الاش قوزعالىسى - حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق بيلىك جۇيەسىنە قارسى باعىتتالعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس. الاش قوزعالىسىنىڭ باستى ماقساتى - قازاق ەلىنىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ، ياعني ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاي الاتىن مەملەكەتتىك جۇيە قۇرۋ قۇقىن مەتروپولياعا مويىنداتۋ، تۇبىندە دەربەس مەملەكەت قۇرۋ، قازاق جەرلەرىنە ىشكى رەسەيدەن قونىس اۋدارۋعا شەك قويۋ، الەمدىك وزىق تاجىريبەنى پايدالانا وتىرىپ، ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ، سونىمەن قاتار ەگىنشىلىكتىڭ، ونەركاسىپتىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ، رىنوكتىق قاتىناستارعا جول اشۋ، جەكە ادام قۇقىن جانە باسقا دەموكراتيالىق پرينتسيپتەردى قادىر تۇتۋ، ۇلتتىق مادەنيەتتى وركەندەتۋ، وقۋ جۇيەسىنىڭ، ءتىلدىڭ دامۋىنا قاجەت شارتتار ءتۇزۋ بولدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، ارادا ءبىر عاسىرداي ۋاقىت وتكەندە وسى ۇلى مۇراتتار ەگەمەن قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك ۇستانىمدارىنا اينالا باستادى. حح عاسىر باسىنداعى الاش يدەياسى ۇلتتى يدەيا رەتىندە العا شىعىپ كەلەدى. سوڭعى جىلدارى ۇلتتىق، رۋحاني تۇرعىداعى بىرقاتار باتالى ىستەرگە مۇرىندىق بولىپ، ابىرويمەن اتقارىپ كەلە جاتقان قاراعاندى «بولاشاق» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى جانە قازاقستان تاۋەلسىزدىگى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرۋىن سول مەملەكەتتىك ماڭىزدى ىسكە قالىڭ بۇقارانىڭ نازارىن تاعى ءبىر اۋدارۋ دەپ باعالاعان ءجون. ەلىمىزدىڭ بەلگىلى عالىمدارى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى ەرەكشە ىقىلاس تانىتىپ وتىرعان وسى يگىلىكتى شارا قارساڭىندا «بولاشاق» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى ن.و. دۋلاتبەكوۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

- نۇرلان ورىنباسارۇلى، الدىمەن ۋنيۆەرسيتەت كولەمىندە وسى باعىتتا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستارعا توقتالا كەتسەڭىز؟

