مۇنايدار بالمولدا. جەكپە-جەك
«جايىق شاھارىنىڭ قۇپياسى» حيكاياتىنان ءۇزىندى
سارايشىقتى تالقانداپ، مول ولجامەن قايتىپ كەلە جاتقان دۇشپان بۇل ماڭايدان وزدەرىنە جاۋ جولىقتىرماستاي بەيقام. ات اربالارعا سىقا تيەلگەن جۇكپەن قاتار توڭكەرىلگەن اعاش قايىقتارى دا كوپ-اق. مۇنى كورگەن جاۋجاپىر شىدامسىزدىق ءبىلدىردى.
-قولباسشى، بۇيىرىڭىز، مىنالاردى باۋداي تۇسىرەلىك. تىم داندايسىپ كەتىپتى. قۇدالىقتان كەلە جاتقانداي عوي وزدەرى.
- ايتارعا جوق. بۇلاردا مۇنشاما كوپ جىلقى بولماۋشى ەدى. ءبارىنىڭ تاقىمىندا ءبىر-ءبىر جۇيرىك. قازاقى اربالاردى دا قولعا ءتۇسىرىپتى. ءبىر ءىس قىلايىق، قولباسشى،- دەپ جاس ساربازداردىڭ ءبىرى جاۋجاپىردى قۋاتتادى. قولباسشى ءامىر ەتسە بولعانى، مىڭعا تارتا اسكەر جاقتارىن تارتىپ، سانسىز جەبەنى دۇشپان توبەسىنەن موڭىرەتىپ، ساۋ ەتە تۇسىرمەك.
- كەرەك ەمەس. كۇتەلىك. تۇسىنىكتى بولدى. بۇلار تومەنگى ەلگە وسى باركەس قاۋاشاقتارعا وتىرىپ، تەز جەتكەن ەكەن،-دەپ قولباسشى ويىن پىسىقتاعانشا اعاش اراسىنان ىلكىدەگىسىنەن دە كوپ، اتتىلى اسكەر شىعا كەلدى. اقتاڭ ءبارىنىڭ الدىندا تارپاڭ جۇرىسكە سالىپ، سوم تۇياقتارىن جەرگە قازىقتاي قاداپ كەلە جاتقان ءوزىنىڭ شۇبارىن جازباي تانىدى.
- جىگىتتەر، سابىر. سوڭعى كەرۋەنىمىز دە الىسقا ۇزاي قويماعان شىعار. سوعىسساق سولارعا دا ءبىر كەسىرىمىز ءتيىپ جۇرەر. بۇلاردىڭ قيمىل-قارەكەتىن باقىلايىق.
«جايىق شاھارىنىڭ قۇپياسى» حيكاياتىنان ءۇزىندى
سارايشىقتى تالقانداپ، مول ولجامەن قايتىپ كەلە جاتقان دۇشپان بۇل ماڭايدان وزدەرىنە جاۋ جولىقتىرماستاي بەيقام. ات اربالارعا سىقا تيەلگەن جۇكپەن قاتار توڭكەرىلگەن اعاش قايىقتارى دا كوپ-اق. مۇنى كورگەن جاۋجاپىر شىدامسىزدىق ءبىلدىردى.
-قولباسشى، بۇيىرىڭىز، مىنالاردى باۋداي تۇسىرەلىك. تىم داندايسىپ كەتىپتى. قۇدالىقتان كەلە جاتقانداي عوي وزدەرى.
- ايتارعا جوق. بۇلاردا مۇنشاما كوپ جىلقى بولماۋشى ەدى. ءبارىنىڭ تاقىمىندا ءبىر-ءبىر جۇيرىك. قازاقى اربالاردى دا قولعا ءتۇسىرىپتى. ءبىر ءىس قىلايىق، قولباسشى،- دەپ جاس ساربازداردىڭ ءبىرى جاۋجاپىردى قۋاتتادى. قولباسشى ءامىر ەتسە بولعانى، مىڭعا تارتا اسكەر جاقتارىن تارتىپ، سانسىز جەبەنى دۇشپان توبەسىنەن موڭىرەتىپ، ساۋ ەتە تۇسىرمەك.
