10 تامىز – ابايدىڭ تۋعان كۇنى!

يجديھاتسىز، ميحناتسىز،
تابىلماس عىلىم ساراسى.
 اباي.

ادام ساناسى بىرتىندەپ تولىسپاق. كەمەلدىككە ساتى-ساتىلاپ كوتەرىلمەك. بۇل، اسىرەسە، شىعارماشىلىق ادامىنان ايقىن بايقالاتىن تابيعي قۇبىلىس. دەمەك، ابايدىڭ اقىندىق جولى مەن ەۆوليۋتسياسىن ساتى-ساتىلاپ قاراستىرۋ ۇتىمدى ءتاسىل. سول ساتىنىڭ ءبىرى – اباي ۇيرەنۋشى بولعان 1879-1883 جىلدار ارالىعى. وسى ارالىقتا اباي عىلىم-ءبىلىمدى، وعان قوسا، باتىس جانە ورىس ادەبيەتىن مەڭگەرگەن. تومەندە وسى پايىمدى دايەكتەمەكپىز.

1878 جىلدىڭ كۇزى. بولىس اباي 12 ءىس بويىنشا ايىپتالىپ، سەمەي قالاسىندا ۇيقاماققا الىندى. قارداي بوراعان جالعان جالالار ازداي، جۇزدەگەن كۋالەر ساپ تۇزەپ قارا كۇيەنى جاقتى. ءىبىر-سىبىرگە، ياعني يتجەككەنگە ايدالۋعا شاق قالعانى انىق. قاتتى قينالعان. وعان «جاڭا زاكون» ولەڭى ناقتى دالەل (كوركەمدىك جاعى ابايعا ساي ەمەس دەپ داۋرىققان شىركىندەر كوپ، سولارعا ەسكەرتۋ، بۇل اقىن كوزى جاسقا تولى حالدە قاعازعا تۇسىرگەن بيوگرافيالىق استارى بار جىر). ماسەلەن، تەرگەۋدىڭ قالاي وتكەنى جايىندا:

شەنەۋنىك دوزنانياعا اقشا الادى،
تەرگەۋشى «كۋا ايتتى» دەپ باس سالادى.
اق، قاراڭ تابىلمايدى «كوپ» ايتقان سوڭ،
كوزىڭنەن اققان جالعىز جاس قالادى، –

دەيدى (ولەڭدە «كوپ» جانە «كوپتىڭ ءسوزى»  قازىرگى «پروتوكول» دەگەن ماعىنادا). تەرگەۋشىگە توتەپ بەرۋگە كەرەكتىڭ ەڭ الدى – زاڭ عىلىمىن ءبىلۋ! ابايعا ورىس زاڭىن ءوزىن-ءوزى قورعاۋ الاتىن دەڭگەيدە مەڭگەرۋگە تۋرا كەلگەن، سونىمەن قاتار، عىلىم مەن ادەبيەت ايدىنىن دا تاپتى. بولىستىق قىزمەتتەن الاستالعان، پوليتسيا باقىلاۋىنا بولعان بەس جىل قالاي ءوتتى؟  اباي سەمەي قالالىق كىتاپحاناسى مەن مەشىتتەردەگى كىتاپتار قورىن تۇگەسە ىزدەنگەن ەدى. العان ءبىلىمى ۋنيۆەرسيتەت تامامداعان ادامنان اسىپ تۇسپەسە، كەم سوقپاعان.  سول ءداۋىردىڭ كۇللى عىلىم-ءبىلىمىنىڭ ەگەسى وقىمىستى ويشىل دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى. يجديھاتى مەن ءتاڭىرى بەرگەن ايىرىقشا قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا.

ءسويتىپ، جاسىنان البىرت وسكەن، 33 جاسقا دەيىن ويدان جىراق الاڭسىز جىگىت اباي ەندى «قايعى ويلاپ» تەز ەسەيگەن. ءبىلىم جيناپ، عىلىم ساراسىن تابۋى جاڭاعى 1878 جىلعى وقيعا – قاتاڭ تەرگەۋ قىسپاعىنان باستاۋ العانى انىق.

