ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ عۇمىرناماسىنان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بەيمالىم بولىپ كەلگەن دەرەكتەردىڭ ءبىرى – ۇستازدىڭ قوستاناي ۋەزى مەڭدىعارا بولىسىنداعى ورىنباەۆ مەكتەبىندەگى قىزمەتى. اۋليەكول بولىستىق مەكتەبىنەن كەيىن ول قوستاناي ۋەزىندەگى ورىنباەۆ مەكتەبى مەن قوستاناي پەداگوگيكالىق سىنىبىندا ۇستازدىق ەتەدى. م. اۋەزوۆتىڭ «…قوستاناي ۋەزىندەگى اۋليەكول دەگەن جەردە ەكىنشى رەت وقىتۋشى بولعان. اۋليەكولدەن ءۇشىنشى رەت اۋىسىپ بارعان شكولى قوستاناي قالاسى…» دەپ جازۋى  – وسى ءبىر اۋىس-تۇيىسكە بايلانىستى دەرەكناما بولاتىن.

قوستاناي قالاسى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ۇستازدىق ەتكەن ءۇشىنشى (بەستاماق – اۋليەكول - قوستاناي) ورنى بولدى. بىراق ونىڭ قاي جىلى قوستاناي قالاسىنا اۋىسىپ كەلگەنىن ناقتى بەلگىلەۋ ازىرگە مۇمكىن بولماي وتىر. 1901 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا جاساقتالعان تورعاي وبلىستىق ستاتيستيكالىق انىقتامالىعىندا ا. بايتۇرسىنۇلى قوستاناي ۋەزى مەڭدىقارا بولىسىنا قاراستى ورىنباەۆ (ۋرۋنباەۆ) مەكتەبىندە قىزمەت اتقارعاندىعى تىركەلگەن.

سونىمەن قاتار ول ورىنباەۆ مەكتەبىندە مۇعالىم بولا ءجۇرىپ 1897 جىلى قوستاناي قالاسىندا اۋىلدىق باستاۋىش مەكتەپتەرگە جەدەل تۇردە مۇعالىمدەر دايىنداۋ ماقساتىندا اشىلعان پەداگوگيكالىق سىنىپتا ۇستازدىق ەتكەن (تولىعىراق: قوستاناي ۋنيۆەرسيتەتى: ءتۇپ باستاۋى ءھام بايتۇرسىنۇلى. https://abai.kz/post/146881).

شاماسى، ورىنباەۆ مەكتەبى ساتىلىق اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ءتارتىبى بويىنشا، قوستاناي پەداگوگيكالىق سىنىبىنىڭ قاراۋىندا بولعان سەكىلدى. سەبەبى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ قوستاناي قالاسىنان 1902 جىلدىڭ 17 ءساۋىرى كۇنى اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى حالىق مەكتەپتەرى ديرەكتورىنىڭ اتىنا (ا.ە.الەكتوروۆتىڭ) ىسجۇرگىزۋشى (دەلوپرويزۆوديتەل) قىزمەتىنە الۋ تۋرالى جازعان وتىنىشىندە ول ءوزىن «قوستاناي پەداگوگيكالىق سىنىبى جانىنداعى ورىنباەۆ (ۋرۋنباەۆ) مەكتەبىنىڭ مۇعالىمى» دەپ كورسەتەدى:

ورىنباەۆ مەكتەبى تۋرالى اقپارات احمەتتانۋشىلاردىڭ قايسىبىر بۋىنىنا بولسا دا بۇرىن-سوڭدى بەلگىسىز بولىپ كەلدى. قوستاناي پەداگوگيكالىق سىنىپ تۋرالى از-كەم اقپاراتتار بىرەن-ساران عانا زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنا ىلىككەنى راس، بىراق ول وتە ماردىمسىز ماعلۇماتتار ەدى. اتالمىش وقۋ ورنى تۋرالى اقپاراتتار ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ كەڭەستىك داۋىردە ءوز قولىمەن جازعان بىرنەشە اۆتوبيوگرافيالىق باياندارى مەن جەكە ساۋالنامالارعا دا تۇسپەگەن. سەبەبى كەڭەستىك بولشەۆيكتىك بيلىكتىڭ «قىرىن قاباعىنا، سالقىن كوزقاراسىنا» ىلىنگەن اعارتۋشى ساياسي ساقتىق كورسەتىپ، ءوز ومىربايانىنداعى قوستاناي كەزەڭىن اتاماعان. ونىڭ باستى سەبەبى – اعارتۋشىنىڭ بوكەي ورداسى، تورعاي، اقمولا-سەمەي وبلىستارى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ديرەكتورى ا.الەكتوروۆتىڭ جانىندا قىزمەت جاساعاندىعىنان بولسا كەرەك دەپ باعامدايمىز. ول قوستانايدان ا.الەكتوروۆپەن بىرگە ومبىعا مەملەكەتتىك قىزمەتكە ء(ىس جۇرگىزۋشى) بارادى. سوندىقتان اتالمىش مەكتەپ جايىندا از-كەم ماعلۇمات بەرىپ كەتكەن ءجون دەپ ەسەپتەيمىز.