- كەرەك ەمەس. كۇتەلىك. تۇسىنىكتى بولدى. بۇلار تومەنگى ەلگە وسى باركەس قاۋاشاقتارعا وتىرىپ، تەز جەتكەن ەكەن،-دەپ قولباسشى ويىن پىسىقتاعانشا اعاش اراسىنان ىلكىدەگىسىنەن دە كوپ، اتتىلى اسكەر شىعا كەلدى. اقتاڭ ءبارىنىڭ الدىندا تارپاڭ جۇرىسكە سالىپ، سوم تۇياقتارىن جەرگە قازىقتاي قاداپ كەلە جاتقان ءوزىنىڭ شۇبارىن جازباي تانىدى.
- جىگىتتەر، سابىر. سوڭعى كەرۋەنىمىز دە الىسقا ۇزاي قويماعان شىعار. سوعىسساق سولارعا دا ءبىر كەسىرىمىز ءتيىپ جۇرەر. بۇلاردىڭ قيمىل-قارەكەتىن باقىلايىق.
جاۋ جاساعى مۇزداي قارۋلانعان. ارا-كىدىك وتتى قارۋ ۇستاعاندارى بايقالادى. سارى اتامان شۇباردىڭ ۇستىندە ماڭعازدانىپ، جەڭىمپازدىق جەلىككە سەمىرگەن. كەنەت اتىن تەجەگەن سارى جايىق شاھارى بەتىندەگى جارقاباقتى قامشىسىمەن نۇسقاپ، ءبىر ادامىنا ءامىر ەتتى. قارۋىن كەزەي ۇستاعان شوشاق بورىكتى جىگىت اتىنا اياماي قامشى باسىپ، شابا جونەلدى.
- بۇلار ءبىزدىڭ بۇل اۋماقتان كەتكەنىمىزدەن حاباردار بىلەم. وزدەرىن ەمىن-ەركىن ۇستاۋلارىنىڭ ءبىر سەبەبى سول، ءارى دەگەندەرى بولعان سوڭ سويتپەگەندە قايتەدى؟ انانىڭ ارتىنان جەت!-دەپ اقتاڭ قىرعيدى اتا-بابا قورىمىنا قاراي كەتكەن شوشاق بورىكتىنىڭ سوڭىنان جىبەردى.
كوپ ۋاقىت وتپەدى، قىرعي قايتىپ ورالدى. جاستىعىنا ساي اسىعىستىق جاساپ العانىن كوزدەرى ايتىپ تۇر.
- قولباسشى...
- نە بولدى؟
- ايىپتىمىن. انا وڭباعان...
- ايت جىلدام!-دەپ اقتاڭ قاباعىن تۇيگەندە بەتىندەگى تىرتىق تەرەڭدەپ، سۇسى ارتتى.
- انا كورگەنسىز اۋليەنىڭ مازارىنا تەۋىپ كىرگەنى ازداي، يت قۇساپ سارىپ... شىداي المادىم، قانجارىممەن...-دەپ جاس سارباز قيپاقتاپ، تومەن قارادى. وسى زاماتتا وزەن جاعاسىنداعى جاۋ بەرمەن بۇرىلدى. جىبەرگەن كىسىسىنىڭ كەشىككەنىنەن سەكەم العان اتامان ساقتىق قامىن جاساپ، ايقاي-شۋسىز قيمىلداۋعا ءامىر ەتتى. اقتاڭ ەندى كەشىكسە ونسىزدا شايقاسقا ۇرىنارىن سەزىپ، دەرەۋ ساربازدارىنا بۇيرىق بەردى.
- دايىن بولىڭدار! مەنىڭ بۇيرىعىمسىز ەش ءبىرىڭ اسىعىس ارەكەتكە بارماڭدار!-دەپ اقبوزىن ارقىراتا كىسىنەتىپ، تاياپ قالعان جاۋدىڭ الدىنان جەكە شىقتى.
- و، قا-زاق! سەن ءالى ءتىرىمىسىڭ؟ جەكە دارا ءجۇرۋ تەك ساعان جاراسقان. وي، ءپالى، شۇبارىڭنان ايىرىلعان سوڭ، قاناتىڭنان قايىرىلعان شىعارسىڭ دەپ ويلاعام، تاعى ءبىر پىراققا قونىپسىڭ. قۇتتى بولسىن،-دەپ سارى دا كەكەسىن كۇلكىمەن ويقاستاي بەردى.