1879-1883 جىلدار ءبىلىم جيناۋ ءھام ۇيرەنۋشىلىك كەزەڭ بولعانىنا باستى دالەل – اقىننىڭ شىعارماشىلىعى. اتاپ ايتقاندا، «جاڭا زاكون»، «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم»، «قىزعالداقتاي قىزىقتى ءومىر» (كەيىننەن تابىلعان), «لاشىن مەن شىمشىق»، «ەسەك» (مىسال ولەڭ), «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر»، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» دەگەن ولەڭدەرى، «ءازىم اڭگىمەسى»، «ماسعۇت» دەگەن ەكى پوەماسى جانە «ۆاديم» (لەرمونتوۆتان) پوەماسى باستاتقان اۋدارما ولەڭدەرى. سەنسەڭىز، اتالعان تۋىندىلار تۇگەلدەي ۇيرەنۋشى اباي قالامىنان شىققان. بۇل پايىمعا «اباي. شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى. جاڭا ۇلگىدەگى باسىلىم» (الماتى، 2020) اتتى ەڭبەگىمدە ناقتى دالەلدەر الىنىپ، ءاربىر تۋىندى كوپ قادالىپ، كوپ بەلگىلەر جيناۋ جونىمەنەن تەكسەرىلگەن ەدى. ولاردى قايتالاپ جاتۋدىڭ قاجەتى شامالى.

تەك بىرەر مىسالدارعا جۇگىنەيىن. تاياۋدا (2022 جىلدىڭ 19-شى شىلدەسى) «Abai.kz» پورتالىندا نۇرعالي ماحات دەگەن ادەبيەتتانۋشىنىڭ «ابايدى سىناعان اۆتورلار...» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. ماقالا اۆتورى: «قازاقتىڭ ۇلى ويشىل، دانىشپان اقىنى اباي ولەڭدەرىن قانشاما عالىمدار تالدادى. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە سولاردىڭ ىشىندە ۇشەۋى عانا اباي ولەڭدەرىنە سىن ايتىپتى. ولار: ا.بايتۇرسىنۇلى، م.اۋەزوۆ جانە ت.الىمقۇلوۆ» دەپ كەلەدى دە، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ اباي ولەڭىندەگى بۋناقتار جايلى سىنى تىپتەن ەلەۋسىز، كىشكەنە عانا سىن، وعان قاراعاندا م.اۋەزوۆ پەن ت.الىمقۇلوۆ سىندارىندا ناقتىلىق باسىم دەيدى.

سوڭعى ەكى تۇلعا سىندارىنا ءبىز دە توقتالايىق. اباي شىعارماشىلىعى تۋرالى ەلۋىنشى جىلدارى جازىلعان «اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلى» اتتى عىلىمي مونوگرافياسىندا م.اۋەزوۆتىڭ  سىنعا العانى –  ابايدىڭ «ءازىم» جانە «ماسعۇت» پوەماسى. «ءازىم» جايىندا: «بۇل پوەمانىڭ تاقىرىبى «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىسىنەن الىنعان. ولەڭدىك قۇرىلىسىنا، كەيبىر ءسوز كەستەلەرىنىڭ، ۇيقاستارىنىڭ ونشالىق اباي شىعارمالارىنا لايىقتى شەبەرلىككە ساي كەلمەيتىنىنە قاراعاندا، بۇل پوەمانى ونشالىق جوعارعى دارەجەدەگى كوركەم شىعارما دەۋگە كەلمەيدى»، – دەسە،  «ماسعۇت» پوەماسىن تەرەڭدەتە تالداپ، تەكسەرە كەلە:  «...بۇل پوەمانىڭ ويى ءومىر وقيعاسىنان، تارتىسىنان تۋمايدى. قايتا سول وقيعا تارتىسىنىڭ ءبارى اقىننىڭ اقىلىنان تۋادى. وسىنداي سيۋجەتتى اڭگىمە قۇرۋدا، سۋرەتتەپ كورسەتۋ ورنىنا، بايانداعىش ويدى باسشى ەتۋ ارقىلى، اباي بۇل پوەمانىڭ كومپوزيتسياسىن ويداعىداي تولىق كوركەم، تۇتاس ەتىپ شىعارا الماعان. ...ماسعۇت بار ايەل قاۋىمى تۇگىل، ءبىر ايەلدىڭ دە دوستىعىنا دۋشار بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە پوەمانىڭ سوڭعى بولىمىندەگى «جىندى سۋ» ءموتيۆى جانە ودان تۋاتىن «جۇرتتىڭ جىندى بولسا، اقىلدى بولما، قوسا جىندى بول!» دەيتىن قورتىندىلار بۇل پوەمانىڭ العاشقى بولىمىندەگى مىنەز بەن ىستەرگە لوگيكالىق جاعىنان دا قيىسپايدى»، – دەپ سىنايدى (اباي قۇنانبايۇلى. مونوگرافيا.الماتى، 1995. –182-بەت).