- ەلىمىز كولەمىندەگى ەڭ ءبىرىنشى جەكە مەنشىك جوعارى ءبىلىم وردالارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن «بولاشاق» ۋنيۆەرسيتەتى جانىندا ورتالىق قازاقستان گۋمانيتارلىق ماسەلەلەردى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى، «ميراس» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەلەرىن زەرتتەۋمەن شۇعىلداناتىن تاعى ءبىر عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاريحي-اعارتۋ ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى. ولارعا بەلگىلى عالىمدار م.حامزين، ب.راحىموۆ، ن.ءجۇمادىلوۆالار جەتەكشىلىك ەتەدى. سوڭعى ورتالىقتىڭ جۇمىسى جونىندە اڭگىمە بولەك، ال العاشقى ەكى مەكەمە نەگىزىنەن ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني-مادەني-ادەبي مۇرالارىن ۇلىقتاۋ، قايتا جاڭعىرتۋ، تۇمسا تاريحىمىزدىڭ تۇيتكىل تۇستارىنا بايىپتى باعا بەرۋ، ت.س.س. ىستەرمەن شۇعىلدانادى. وسى ورايدا حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق، ايماقتىق دەڭگەيدەگى كوپتەگەن ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلدى. ولاردىڭ جۇمىسىنا بەلگىلى عالىمدار، ءتۇرلى سالانىڭ بىلىكتى ماماندارى كوپتەپ تارتىلدى. سونىمەن قاتار ۋنيۆەرسيتەت عالىم-وقىتۋشىلارى، ستۋدەنتتەرى وسىنداي مازمۇنداعى الىس-جاقىن شەتەلدەردە، ەلىمىز ىشىندە ءوتىپ جاتقان كونفەرەنتسيا، سەمينار، ت.ب. بەلسەنە ات سالىسىپ ءجۇر. مۇنداي ەكى جاقتى پايدالى قارىم-قاتىناستار ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جوسپارلى جۇمىس كەستەسىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا تۇر، ءاردايىم باستى نازاردا. سونداي-اق تىڭعىلىقتى جۇرگىزىلگەن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە سورەلەردە سارعايعان بىرقاتار مۇراعات ماتەريالدارى جالعاننىڭ جارىعىنا شىقتى. تانىمدىق-تاعىلىمدىق تۇرعىداعى كوپتەگەن كىتاپ-جيناقتار جارىق كوردى. ولار قالىڭ بۇقارا اراسىندا رۋحاني سىلكىنىس تۋعىزدى، قىزۋ پىكىرتالاس وزەگىنە اينالدى، كوپشىلىك وقىرمان قاۋىم، بىلگىلىكتى مامان-عالىمدار تاراپىنان لايىقتى باعاسىن الدى. باسقاسىن ايتپاعاندا، قارلاگقا قاتىستى كىتاپتار سەرياسى، «ساكەن سەيفۋللين»، «قاز داۋىستى قازىبەك بي» ەنتسيكلوپەديالارى نەگە تۇرادى؟ دەمەك، بۇل بارىستاعى جۇمىستار جۇيەلى تۇردە جالعاسىن تابا بەرەتىن بولادى.

- ەندى ناقتى كونفەرەنتسيانىڭ وزىنە ورالساق. ونى وسىنداي كەڭ كولەمدە ۇيىمداستىرۋدا قانداي ماقسات ۇستادىڭىزدار، قانداي ماسەلەلەر نەگىز بولدى؟

- كوزى قاراقتى كوپشىلىك جاقسى تانىس - قازىردە حح عاسىر باسىنداعى الاش پارتياسىنا، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا، ونىڭ ۇستانعان يدەيالارىنا تاۋەلسىزدىك تۇرعىسىنان جاڭاشا باعا بەرىلىپ جاتىر. تۇپتەپ كەلگەندە، الاش يدەياسى قازاق مەملەكەتىنىڭ قۋاتتىلىعىن قولدايدى. ەندەشە، وسى ماسەلەنى تەرەڭ تالداپ تۇسىندىرەر كەز جەتتى. سوناۋ 1917 جىلى العاشقى قۇرىلتايىن شاقىرىپ، تاريح ساحناسىنا شىققان «الاش» پارتياسى قازاق ءۇشىن، حالىق ءۇشىن قاجەت ءتۇيىندى ماسەلەلەردى قوزعاعان بولسا، سول ايتىلعاندار كۇنى بۇگىن دە ماڭىزىن جوعالتقان جوق دەپ بىلەمىز. دەمەك بىزگە سول يدەيالاردى جاڭعىرتۋ - ۇلى مىندەت.

