«بيىل قازان ايىندا الماتى قالاسىندا ەرەكشە قىزمەت ءتۇرى پايدا بولدى» دەپ باسىلىمدار جار سالدى. ول قىزمەتتىڭ ءتۇرى - «كۇيەۋدى جالعا الۋ» دەپ اتالادى. يدەيا اۆتورلارىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل قىزمەت ءتۇرى ايەلدەر اراسىندا ۇلكەن سۇرانىسقا يە. سەبەبى قازىر ناعىز ەركەكتەر جوعالىپ بارا جاتقان تىرشىلىك يەسى رەتىندە قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن. سوندىقتان الماتىلىق ارۋلار جالعا بولسا دا جولداس الىپ، ول ءۇشىن قارجىلارىن ايامايتىن كورىنەدى. نارىقتا قانداي قىزمەتتىڭ سۇرانىسقا يە بولاتىنىن زەرتتەگەن كاسىپكەرلەر ارنايى سايت تا اشىپ ۇلگەرگەن. قىزمەت باعاسى دا ارزان ەمەس، جالعىزباستى ايەلدەر ۋاقىتشا بىرەۋدىڭ جارى اتانۋ ءۇشىن ساعاتىنا بەس مىڭ تەڭگە تولەيدى. بۇل قىزمەتتى ويلاپ تابۋشىلاردىڭ سوزىنە قاراعاندا، ايەلدەر مۇنداي «كۇيەۋلەردى» كوبىنەسە قوناققا بارار كەزدە جالدايدى ەكەن...

ءبىز وسىلايشا بولمايتىن قىزمەت ءتۇر­لەرىنە باسىمىزدى قاتىرىپ جۇرگەندە، وزگە مەملەكەتتەر ۇرپاق تاربيەسىنە الاڭ­داۋ­شىلىق تانىتىپ، بۇدان ميلليون ەسە ارتىق شەشىم قابىلداپ جاتىر. ناقتىراق ايتساق، جاقىندا نورۆەگيا ۇكىمەتى جاس اكەلەرگە دەكرەتكە شىعۋعا رۇقسات بەردى. ولار كەزەكتى ەڭبەك دەمالىسىنداعىداي ءبىر اي ەمەس، ءۇش جارىم ايعا دەيىن بالا كۇتىمىمەن اينالىسا الادى. ايەلدەر بولسا، توعىز اي ۇيدە وتى­رىپ، بالا باعادى. جانە ەرلەر دە ايەلدەر سياقتى دەمالىستارى ءۇشىن اقشا الادى. بۇل ەلدىڭ باسشىلارى مۇنداي امالدارىن اكە­لەردى ءوز بالالارىن تاربيەلەۋگە قاتىستىرۋ ماقساتىندا ەنگىزگەن.

ءيا، وتە ورىندى شەشىم. ايتپەسە توعىز اي بويى قۇرساعىندا بالاسىن كوتەرگەن انا ونى بوسانعانى بىلاي تۇرسىن، جالعىز ءوزى جاسقا تولعانشا باعىپ، مەكتەپ جاسىندا وقىتىپ، ەسەيسە ۇيلەندىرىپ، كەيىن نەمەرەسىن تاربيەلەپ ءومىرىن وتكىزەدى. بالالى بولعان وتباسى تويىن جاساپ، اسىرەسە قازاق انالارى اۋرۋحانادان شىعار-شىقپاس قوناعىن كۇتىپ اۋرە بولاتىنى تاعى دا بار. قۇددى وتبا­سىن­داعى اكەگە تەك اقشا تابۋ مەن بالا-شا­عا­سىن اش-جالاڭاش قالدىرماۋدىڭ امالىن ىزدەۋ مىندەتى عانا جۇكتەلگەندەي. بۇعان دە­يىن جەر-جاھاننىڭ تەك از بولىگى ەركەكتەردىڭ قوعامداعى ورنى مەن وتباسىنداعى ءرولى جايىندا ءسوز قوزعاپ، ماسەلە رەتىندە قاراس­تىرعان ەكەن. ال سوڭعى كەزدەرى بۇل پروبلەما بۇكىلالەمدىك دەڭگەيگە جەتىپ، ءجىتى نازارعا الىنىپ وتىر. سوندىقتان بولار، ەۋروپا مەن تمد-نىڭ بىرنەشە ەلدەرىندە جوعارىدا ايتىلعان زاڭعا قول قويىلىپ، بىرتىندەپ بە­كۋ ۇستىندە. قاراپ تۇرساڭىز، نارەستە دۇنيە ەسى­گىن اشقان ساتتە اناسىنىڭ قۇشاعىنان تابىلىپ، كوزىن اشقاننان اناسىن عانا كو­رىپ وسەتىن بالا مەكتەپتىڭ وزىندە قۇلاپ، جىلاپ قالسا، «ماماما ايتام»-عا سالىپ باقىراتىنىن قايتەرسىز؟! بالاباقشاداعى تاربيەشى دە - ايەل، مەكتەپتەگى ۇستاز دا - ايەل، ۋنيۆەرسيتەتتە دە سول - ايەل. كەزىندە كوشپەلى قازاق مىڭعىرعان مالىن ايداپ، جەردەن-جەرگە ءۇيىن تىگىپ جۇرگەندە ۇل بالاسىن اتقا مىنگىزىپ، مال باققاندا قاسىنا بىرگە ەرتىپ جۇرگەن. وقۋعا دا اكەلەردىڭ «ەتى سەنىكى، سۇيەگى مەنىكى» دەپ بەرگەن بالالارىنا مولدالار دۇرە سوعىپ وقىتقان. مىنا زا­مان­عى بالا تاربيەسىندە ول دۇرەنىڭ «بيلىك» ەتپەسى انىق، دەسەك تە، بالا تاربيەسىنە اكەنىڭ قاتىسقانىنا نە جەتسىن ؟!