كورىپ وتىرمىز، مۇحاڭ كوڭىلى ەكى پوەماعا دا تولماعان. نەگە؟ سەبەبى، ولار اباي ۇيرەنۋشى بولعان كەزەڭ تۋىندىلارى. «ءازىم» پوەماسىنا ءتان سارىندى مۇحاڭ: «بۇندا اباي پۋشكيننىڭ ورىس ەرتەگىلەرىن بالالارعا ارناپ، ولەڭ ەتكەنى ءتارىزدى جەڭىل ءتىلدى، قىزىق وقيعالى اڭگىمە جاساماق سياقتانادى. ويشىلدىق، زور تاربيەشىلىك ماقساتتار كوزدەپ جازىلعان شىعارما ەمەس» دەپ كورسەتكەن (اتالعان مونوگرافيا، – 188-بەت). دەمەك، پوەما اباي  جاڭا اقىندىق پلاتفورمانى – ۇلتتىڭ مىنەزىن تۇزەۋ، سانا-سەزىمىن كوتەرۋ باعىتىن ءالى ۇستانباعان شاقتىكى. مۇحاڭ ايتقان «ويشىلدىق ءھام زور تاربيەشىلىك ماقساتتاردى كوزدەۋ» ابايدىڭ 1884-1885 جىلدان بەرىدەگى ۇستانىمى (ونان ءومىرىنىڭ سوڭىنا شەكتى اينىعان ەمەس).

سونىمەن، مۇحاڭ سىناعان ەكى پوەما دا ابايدىڭ ەلىكتەۋ جانە تاجىريبە جيناۋ كەزەڭىنىڭ جەمىسى دەپ تۇيەمىز. ابايدىڭ تابيعي مۇمكىنشىلىگىنەن كوپ تومەن، ياعني سيۋجەت قيسىنى، كومپوزيتسياسى، كوركەمدىگى كوڭىلدەگىدەي ەمەس دەيتىن سىندار وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى. ەكى پوەمانىڭ جازىلۋ مەرزىمىن «1881-1883 جىلدار» دەپ ناقتى بەلگىلەيتىن كەز كەلدى (ازىرگە بارلىق جيناقتاردا «جازىلعان جىلى بەلگىسىز» دەلىنۋدە).

ەندى اباي شىعارماشىلىعى تالدانعان «جۇمباق جان» اتتى ەسسە مونوگرافياسىندا ورىن العان ت. الىمقۇلوۆ سىندارىنا كەلەيىك. اتالعان ەڭبەكتە ابايدىڭ «قاراشادا ءومىر تۇر»، «وسپانعا» جانە «قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى» ولەڭدەرىنە قاتىستى «اۋىز ادەبيەتىنىڭ، اسسا شىعىس پوەزياسىنىڭ ۇلگىسىنە ۇقساپ كەتەدى» دەگەنگە ساياتىن سىن ايتىلعان.