- سەندەردى بۇل جەردەن تاعى كورەمىن دەمەگەم، نە جورىق؟ باسا-كوكتەپ، قايدا باراسىڭدار؟
- باتىر، دۇرىس ايتاسىڭ. ءبىز بۇل جولى ەشكىمنەن دە قاشىپ-پىسىپ جۇرگەنىمىز جوق، قايتا ءوزىڭ اڭداعانداي اسىپ-تاسىپ بارامىز! انا قىراڭداعى نە قىلعان قالا دەپ كىسىمدى جىبەرگەم، قايتپادى. بالكىم، ونىڭ سەبەبىن سەن بىلەرسىڭ؟
- سەندەردە اتا-بابا زيراتى دەگەن بولادى ما؟-دەپ اقتاڭ سۇراققا سۇراق تاستادى. ونى نەگە سۇراپ تۇرعانىن تۇسىنبەگەن سارى داعدارىپ بارىپ:
- ...بار. ونسىز بولادى ما؟ بىراق كوبىنە وزدەرىڭ سەكىلدى ات ۇستىندەمىز، ارۋلاپ جاتۋعا جاعداي سوقپايدى،-دەپ ءبۇيىرىن تايانىپ، اقتاڭعا سىناي قارادى.
- ولاي بولسا، سونداي ورىندى قاراقشىلار ماسقارالاپ جاتسا، نە ىستەر ەدىڭدەر؟ مىنا تۇرعان سەن، ءوزىڭ نەندەي ارەكەتكە باراسىڭ؟
- ويلانباستان جانىن جاھاننامعا جىبەرەر ەدىم.
- ەندەشە سەنىڭ الگى ادامىڭ...-دەي بەرگەندە سارى ەرنىن تىستەلەپ، ادامىنىڭ ولگەنىنە ەمەس، سوزدەن وڭباي ۇتىلعانىنا وپىندى. ايتسەدە ابىرجۋ تانىتپاي كەڭكىلدەي كۇلىپ، اقتاڭعا جاقىنداي بەرە تىزگىن تارتتى.
- بىراق سەن مەنىڭ جاۋىنگەرىمدى ءولتىردىڭ. ول سونداي نە ىستەي قويىپتى. ءاي، قا-زاق، سەن نوعاي استاناسىندا بولىپ پەڭ؟
- سارايشىققا قاپىلىستا قالاي باسا-كوكتەپ كىرىپ، ەل-جۇرتىن اياۋسىز قىرىپ، اتا-بابا قورىمىن قورلاعاندارىڭدى ماقتان ەتەمىسىڭ؟ بىلە-بىلسەڭ، نوعاي-قازاق ءبىر تۋعان، ءبىر حالىق. ول جەردەگى ەل ءبىزدىڭ ەل، وندا جەرلەنگەندەر ءبىزدىڭ يگى جاقسىلارىمىز بولاتىن. سوندىقتان سەندەردەي قانپەزەرلەردىڭ جازاسى - ءولىم!-دەپ داۋىستاعاندا قازاق ساربازدارى ءبىر اۋىزدان «ءولىم! ءولىم! جازاسى ءولىم!» دەپ جەر-كوكتى تىتىرەنتىپ، اشىققا قاپتاپ شىعا كەلدى. ولگەن ادامىنىڭ قۇنىن سۇراعانداي بوپ تۇرعان سارى توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي شوشىپ، ءوز جاساعىنىڭ جانىنا جەتتى.