ماسەلەنىڭ قانشالىقتى كۇردەلى ەكەنىن اڭعارۋ ءۇشىن مامانداردىڭ ساراپتامالىق جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىنە كوز جۇگىرتەيىك.

بيىل قازاقستاندىق ساراپشىلار دا ءبىراز ويعا كەلىپ، زەرتتەۋ جاسادى. جىلدىڭ ورتاسىندا رەسپۋبليكا بويىنشا ساۋالناما جۇرگىزگەن وتباسى ماسەلەلەرىنە قاتىستى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ەلى­مىزدە ەركەك كريزيسىنىڭ بار ەكەنىن انىق­تا­عان بولاتىن.

پسيحولوگ مامانداردىڭ ساراپتاما قو­رىتىندىلارىنا سەنسەك، وتباسىندا اكەسىن ۇلگى تۇتاتىنداردىڭ سانى بار بولعانى - 10 %. سونداي-اق 2300 ەر ادام جاۋاپ بەرگەن ساۋالناماداعى ەر-ازاماتتىڭ وتباسىنداعى جانە بالا تاربيەسىندەگى ءرولىنىڭ سوڭعى 10 جىلدا قالاي وزگەرگەنى جايىنداعى سۇراققا 43,2% ەر ادام - «مۇلدەم وزگەرگەن جوق»، 31,3%-ى - «ارتتى»، 17,1 %-ى «تومەندەدى» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ال وتاناسى مەن بالا­لارعا قويىلعان «اكە دەگەن كىم؟» دەگەن ساۋالعا 53,6 %-ى - «اسىراۋشى، وتباسىنىڭ قارجىلىق كىرىسىنىڭ كوزى»، 36,3%-ى - «كوش­باس­شى، وتبا­سىنىڭ قورعاۋشىسى جانە قامقورشىسى»، 4,4% - «جاۋاپ بەرە ال­ماي­مىن»، 3,6%-ى  -  «ءۇي قو­جايىنى، بالا ءتار­بيەلەۋشى»، 2,1%-ى «جالقاۋ، جۇمىس ىستە­مەيدى» دەپ جاۋاپ بەرگەن. قاراپ تۇر­ساڭىز، ەكى مىڭنان اسا وتباسى قاتىسقان ساۋالنامادا بىردە-ءبىر وتباسىنان «اكە - ۇلگىلى جان» دەگەن جاۋاپ بول­ماعان. نە دەگەن ماسقارا؟! سوندا قازاق وتباسىلارى وتاعاسىن ۇلگى تۇت­پايتىن كۇي كەشەتىن­دەي نە كۇن تۋدى؟