تاكەننىڭ «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىن «ورتا قول دۇنيە» دەگەنى قالاي؟ سىرتقى ءپىشىمى مەن ىشكى مازمۇنى ادەمى ۇندەسىپ، اقىن سۋرەتتەگەن سۇلۋدىڭ سىرت-سيپاتى شەبەرلىكپەن ورىلگەن شەدەۆر ولەڭ ەمەس پە. مەنىمشە، جاڭاعى پىكىر ەكى باسقا ولەڭ بىرىكتىرىلگەن حالدەن تۋعان. ياعني شاعىن ولەڭ ەكى ءبولىمدى. دالەلگە م.اۋەزوۆتىڭ پايىمىن كەلتىرەيىك: «ولەڭنىڭ العاشقى كۇشتى ءبولىمى سيپاتتاۋ بولادى دا، ەكىنشى ءبولىمى ...اقىل-وسيەت ايتۋعا اۋىسىپ كەتەدى. ولەڭنىڭ باس جاعى ءبىر تاقىرىپتان باستالىپ، اياق جاعى ەكىنشى بولىك تاقىرىپقا اۋىسىپ كەتەدى. باسىندا سۇلۋلىققا سۇيسىنە سويلەپ، كەيىن ۇرسىپ توقتايدى. ...كۇلكىسى «بۇلبۇلداي» دەپ «ءىش قايناتاتىن» جاراستىق تاۋىپ وتىرعان اقىن، كەيىنگى بولىمدە «جىرتاقتاپ»، «تىرتاقتاعان» دەگەن ءتارىزدى، كەلىسىمگە شالعاي، ۇرىسقا جاقىن سوزدەردى قولدانادى» (اتالعان مونوگرافيا، 104-105 بەتتەر). ءارى قاراي مۇحاڭ: «ولەڭدى كومپوزيتسيالىق تۇتاستىق پەن كوركەمدىك كۇيدەن ايىرىپ، السىزدىككە ۇرىندىرىپ وتىرعان ەكىنشى ءبولىمى»، – دەپ اتاپ ايتادى.

دەمەك، «قاقتاعان اق كۇمىستەي، كەڭ ماڭدايلى» ولەڭىن ورتا قولدى دەگىزگەن دە ءجايت وسى. «قاقتاعان اق كۇمىستەي...» دەپ باستالاتىن الدىڭعى بەس اۋىز ولەڭدە سۇلۋ بەينەسى سيپاتتالعان، وعان كەنەتتەن «قانداي قىزدا ءلاززات بار جان تاتپاعان» دەپ باستالاتىن باسقا ولەڭ (18 جول) تىركەسكەن. ولەڭنىڭ ەكى ءبولىمىن تۋىستىرىپ تۇرعان ەشقانداي قيسىن جوق، ەكىنشى ءبولىم، ول مۇلدەم باسقا ولەڭ ەكەنى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ايقىن.

وسى ايتىلعاندار ابايدىڭ 1884 جىلعا دەيىنگى ۇزاق ىزدەنۋشىلىك كەزەڭى بار، ونىڭ سوڭعى بولىگى (1879-1883) عىلىم-ءبىلىم بۇلاعىنان مەيىرى قانعانشا سۋسىنداعانىمەن ءارى شىعارماشىلىققا توسەلىپ، تاجىريبە جيناقتاعانىمەن ەرەكشەلەنەدى دەۋگە نەگىز بولادى. سونداي-اق، «ابايدى سىناعان اۆتورلار...» ماقالاسىندا ادەبيەتشى نۇرعالي ماحان «بۇل قالاي، نەگە ولاي؟» دەگەن جايتتەردى دە قاراستىرىپ وتتىك.