بيىل «الاش» قوزعالىسىنىڭ 95 جىلدىعى. وسى ورايدا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بىرقاتار ماسەلەلەردى اتقارۋدى قىزۋ قولعا العان ءجون. ماسەلەن، الاش ارىستارىنىڭ رۋحىن جاس ۇرپاق بويىنا ءسىڭىرۋ  ءۇشىن الاش ءىلىمىن الدىڭعى قاتارعا شىعارۋ قاجەت. «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىندا الاش قوزعالىسى جونىندە تىم جۇتاڭ جازىلعان. سونىڭ سالدارىنان، مەكتەپ وقۋشىلارى الاش ارداقتىلارى جايىندا تىم از بىلەدى. وسى ورايدا، وقۋلىقتارداعى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن «الاش» پارتياسى، ولاردىڭ كوسەمدەرى ومىرىنەن جازىلعان ماقالا، تانىمدىق-زەرتتەۋ ماتەريالدارىنا بايگە جاريالاسا دا ارتىق بولمايدى. سونىڭ ناتيجەسىندەي، كىتاپتار، وقۋلىقتار، زەرتتەۋلەر جازىلىپ، قىسقامەتراجدى فيلمدەر ءتۇسىرىلىپ، جوعارى وقۋ ورىندارى مەن مەكتەپتەرگە تاراتىلسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى. الاش ارداقتىلارىنا ارناپ ەسكەرتكىشتەر ورناتۋ، مۇراجايلار سالۋ دا - بۇگىنگى كۇننىڭ كەزەك كۇتتىرمەس مىندەتى. مىنە، اتالمىش كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋعا وسىنداي قاداۋ-قاداۋ ماڭىزدى ماسەلەلەر العىشارت بولدى.

- كونفەرەنتسيا تاقىرىبىنا الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى ارقاۋ بولعان ەكەن. وسى جونىندە نە ايتاسىز؟

- ونىڭ دا وزىندىك سىر-سيپاتى بار. ءاليحان بوكەيحان - حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى، XX عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق دالاسىندا كەڭىنەن قانات جايعان ۇلت-ازاتتىق «الاش» قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە جەتەكشىسى، الاشوردا ۇلتتىق اۋتونومياسى حالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى. تەرەڭ زيات ءبىلىم، ۇلت تاريحىنا قۇرمەت، قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى مەن قۇقىعى ءۇشىن كۇرەس - «الاش» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ كىسىلىك كەلبەتىنىڭ ءبىر قىرى عانا. ول - ءبىر بويىنا سان ونەر، قارىم-قابىلەت دارىعان ەرەكشە دارىن يەسى. ول - كۇرەسكەر، قايراتكەر، قالامگەر!

«الاش» قوزعالىسى جەتەكشىسىنىڭ ءىس-قيمىلى مەن ءرولى جونىندە تاعى ءبىر تاعىلىمدى تۇلعا قوشمۇحاممەد (قوشكە) كەمەڭگەرۇلى «قازاق تاريحىنان» دەپ اتالاتىن تاريحي وچەركىندە: «ۇكiمەتتiڭ قارا قۋعىن جاساعان كۇندەرiندە ايداۋىنا دا، اباقتىسىنا دا شىداپ، ەل ءۇشiن باسىن قۇربان قىلعان ات توبەلiندەي عانا ازامات توبى بولدى. بۇل توپتى باۋلىعان - ءاليحان»، - دەپ جازادى.

ءا. بوكەيحان قازاقتاردى رۋعا دا، جۇزگە دە جىكتەمەدى، الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە دە، بىلىمىنە قاراي دا بولە-جارمادى. قازاقتى ءبىرتۇتاس حالىق رەتىندە كورگىسى كەلدى. وسى ورايدا ول ۇسىنعان «الاش» اتاۋى ۇلتتى ۇيىستىرۋعا مۇرىندىق بولاتىن تاماشا يدەيا بولىپ شىقتى. بۇل يدەيانى ءاليحان بوكەيحان الاش قوزعالىسى پايدا بولعانعا دەيىن-اق ءاردايىم ايتىپ جۇرگەن ەدى. سوناۋ 1910 جىلدىڭ وزىندە-اق «قازاقتار» دەپ اتالاتىن تاريحي وچەركىندە قازاقتاردىڭ سوعىس ۇرانى «الاش دەگەن ميفتىك تۇلعا» ەكەنىن اتاپ وتكەن بولاتىن. 1913 جىلى جازعان «قازاقتىڭ تاريحى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىندا الاش اتاۋىنا تەرەڭىرەك توقتالىپ، الاش اتاۋىنىڭ استارىندا «جەتەكشى» دەگەن ماعىنا جاتقانىن ايتادى.

