال ماتەريالدارىن مىسە تۇتپاي جانە بەلگىلى دەڭگەيدە استامشىلىق كوز­قاراسپەن «الاش اۆتونومياسى جاريا­لان­عان جوق!» نەمەسە «الاشتىڭ مەملەكەتتىلىك نىشانى، ءرامىزى بولعان ەمەس» دەپ جازۋدى ۇردىسكە اينالدىرىپ بارادى. ال ەندى وسىنداي پايىم ءوز ىشىمىزدە ايتىلعاندا، «كوزى قارايعان تام سۇزەدىنىڭ» كەرى مە دەپ قالامىز.

ءبىز وسى ماسەلە توڭىرەگىندە بەلگىلى تاريحشى، عالىم مامبەت قويگەلدىگە حابارلاسىپ، پىكىرىن بىلدىك.

ءۇشىنشى تاراپ: الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانى تاريحي شىندىق!

مامبەت قويگەلدى:

- بۇل تەلەفونمەن ايتا سالاتىن ماسەلە ەمەس. بىراق، ءبىر نارسەنى انىقتاپ الايىق. الاش پارتياسىنىڭ، الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانى تاريحي شىندىق. مەنىڭ الاش تاريحىمەن اينالىسىپ كەلە جاتقانىما 30 جىلدان استى. الاشقا قاتىستى قۇجاتتاردىڭ باسىم بولىگىمەن تانىسپىن دەپ ايتا الامىن. سوندىقتان الاش تۋرالى ايتۋ ءۇشىن تاريحي فاكتىلەرمەن جاقسى تانىس بولۋ كەرەك. ولاردى وقىماي تۇرىپ ەكىۇشتى پىكىر ايتۋ عالىمدىققا ساي ەمەس.

بىرىنشىدەن، الاش پارتياسىنىڭ قۇرىلعاندىعى، ونى باسقارعان ساياسي ەليتامىزدىڭ بولعاندىعى راس.

ەكىنشىدەن، الاش پارتياسىنىڭ 1917 جىلى ساياسي باسەكەگە تۇسكەندىگى، بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىندا الاش پارتياسى اتىنان دەپۋتاتتىققا تۇسكەن  كانديداتتاردى قازاق قوعامىنىڭ قولداعاندىعى، سونىڭ ناتيجەسىندە جەڭىسكە جەتكەندىگى - ءبارى تاريحي فاكتىلەر. ونى جوققا شىعارۋ - كۇننىڭ اتىپ، كەشكە باتقانىن جوققا شىعارۋمەن تەڭ. بۇل اقيقاتتى قولدى ءبىر سەرمەپ جوققا شىعارا سالىپ، وزىنە جالعان اتاق جاساۋ عالىم ءۇشىن ابىروي اكەلەتىن دۇنيە ەمەس.

الاش اۆتونومياسىنا بايلانىستى ايتار بولساق، الاش پارتياسى قۇرىلىپ، سول پارتيانىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەكىنشى جالپىقازاق سەزى ءوتتى. سەزدە الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلدى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 1917-1919 جىلدارى قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىگى ءۇشىن كۇرەسكە تۇسكەنى تاريحي اقيقات. مۇنى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.

ال، «الاش اۆتونومياسى جاريالاندى ما، جاريالانبادى ما»، دەپ داۋرىعىپ، ودان ۇلكەن ايعاي-شۋ شىعارۋدىڭ قاجەتى جوق. نەگىزگى فاكتى ول - الاش پارتياسىنىڭ الاش ۇكىمەتىن ۇيىمداستىرعاندىعى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعاندىعى، ونىڭ لەگيتيمدى بيلىك بولعاندىعى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقتىڭ ساياسي ءومىرىنىڭ جاڭا ساپاعا كوتەرىلگەندىگى دالەلدەنگەن نارسە.

وسى نەگىزگى فاكتىدەن اۋىتقىپ، ەلدىڭ كوڭىلىن «الاش اۆتونومياسى جاريالاندى ما، جوق پا» دەگەن دەماگوگيالىق داۋرىقپا سوزگە بۇرۋ عالىمدىققا جاتپايدى. قيسىنسىز دۇنيەنى ايتىپ، ءوزىڭدى عالىم ەتىپ كورسەتۋ ۇيات قىلىق.

دالەلدەنگەن تاريحي فاكتىلەر كىمنىڭ تاقياسىنا تار كەلىپ جاتىر؟ نەگە جوق جەردەن داۋ شىعارۋعا قۇمارمىز؟

Abai.kz