عاشىقتىق ولەڭ كىمگە ارناۋ جانە قاي جىلى جازىلعان؟  ەندى وسىعان كەلەيىك (پالەنشە-تۇگەنشەگە ارنالعان دەسكەن قاۋەسەت كوپ). بىردەن ايتايىق، «قاقتاعان اق كۇمىستەي...» ابايدىڭ ايگەرىمگە (ازان اتى – شۇكىمان) ارناۋى. كەلەشەك جارى ايگەرىمدى كىشى وردا تاۋى، شىلىكتى كەزەڭىندە العاش كەزدەستىرىپ، ءبىر كورگەننەن عاشىق بولعاندا تۋىلعان ولەڭ. بۇلاي دەپ توپشىلاۋعا ءارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆتىڭ «ابايدىڭ ءومىر جولى» اتتى ەڭبەگى نەگىز بولادى. اباي اۋىلىنا مۇسا، بەكەي اۋىلدارى جازدا كورشىلەس، جاقىن قونىپ ەرۋلىك بەرىسەدى دەي كەلە، كەزدەسۋدى ءارحام اقساقال بىلايشا باياندايدى: «قوناق كۇتىپ، ءشاي قۇيىپ بەرۋگە بەكەيدىڭ بويجەتكەن قىزىن مۇسا شاقىرتىپ الادى. كەڭ ماڭدايلى، نۇر جايناعان قارا كوزدى، اقشا ءجۇز، القىزىل بەتتى، كۇلكىسى بۇلبۇلدىڭ سايراعانىنداي قىز ەكەن. اتاعى زور بولعانىمەن، وتىز جاسقا جاڭا كەلگەن جاس ابايدىڭ جالىندى جۇرەگى سۇلۋ قىزعا بوي ۇرماي تۇرا المايدى. تاماق جەپ ۇيىنە قايتقاننان كەيىن كوز الدىنان كەتپەيدى» («اباي تۋرالى ەستەلىكتەر». –الماتى، 2018. - 87 بەت). كوردىڭىز بە، ءارحام سيپاتتاعان ايگەرىم مەن اباي «كەڭ ماڭدايلى، ...كۇلكىسى بەينە بۇلبۇل قۇس سايرايدى» دەپ سۋرەتتەيتىن اسەم سۇلۋدىڭ بەينەسى ءبىر. ماسەلە تاپ وسى كەزدەردە ابايدىڭ «توعجاننان سياقتى ايگەرىمنەن دە ايىرىلىپ قالار ما ەكەم؟» دەپ ويى سان-ساققا ءبولىنىپ جۇرگەندىگىندە. سۇلۋ قىز ايگەرىم اتاستىرىلعان، قالىڭ مالى تولەنگەن بىرەۋدىڭ قالىڭدىعى بولعاندىقتان.  جىردىڭ وسى حالدە توگىلگەنىن مىقتاپ ەسكەرۋىمىز كەرەك. ەگەر ولەڭ ايگەرىمگە ارناۋ دەپ قابىلدانار بولساق، وندا ونىڭ 1875 جىلعى شىعارما ەكەندىگى ءوز وزىنەن انىقتالماق.

راس، 1977 جىلعى جيناقتا «قاقتاعان اق كۇمىستەي» جانە «قانداي قىزدا ءلاززات بار جان تاتپاعان» ولەڭدەرى اجىراتىلىپ باسىلدى، بىراق جازىلعان مەرزىمى ءبىر «1884 جىلعى» دەپ قالا بەردى. شىندىعىندا اۋەلگىسى  1875 جىلعى شىعارما (اباي تاربيەشىلىك ماقسات قويماعانىن ەسكەرەيىك), ال  ەكىنشى ولەڭ  جانىنا  جيىلعان جاس تالاپتارعا اباي ۋاعىز ايتقان 1887 جىلعى تۋىندى بولىپ تابىلادى (بۇل پايىمعا دالەلدەر جوعارىدا اتالعان جاڭا ۇلگىدەگى ابايدىڭ ەكى تومدىق جيناعىندا كەلتىرىلگەن ەدى).

رەتى كەلگەن سوڭ ايتايىق، ابايدىڭ كەلەسى شەدەۆر ولەڭى – «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم» دە سۇيىكتىسى ايگەرىمگە ارناۋ. تۇڭعىش رەت 1939 جىلعى جيناقتا جاريالانعان ولەڭ تۇسىندىرمەسىندە: «ماعىنا جاعىنا قاراعاندا بۇل ەكى ولەڭ سياقتى. بىراق ۇيقاسىنا قاراعاندىقتان با، ايتەۋىر، كوشىرۋشىلەر ەرتە ۋاقىتتا مۇنى ءبىر ولەڭ قىلىپ كەتكەن» دەپ دەرەك بەرەدى.  بۇل جەردە ەكى اۋىز «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم» ولەڭى ءۇش اۋىز «تۇلپاردان تۇعىر وزباس...» ولەڭىمەن قوساقتالىپ كەتكەنى ايتىلعان. 1954 جىلعى جيناقتا عانا ولار ەكى ولەڭ رەتىندە بولەكتەنگەن. سوڭعىسى، «تۇلپاردان تۇعىر وزباس» ولەڭى جايىندا تۇراعۇل: «بۇل ولەڭدى اباي ورازبايلارمەن جاۋلاسىپ جۇرگەندە جازعان»، – دەپ دەرەك بەرەدى. دەمەك، ولەڭ 1890-1891 جىلداردىكى. بىراق باستاپقى ەكى اۋىز ولەڭ («جارق ەتپەس...») ەرتەرەكتە، ءدالدىسى 1875 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. دەمەك، جىرداعى:

جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا،
اسپاندا اي مەنەن كۇن شاعىلسا دا.
دۇنيەدە، ءسىرا، سەندەي ماعان جار جوق،
ساعان جار مەنەن ارتىق تابىلسا دا، –

دەگەن عاجايىپ جولدارعا دا ايگەرىم سەبەپكەر. «قاقتاعان اق كۇمىستەي» سەكىلدى شىن عاشىقتىڭ، اقىن-جۇرەكتىڭ ءۇنى. ەكى ولەڭ ءبىر مەزەتتە اباي كوڭىلىندە ءبىر قاۋىپ، ءبىر ءۇمىت سەزىمدەرى شارپىسقان كەزدەردە تۋىلعان دەپ توپشىلايمىز.

بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس، 1909 جىلعى ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىندا بۇركەمەلەنىپ باسىلعان ولەڭدەر بارشىلىق. ەكى تۋىندىنى ءبىر، ەندى بىردە ءۇش ولەڭدى ءبىر ولەڭ قىلعانىنىڭ مىسالى بار. مۇنى سەبەبىن مۇحاڭ بىلايشا تارقاتادى: «كاكىتاي مەن تۇراعۇل سول اباي سىناعان ادامداردىڭ ءوزى نەمەسە بالا، باۋىرلارى «باسپاعا شىعارۋشى ادامدارعا وكپەلەيدى»، «ارازدىق ۇستانادى» دەپ جاسقانىپ قالعان».

وسى ءسوز جاڭاعى ەكى ولەڭ («قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى»، «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم») تاعدىرىن دا ءدوپ باسادى. كاكىتاي مەن تۇراش ولاردىڭ  ايگەرىمگە ارناۋ ەكەنىن جاقسى بىلگەن. بىراق جالپاق جۇرتقا جاريا قىلماساق دەگەندى ويلاستىرعان. باسقا ولەڭگە قوساقتاپ، تىركەپ جاريالاعانى سودان.

قورىتىندى: اباي مۇراسىندا ورىن الىپ وتىرعان ولقىلىقتار وراسان، ءبىز جوعارىدا ونىڭ شوكىمدەي بولىگىن عانا ءسوز ەتتىك. نەگە ەكەنىن قايدام، اباي جيناعى تۇزەلسە، جاڭارسا دەگەن نيەت جوقتىڭ قاسى. قاراسوزدەردىڭ رەت سانى (مۇرسەيىت كوشىرمەسىنە ساي), سونداي-اق، ءوز ورنىن تابا الماي «اداسقان» نە بولماسا «جازىلعان جىلى بەلگىسىز» دەلىنگەن ولەڭدەر سول باياعى قالپىندا. بىلايشا ايتقاندا، جارىقتىق اباي سوۆەت ءداۋىرى تۇتقىنىندا قالىپ وتىر.  ەشتەن كەش جاقسى، ساياسي تسەنزۋرا مەن يدەولوگيالىق قىسپاق كەسىرىنەن كەتكەن قاتەلەردى تۇزەتپەي بولماس. سوندا عانا اباي الەمىنە اپارار جول كەڭەيىپ، ونى جالپىعا ورتاق قىلۋ جانە شەتەلگە دۇرىستاپ تانىتۋ مۇمكىن بولماق. ايتپەسە جوق.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى

Abai.kz