- قولباسشى، ءبىز جاڭا جەر ىزدەپ ءجۇرمىز. تۇسىنەسىڭ بە، ءبىرجولا تۇراقتاعىمىز بار. كىمنىڭ-كىم ەكەنىن ايىرىپ جاتار زامان با؟ ءبىزدى وتكىزىپ جىبەر. جايىقتىڭ جوعارعى جاعىنا قايتپاقپىز. قۇدايدىڭ جەرىن قىزعاناسىڭ با، بارىمىزگە جەتەدى. اق پاتشا دا رايىنان قايتىپ، بىزبەن ساناسا باستادى،-دەپ ايلاعا كوشىپ، بۇدان بىلاي ارقا سۇيەرىمدى بىلە ءجۇر دەگەندەي سەسپەن سويلەدى. اقتاڭعا دا ورىنسىز شايقاس ءتيىمسىز بولاتىن. اسكەرىنىڭ تەڭ جارتىسىنان كوبى جايىق شاھارىنان ەلدى كوشىرىپ، بىرنەشە كۇننەن بەرى جوندەپ تىنىقپاۋلى، ات اياعى دا سۋىماعان. كۇشكە تىڭى جۇزگە جەتەر جەتپەسى عانا. جاي-جاپساردى قاس-قاعىمدا ويلاپ ۇلگەرگەن اقتاڭ بىردەن سارىنىڭ ىڭعايىنا جىعىلماسا دا الدىمەن نايزالارىن سىلتەلەپ، ورەكپىپ تۇرعان قولىنا باسۋ ايتتى. سوسىن سارىعا بۇرىلدى.
- سوعىستى ءبىز دە قالامايمىز. بىراق سەندەر بۇل جەرگە ەكىنشى قايتارا اياق باسپاۋلارىڭ كەرەك! ايتپسەسە، ءوز وبالدارىڭ وزدەرىڭە! اللا-تاعالا قۇلدارىن نەسىبەسىنەن قۇر قالدىرماعان، يماندى قۇل بولۋعا لايىقتار عانا مۇنداي جەرگە يە. ءبىز سونى، ەنشىمىزگە تيەسىلى اتا مەكەنىمىزدى قورعايمىز! وزگەنىڭ نەسىبەسىندە شارۋامىز جوق!
- قا-زاق،- دەپ سارى ادەتىنشە بۋىنعا ءبولىپ، ىزبارلاندى،- سەن ولاي ءتىلىڭ مەن جاعىڭا سۇيەنبە. مەن دە دالا زاڭىنا قۇرمەتپەن قارايمىن.
- پا، شىركىن! قاشاننان بەرى؟
- وسى جەرگە اياق باسقالى. دۇرىسى، وتكەن ازىردە سەنى، سەنىڭ مەرگەن ساربازدارىڭدى كورىپ، تانىسقالى بەرى. ايتپاقشى، سونداعى مىنا شۇبارىڭا ايىرباستاپ، جاندارىن اراشالاپ قالعان حريستيان ايەل مەن بالاسىن قايتتىڭدەر؟ ءدىنى باسقانىڭ ورتاسىندا اشتان قاتقان بولار، بايعۇستار؟
- ولار امان-ساۋ. ەلمەن بىرگە. قۇداي جازسا سول سارى بالا جايىقتىڭ جايساڭ جۇرتىنىڭ بىرىنە اينالار. ول قازىر ساربازدار ونەرىنە ماشىقتانۋدا.
- سەن دە ايتاسىڭ-اۋ. جۇيرىك اتىما بەكەر ايىرباستادىم دەپ وكىنەسىڭ-اۋ. ولاردى سول جولى جايىنا قالدىرعانىڭدا... ول جەتىمەك ەر جەتىپ ساعان ەل بولماس. ءدىنى، قانى بوتەن... ونەرىڭدى ۇيرەنىپ الىپ، ءوزىڭنىڭ القىمىڭنان الىپ جۇرمەسىن.
- وعان باسىڭ قاتپاسىن. ءبارى ءبىر قۇدايدىڭ قولىندا. ودان دا سەن مەنى دۇرىستاپ تىڭدا. ءبىز سەندەردىڭ جولدارىڭا تۇرمالىق. بىراق دالا زاڭىن قۇرمەتتەگىشىم، سەن وسىندا قالاسىڭ!- دەپ اقتاڭ سارىنىڭ ءسوزىن اياقتاتپادى.
- سارايشىقتى باسقان باتىرىم دەپ قوناق قىلماقپىسىڭ؟ ءپالى، الدە الگى جەسىر ايەل مەن بالا سياقتى ماعان دا ءبىر وڭاشا وتاۋ قۇرىپ، سۇلۋىڭدى قوينىما سالىپ، مەنى كۇيەۋ ەتپەكپىسىڭ؟-دەپ سارى قارقىلداي كۇلدى. سوڭىنداعى اسكەرى قيقۋلاپ، ىسقىرىپ، قۇتىرىندى.