مىنە، وسىنداي ۇلى تۇلعانىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق ساياسي-قىزمەتىن جان-جاقتى زەرتتەۋ دە بۇگىنگى كۇننىڭ كەزەك كۇتتىرمەس كەلەلى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. وسى بارىستا ءوز تاراپىمىزدان بىرقاتار جۇمىستاردى قولعا الىپ، اتقارىپ جاتىرمىز. ەڭ الدىمەن،  ءاليحان بوكەيحان مەن نىعمەت نۇرماقۇلىنىڭ سۇيەكتەرىنىڭ كۇلى جەرلەنگەن ماسكەۋدەگى دون قابىرستانىنداعى باۋىرلاستار زيراتىنا وتكەن جىلى ەسكەرتكىش-تاقتا ورناتىپ قايتتىق. ەكى ارىسقا قويىلعان بۇل ەسكەرتكىش - بابالارعا ۇرپاقتارىنان تاعزىم. الداعى ۋاقىتتا ءا.بوكەيحان ءومىرى مەن قىزمەتىن جان-جاقتى، تولىققاندى زەرتتەپ ۇلكەن ەنتسيكلوپەديالىق تۇرعىداعى ەڭبەك شىعارماق ويىمىز بار. بۇل كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋداعى نەگىزگى ماقساتتىڭ ءبىرى دە سول.

- ەندى زاڭگەر-عالىم، الاشتانۋشى رەتىندەگى ءوز ىزدەنىس ءورىسىڭىز، شىعارماشىلىعىڭىز جونىندە ءسوز ەتسەك. جاقىندا «الاش ارداقتىلارى: سانكت-پەتەربۋرگ ىزدەرى» اتتى كىتابىڭىز جارىق كورگەنىن بىلەمىز. وسى جيناقتىڭ جاي-جاپسارى جايىندا اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز؟

- الاش تاريحىنىڭ اشىلماعان اقتاڭداق بەتتەرى جەتەرلىك. ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامداردىڭ تاريحىن كوپتەن زەرتتەپ ءجۇرمىن. سول ىزدەنىس جولىندا ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ جانە باسقا دا شەتەلدەردەگى مۇراعاتتاردا بولدىم. سول سونارمەن، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدىڭ ورىسىنە سايكەس، وتكەن جىلى بىرنەشە عاسىرلىق تاماشا تاريحى بار، تالاي-تالاي تۇعىرلى تۇلعالاردىڭ تامىرلى ءىزى قالعان سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە ارنايى بولعان ەدىم. ونداعى ماقسات - وسى وردالى وقۋ ورنىندا ءحىح-حح عع. توعىسىندا  ءبىلىم العان الاش ارداقتىلارىنا، قازاق زيالىلارىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر ىزدەستىرۋ، تابۋ بولاتىن.