مەڭدىقارا بولىسىنداعى «ورىنباەۆ مەكتەبى» قاي جىلى اشىلعانى، مەكتەپتى اشقان ورىنباەۆ (ۋرۋنباەۆ) دەگەن كىسىنىڭ كىم ەكەندىگى تۋرالى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى. ا.ۆاسيلەۆتىڭ 1896 جىلى تورعاي وبلىسىنىڭ ورىس مەكتەپتەرى تۋرالى جازعان تاريحي وچەركىندە بەلگىلەنگەن اۋىلدىق مەكتەپتەر كارتاسىندا «ورىنباەۆ مەكتەبى» اتالمايدى. دەمەك، ول 1896 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان كەيىنگى مەزگىل-مەرزىمدە پايدا بولعان دەپ جورامالداۋعا بولادى. پاتشالىق تورعاي وبلىسىنىڭ انىقتامالىق-ساتيستيكالىق ەسەپتەرىندە اتالمىش مەكتەپ 1898 جىلداردان باستاپ كورىنە باستايدى. مەكتەپتىڭ ورنالاسقان جەرى – قوستاناي ۋەزى، مەڭدىقارا بولىسى، № 4 اۋىل.

1910 جىلعى تورعاي وبلىسىنىڭ ەلدى مەكەندەرى تۋرالى ستاتيستيكالىق ەسەبىندە اتالمىش اۋىل توبىل وزەنىنىڭ بويىندا ورنالاسقان دەپ كورسەتىلىپ، وندا 478 ءۇي، 2450 جان بار دەپ بەلگىلەنگەن. ول ۋەزد ورتالىعىنان (قوستاناي قالاسىنان) 150, باقىلاۋشى پريستاۆ مەكەن-جايىنان 130, كرەستياندار باسشىسىنان 170, بولىس باسشىلىعىنان 20, پوچتالىق ستانتسيادان 22 ۆەرست قاشىقتىقتا ورنالاسقان.

ا. بايتۇرسىنۇلى اۋليەكول بولىستىق مەكتەبىندە قىزمەت جاساپ جۇرگەن جىلدارى مەڭدىعارا بولىسىنداعى ورىنباەۆ اۋىلدىق مەكتەبىندە قازىكەرەي شوتاەۆ (چۋتاەۆ) ۇستازدىق ەتكەن. ق. شوتاەۆ - ور مۇعالىمدىك مەكتەبىنىڭ 1887 جىلعى العاشقى 20 تۇلەگىنىڭ ءبىرى، ورىنبورعا قاراعان شىعىس وردانىڭ (كەيىن قوستاناي ۋەزىنىڭ تەرريتورياسى) ءامىرشى-سۇلتانى باقتىكەرەي شوتاەۆتىڭ نەمەرەسى. ونىڭ بەيىتى، ۇرپاقتارىنىڭ ايتۋى بويىنشا، قازىرگى قوستاناي وبلىسى مەڭدىقارا اۋدانىنىڭ قاراتال اۋىلىنان 7 شاقىرىمدىق جەردەگى بۇرىنعى «ۇيالىساي» دەگەن جەردە جەردە. بەيىت باسىنا كوكتاس قويىلعان (تولعىراق: احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قوستانايدا جازىلعان قولجازباسى تابىلدى: https://abai.kz/post/141284%20 ).

ۇيالىساي – قازىرگى مەڭدىقارا اۋدانىنداعى قاراتال دەگەن جەرگە جاقىن. قازىكەرەي شوتاەۆتىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى احمەتقازى شوتاەۆ - كەڭەس داۋىرىندە مۇعالىمدىك قىزمەتپەن اتى شىعىپ، سول داۋىردەگى لەنين، قىزىل تۋ وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان كىسى. سول كىسىنىڭ بالاسى، بەلگىلى دارىگەر مارات احمەتقازىۇلى شوتاەۆ (چۋتاەۆ) قازىرگى تاڭدا قوستانايدا تۇرادى. ونىڭ ايتۋىنشا، قاراتالعا جاقىن جەردە تۇرعان بۇلاردىڭ اۋىلىن كەزىندە «شوتاي اۋىلى» (ورىسشا «چۋتايكا») دەپ اتاعان (1 سۋرەت). اۋىلدا «شوتاەۆ مەكتەبى» جۇمىس جاساعان. 1915 جىلعى انىقتامالىق كىتاپشادا «ورىنباەۆ مەكتەبى» مەن «شوتاەۆ مەكتەبى» ەكى بولەك كورسەتىلەدى جانە سوڭعىسى الدەقايدا كەيىنگى جىلدارى اشىلعانى بايقالادى.