- جوق. سەن ەكەۋمىز جەكپە-جەككە شىعامىز.
- سەن نە، مەنى جەڭەمىن دەپ تۇرسىڭ با؟ وتكەن جولعىداي بولماس. بۇل جولى ساداقپەن ەمەس، ناعىز جەكپە-جەككە شىعىپ، شايقاسامىز، قازاق! وسىنىڭا وكىنىپ ۇلگەرمەسسىڭ. اپ!- دەپ سارى اتىن تەبىنىپ، العا شىقتى. ورنىنان ىتىرىلا ىرعىعان اق بوز ات اشىق جەرگە شىعا، ارقىراي كىسىنەپ، كوككە اتىلدى. اقتاڭنىڭ قايقى قىلىشى جاسىنداي جارقىرايدى.
- قا-زاق، مەن سەنىڭ جۇرەگىڭە سۇڭگىمدى قاداپ، باسىڭدى كەسىپ، تۋ قىلىپ، وزىممەن بىرگە الىپ كەتەم. حا-حا! -دەپ ايقايلاي شاپقان اتامان شولاق نايزاسىن اقتاڭعا قاراي بار پارمەنىمەن قۇلاشتاي لاقتىردى. مىقتى نايزاگەر ەكەنى سىلتەسىنەن اڭعارىلدى. بىراق يەسىنىڭ تاقىم قاعىسىنان-اق جالت بۇرىلۋعا ۇيرەنگەن اقبوزدىڭ بيلەگەندەي بولعان جەڭىل عانا قيمىلمەن قوزعالىپ، نايزانى دارىتپادى. اقتاڭ جانىنان زۋلاپ اسا بەرگەن نايزانىڭ سابىن قىلىشىمەن قاق ءبولىپ تاستادى. دەگەنى بولماعان سارى ويقاستاي بەرە، سەمسەرىن سۋىرىپ، تاعى قۇيىنداي شاپتى. سارت تا سۇرت، شاڭ دا شۇڭ دىبىستار قۇددى كوكتى قاقىراتا تىلگىلەگەن جاسىنداي جيىلەپ، ءومىرى باسىلماستاي ءۇستى-ۇستىنە ءورشىدى. شايقاسقا قالقانسىز شىققان اقتاڭعا تەز قورعانىپ، جىلدام شابۋلداۋعا تۋرا كەلدى. جاۋ وسال ەمەس ەكەن. مۇنىڭ سوققان سوققىسىن قالقانىمەن تىرەپ، ءوزى سەمسەرىن ولاي-بۇلاي ەركىن سىلتەيدى. اقتاڭ كەۋدەسىن ادەيى اشىپ، سوعۋعا ىڭعايلانعاندا سارى دا سەلەبەسىن سۇعىنتا، تىك سىلتەدى. اقبوز ءبىر شەتكە ويقاستاعاندا اقتاڭ قىلىشىمەن سارىنىڭ قارۋىن قۇلاشتاي ۇردى. قۇرىش دىڭ ەتىپ، مورت سىندى. اتامان ابدىراپ قالدى. اقتاڭ قىلىشىن لاقتىرىپ جىبەردى. سارى جاندارمەن ءورىم قامشىسىن الىپ، بۇلعالاي ءتوندى. اقتاڭنىڭ دا قامشىسى جىلانداي شيراتىلىپ، سارىنىڭ جونارقاسىنا سارت ەتتى. ول ورشەلەنىپ العا ۇمتىلام دەگەنشە اقتاڭ جانە ءبىر قايتارا وسىپ ءوتتى. سارىنىڭ قۇلاقشەكەسىنەن قان ساۋلادى. سونى كورىپ، اقتاڭ دويىرىن دا جەرگە ۇردى. اۋىر سوققىدان ەسەڭگىرەي جازداعان اتامان قارۋسىز قولباسشىعا قامشىسىن ءۇيىرىپ باقتى. ىسقىرا جەتكەن ءورىم ءتىلدى شاپ بەرىپ ۇستاي العان باتىر شىرەنە تارتىپ قالعاندا بىرت ەتىپ ءۇزىلدى. سارىنىڭ قولىندا قامشىنىڭ سابى عانا قاپ قويدى. ەندى ەكەۋى جالاڭ قولدارىمەن ۇستاسا كەتتى. ءبىرىن ءبىرى الا الماي ۇزاق تىرەستى. تاقىمدارىنداعى قوس جانۋار دا يتەرىسىپ، ۇستەرىندەگى الىپتاردىڭ ىڭعايىنا ءجۇرۋلى. اقتاڭنىڭ كۇشى باسىم ەكەنى ءسات سالىپ سەزىلدى. ءبىر ارەكەتتە سارىنىڭ موينىنا وڭ بىلەگى وراتىلا بەردى. جاۋ دا اككى، ۇرىمتال تۇسى وسى دەپ قونىشىنا تىققان قانجارىن قازاق باتىرى كيگەن ساۋىتتىڭ «تاعدىر» دەپ اتالار وسال تۇسىنا دوپتەپ، ۇرا بەرەم دەگەنشە اقبوز كوككە ىتىرىندى. شويىنداي باسى اقتاڭنىڭ قۇرىش قۇشاعىنان بوساماعان دۇشپاننىڭ جانسىز دەنەسى اۋەدە سالاقتاپ قالدى. قانجار قىسقان قولى بۇلعاڭ-بۇلعاڭ ەتەدى. ارقاسى بوساعان شۇبار ارقىراي كىسىنەپ، قازاق قولى تۇرعان جاققا ويىستى. اقتاڭ جاۋ باسشىسىن ەپپەن جەرگە توسەي سۇلاتىپ، تەڭگە تەرگەن شاباندوزداي جەردەگى قارۋلارىن ءىلىپ الدى. جاۋ قولى اتاماندارىنىڭ ولگەنىنە ءالى دە سەنبەيتىندەي سىلتىدەي تىنىپ، قاتىپ قالۋلى. ىشتەرىندەگى جۋان قاراسى اتىنان ءتۇسىپ، ورتاعا شىققاندا بارىپ، سارىنىڭ ءولى دەنەسىنە بىرنەشەۋى وكىرىپ، تۇرا جۇگىردى.
قازاق قولى جاۋ ۇزاعانشا ورىندارىنان تاپجىلمادى. شۇبار ساربازداردى بويلاي اينالىپ، «مەنىڭ قايتىپ ورتالارىڭا قوسىلعانىما قۋانبايسىڭدار ما؟» دەيتىندەي شۇرقىراي كىسىنەپ، دەگبىرسىز شاۋىپ ءجۇر. اقتاڭ باتىر ەسكى سەرىگىنە مەيىرلەنە كوز تىگىپ: «ات اينالىپ قازىعىن تابار» دەگەن وسى، قىرعي، شۇبار سەنىكى. بۇگىن سەن ەكەۋمىزدىڭ عانا قارۋىمىز دۇشپانعا جۇمسالدى. بۇل جەردى، اتا-بابا قورىمىن ءبىر الىپ قالۋعا الىپ قالدىق. الدا قانداي زامان بولادى، كىم ءبىلسىن، باتىرلارىم،- دەپ دۇعا وقىپ، بەتىن سيپادى. قالىڭ اسكەر دە قولباسشىنىڭ قيمىلىنا ىلەستى.
قاباقتا كۇمبەزدەر مۇنارتادى. كوز ۇشىندا قوس قىران قالىقتاپ، ارەكىدىك « قيق-قيق» دەپ دىبىستاپ، « سەندەر جاۋعا جاۋاپ بولساڭدار، ءبىز بۇل ماڭعا قۇزعىنداردىڭ جولاماۋىنا سەرتپىز» دەيتىندەي اۋماقتى سۇزە، اينالا ۇشادى.
«جايىق ەلسىز، ەل ەرسىز بولماس. بىزدەن كەيىن دە ەل مەن جەرىن تالاۋعا بەرمەس ءبورى ازاماتتار تۋار، ىزىمىزدەن قۋار» دەگەن ءۇمىت ءار ساربازدىڭ كوكەيىن ورتەپ بارا جاتتى...
مۇنايدار بالمولدا
ورال قالاسى
«Abai.kz»