ۋنيۆەرسيتەت پرەزيدەنتى، رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، زيات ءبىلىم يەسى، زەردەلى عالىم ليۋدميلا الەكسەەۆنا ۆەربيتسكايا زور ىلتيپاتپەن قارسى الدى. كىسىلىگى مەن كىشىپەيىلدىلىگىن تەڭ ۇستاعان، مەنى كەم، الدى كەڭ جايساڭ تۇلعا رەسمي قالىپتان شىعىپ، رياسىز پەيىل تانىتىپ، ءىسساپار بارىسىنا وراي جان-جاقتى جاعداي جاسادى. ءحىح عاسىرداعى «قاراڭعى قازاق كوگىنەن» «اققان جۇلدىز» - ۇلى شوقاننان كەيىنگى تۋعان قۋاتتى تولقىن - ج.اقباەۆ، ج.سەيدالين، ب.سىرتانوۆ، ا.تۇرلىباەۆ، ر.مارسەكوۆ  ت.ب. قاتىستى وسىنداعى مۇراعات قورىندا ساقتالعان ماتەريالدارمەن تانىسا وتىرىپ، ءبىراز تىڭ دەرەكتەردىڭ كوزىن اشتىق، وراسان ولجاعا تاپ بولعانداي كۇي كەشتىك. سودان ولاردى ناقتىلى مۇراعات دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ، عىلىمي اينالىسقا ەنگىزۋگە تىرىستىق. ماتەريالداردىڭ ءبىرازى ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى بەدەلدى باسىلىمدارىندا جارىق كوردى. سول ماقالالار شوعىرىن بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن، ءبىر جۇيەگە كەلتىرە وتىرىپ، وقىرماندار نازارىنا كىتاپ تۇرىندە ۇسىنۋدى پارىز سانادىم. جيناق بارىسىندا ءاربىر تۇلعاعا جەكە-جەكە توقتالىپ، تاريحي تۇرعىدا بارلاۋ جاسالدى، عىلىمي نەگىزدە باعا بەرىلدى. ناقتىلى دەرەك-دايەكتەر رەتىندە مۇراعات ماتەريالدارىنىڭ ماڭىزدى دەگەن كوشىرمەلەرى كوپتەپ كەلتىرىلدى. بارىنە ۋاقىت، وقىرمان تورەشى! قازىرگى ۇردىسكە ساي، عالامتور جۇيەسىنە ەنگىزىلگەن ەڭبەكتەرگە قاتىستى وي-پىكىرلەر، سىن-ەسكەرتپەلەر ەتكەن ەڭبەك، توككەن تەرىمىزدىڭ زايا كەتىپ جاتپاعانىن كورسەتەدى.

البەتتە، الاشتى ءالى دە بولسا تەرەڭدەتىپ زەرتتەۋ - بولاشاقتىڭ ەنشىسىندە. بۇل كىتاپ تا سول ۇلكەن ارناعا قوسىلار ءبىر سالا ىسپەتتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «الاش» يدەياسى - قازاق تۇتاستىعىنىڭ ۇستانىمى، تىرەگى، رۋحى. بۇل باعىتتا بابالار اماناتىنا قاشان دا ادال بولۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق سانا عانا ءبىزدى ساقتاپ قالا الادى. ۇلتتىق رۋح ولسە مەملەكەت قۋاتتى بولا المايدى. سوندىقتان دا ءاربىر وڭىردە الاش تاريحىن زەرتتەۋ، الاش يدەياسىن ناسيحاتتاۋ بارلىعىمىزدىڭ مىندەتىمىز دەپ ەسەپتەيمىن!

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان - جومارت وسپان،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

P.S.

الاش مۇراسىنا، ۇلت رۋحانياتىنا ارنالعان ن.دۋلاتبەكوۆتىڭ «الاش ارداقتىلارى: سانكت-پەتەربۋرگ ىزدەرى» اتتى  كىتابى جارىق كورگەنىن سۇحبات بارىسىندا ايتىلعان ەدى. بۇل كىتاپقا ەنگەن ماتەريالداردىڭ بىرقاتارى Abai.kz سايتىنىڭ «الاشوردا» بولىمىنە ورنالاستىرىلعان ەدى. تانىمدىق ءھام تاعىلىمدىق تۇرعىدا جازىلعان ماقالالار وقىرماندار تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، قىزۋ پىكىرتالاس وزەگىنە اينالدى. اۆتوردىڭ شەشىمى بويىنشا، الاش مۇراسىنا دەن قويىپ، اتالعان تاقىرىپقا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جۇرگەن زەردەلى وقىرماندارعا «الاش ارداقتىلارى: سانكت-پەتەربۋرگ ىزدەرى» كىتابى سىيعا بەرىلەتىن بولادى. ول ءۇشىن، پىكىر الماسۋ بولىمىندە تولىق اتى-ءجونىڭىزدى، مەكەنجايىڭىزدى، پوشتالىق يندەكسىڭىزدى جازىپ، بىزگە جىبەرىڭىز. «Abai.kz» سايت رەداكتسياسى پىكىرلەردى (وتىنىشتەردى) قابىلداپ، سۇرىپتاعاننان كەيىن، سايت وقىرماندارىنا كىتاپتى جىبەرەدى.

«Abai.kz»