1 سۋرەت. دارىگەر م.شوتاەۆتىڭ ەستەلىگىنىڭ فوتوكوشىرمەسى.

ورىنباەۆ مەكتەبىن اشقان كىم دەگەن ساۋالعا كەلەر بولساق، قازاق دالاسىندا ورىس-قازاق مەكتەپتەر جۇيەسى قالىپتاسا باستاعان ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى زاماندا وقۋ ىسىندە ورىنباەۆ (ۋرۋنباەۆ) دەگەن فاميليامەن ۇستازدىق ەتكەن ەكى كىسىنىڭ ەسىمى كەزدەسەدى. ءبىرى – 1861 جىلى ترويتسك مەكتەبى اشىلعان ۋاقىتتا «مۇسىلمان ءدىنى» ساباعىن جۇرگىزگەن – مولدا قازىباي ورىنباەۆ، ەكىنشىسى – 1864 جىلى ورىنبور مۇعالىمدىك مەكتەبىن ۇزدىك بىتىرگەن تۇلەك – باقتىباي ورىنباەۆ. ەكىنشى ورىنباەۆ، ينسپەكتور ا.ۆاسيلەۆتىڭ جازۋىنشا، ورىنبورداعى ورىس-قازاق مەكتەبىن بىتىرگەن سوڭ ورىنبور وبلىستىق باسقارما جانىندا قالىپ، شەنەۋنىك قىزمەتكە ورنالاسادى. 1866 جىلى ول زاۋرياد-حورۋجني اسكەري اتاعىن الىپ، 1867-68 جىلدارى ول ورىنبور ورىس-قازاق مەكتەبىندە «ءىس جۇرگىزۋ» ءپانىن جۇرگىزەدى. 1870 جىلى ونى وقۋ سالاسىنىڭ قۇزىرەتتى مەكەمەسى ترويتسك ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەتىپ بەكىتەدى. سول تۇستا اشىلعان اۋىلدىق مەكتەپتەردى اشۋعا ورىسشا ءبىلىم الىپ، ءتۇرلى شەنەۋنىك قىزمەتتە بولعان ارىنعازيەۆ (ۋەزد باسشىسىنىڭ كومەكشىسى), جامانشالوۆ (بولىس باسشىسى) سىندى كىسىلەردىڭ مۇرىندىق بولعانىن ەسكەرسەك، شەنەۋنىك جانە ۇستازدىق قىزمەتتە بولعان باقتىباي ورىنباەۆتىڭ دا سونداي ءىس اتقارۋى ابدەن مۇمكىن دەپ ويلايمىز.

ۇلى اعارتۋشىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى شەڭبەرىندە ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى 2022 جىلدىڭ 22-24 تامىزى ارالىعىندا ««ۇستاز جولى: ورىنباەۆ مەكتەبى، قوستاناي پەداگوگيكالىق سىنىبى» اتتى عىلىمي-تانىمدىق ەكسپەديتسياسىن ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. ساپاردىڭ ماقساتى – عىلىمي ورتاعا بەيمالىم بولىپ كەلگەن مەڭدىعارا اۋدانىنداعى ورىنباەۆ مەكتەبى مەن قوستاناي قالاسىنداعى پەداگوگيكالىق سىنىپتىڭ تاريحي ءمان-ماڭىزىن ارتتىرۋعا قوعامدىق تۇرتكى سالۋ جانە اتالمىش دەرەكتى اعارتۋشىنىڭ عۇمىرنامالىق بەل-بەلەسىنىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگى رەتىندە جۇرتشىلىق اراسىندا كەڭىرەك ناسيحاتتاۋ. ەكسپەديتسيا جۇمىسىنا مەڭدىقارا ءوڭىرىنىڭ ولكەتانۋشىلارى، جەرگىلىكتى ءماسليحات دەپۋتاتتارى، ءبىلىم سالاسىنىڭ وكىلدەرى قاتىسادى. عىلىمي ساپاردىڭ قورىتىندىسىن كەزىندە قوستاناي پەداگوگيكالىق سىنىبى ورنالاسقان، بۇگىنگى تاڭدا ى.التىنسارين اتىنداعى دارىندى بالالارعا ارنالعان مامانداندىرىلعان مەكتەپتە ۇستازدار قاۋىمىنىڭ قاتىسۋىمەن شىعارۋ كوزدەلىپ وتىر.

الماسبەك ابسادىق،

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورى. قوستاناي قالاسى

Abai.kz