رەسەيلىك عالىمدار دا بۇل ماسە­لەگە قاتىس­تى ءبىر­شا­ما زەرتتەۋ جاساپ ۇلگەر­گەن. ايتۋلارىنشا، اكەنىڭ بالا تاربيەسىندەگى ەرەكشە­لىگى - انانىڭ بالا بويىنا سىڭىرە المايتىن قاسيەتتە­رىن­دە. ول دەگەنىڭىز - نارەستە تۋىلا سالا ءسابيىنىڭ قاسىندا اناسى­مەن بىرگە اكەسىنىڭ دە بولۋى بالانىڭ سانا­لى، با­ۋىر­مال، فيزيكالىق قابىلەتى دامىعان تۇلعا بولىپ وسۋىنە اسەر ەتەدى. سە­بەبى انا­لار ءسابيىن جورگەككە وراپ، شومىل­دىرىپ، تاماقتاندىرۋمەن عانا اينالىسا­دى. اكە­لەر نارەستەلەرى جاڭا تۋعان بولسا دا، ولار­مەن ويناپ،  فيزيكالىق دامۋىنا ىقپال جا­سايدى. سونداي-اق اكەلەردىڭ بالا ءتار­بيە­سىنە قاتىسۋى ولاردىڭ بولاشاقتا مىنەز-قۇلقىنىڭ قالىپتاسۋىندا دا ماڭىز­دى ءرول اتقاراتىن كورىنەدى. پسيحولوگتەردىڭ ايتۋىنشا، تۋىلا سالا اكەسىنىڭ جانىندا بولعان بالا اتا-اناسىنا قامقور، سەزىمتال بولىپ جەتىلەدى. انالار نازىكتىكتى جاقسى كورگەندىكتەن ۇل بالا تاربيەسىندە مۇنداي جۇمساقتىق تەرىس اسەر ەتەدى ەكەن. ال قىز بالا تاربيەسىندە اكەنىڭ ءرولى ءتىپتى ەرەكشە. مامانداردىڭ سوزىنە سەنسەك، اكە قىز بالا ءۇشىن ەر ادام ەتالونى رەتىندە قالىپتاسادى. ۇلكەندى سىيلاۋعا ۇيرەنۋ بىلاي تۇرسىن، بويجەتكەن شاقتا دا اكەسىنە ۇقساس جىگىتتى  ىزدەي باستايتىن كورىنەدى.

قازاقتا اكەنىڭ بالا تاربيەسىندە، ونىڭ ىشىندە جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ جانىندا بولۋى ەرسى كورىنەتىنى راس. جاسىراتىنى جوق، شاقا­لاقتى قولىنا الىپ، قىرقىنان شىققانعا دەيىن قاسىندا بولۋدى ۇيات سانايتىندار دا جوق ەمەس. بىراق بۇكىل الەمدە بۇل ماسەلەگە قاتىستى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، بارلىعى دا ءبىراۋىزدان «اكەنىڭ جاڭا تۋىلعان ءسابيدىڭ قاسىندا بولعانى دۇرىس» دەگەن جاۋاپ الىنعان. قازاقتا دا «بالا تاربيەسى - بە­سىك­تەن» دەگەن ءسوز بار ەمەس پە؟! بالكىم، وت­با­سى قامى ءۇشىن جانتالاساتىن ءبىزدىڭ قازاق اقشاسى تولەنىپ، دەمالىسى بەرىلىپ جاتسا، نارەستەلەرىنىڭ قاسىنان تابىلار ما ەدى؟!

مامان كوزقاراسى:

مارياننا گۋرينا، «ۇلاعاتتى وتباسى» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ ءتورايىمى:

- بالتىق ەلدەرىندە ەركەككە دەكرەت بەرۋ ارقىلى بالا تاربيەسىندەگى اكەنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى اناسىنىكىمەن تەڭەس­تىرىل­گەن. دەمەك، بۇل - تالاپ. ال ءبىزدىڭ قول­دان شىعىس ەلىمىز، مەنتاليتەتىمىزگە سايكەس كەلمەيدى دەگەن سىلتاۋدى ايتۋ  عانا كەلەدى. ءوز بالاسىن تاربيەلەۋگە ۇيالاتىن اكەلەر، جالپى، ۇيلەنۋدىڭ ءوزىن  قاجەتتىلىك دەپ قانا تۇسىنەدى. وكىنىشكە قاراي، قازاقستاننىڭ ەركەكتەرى،ءتىپتى قوعام بۇل ماسەلەنى شەشۋگە دايىن ەمەس. سالت-ءداستۇردىڭ دە ۇمىت بولىپ بارا جات­قانى جالعىزباستى انالاردىڭ سانىن ارتتىرىپ وتىر. قازىرگى قىزداردا «جاۋاپ­سىز ەركەكتەن بالا تۋىپ، باسىمدى قاتىرعانشا، «ءوزىم ءۇشىن» تۋىپ العان بالامدى اۋىلداعى اتا-اناما جىبەرە­مىن، اسىراي بەرەدى» دەگەن پىكىر قالىپ­تاسقان. سوندىقتان «ەركەك داعدارىسى، اكە داعدارىسى» دەگەن پروبلەما الەم­دىك قارجى داعدارىسىنىڭ دارەجەسىمەن تەڭ قارالۋى كەرەك.

P.S.

قازاق حالقى قاشاندا وتباسىن­­دا­عى اكەنىڭ ءرولىن ەرەكشە دەپ تانى­عان. كۇيەۋدى «ساتپاي-اق»، ەركەككە «دەكرەت» بەرمەي-اق ءتار­بيە­نىڭ «شارۋاشىلىعىن» دوڭگەلەتكەن اتا-بابانىڭ اقىل-وسيەتى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا جەتپەي جاتقان سىڭايلى... اكەلەردى ارداقتايىق!

اۆتور: ساندۋعاش ءالىمجانوۆا

"الاش ايناسى" گازەتى