م. اۋەزوۆ اباي شىعارمالارىنىڭ حالىقتىعى تۋرالى ايتا كەلىپ، ەكى قىرىنان كورسەتكەن. ول سيپاتتار مىنالار: بىرىنشىدەن، اقىن قاراپايىم ەڭبەك ادامىنىڭ اتىنان سويلەي وتىرىپ، قاناۋشى تاپتىڭ زۇلىمدىق ارەكەتتەرىن اشكەرەلەيدى. ول كەدەيلەردىڭ اۋىر حالىنە جانى اشىپ، اراشا تۇسەدى، قازاق ايەلدەرىنىڭ تەڭدىككە جەتۋىنە تىلەۋلەس بولادى، جاستارىنىڭ بولاشاققا قادام جاساۋىن ارمان ەتەدى. ال، ەكىنشىدەن، اقىن وسى ءتارىزدى شىنايى حالىقتىق مۇددەنى جىرلارىنا وزەك ەتە وتىرىپ، حالىقتىڭ ءسوز ونەرىن بارىنشا مول پايدالانۋمەن قاتار، ونى جاڭا قىرلارىمەن، ءارلى دە ناقىشتى بوياۋلارىمەن بايىتا تۇسەدى. وسىدان كەلىپ اباي شىعارمالارىنداعى حالىقتىق قاسيەتتىڭ ەكىنشى قىرى كورىنەدى.

ابايدىڭ ادىلەتتىلىكتى ءسۇيۋ كونتسەپتسياسى – ونىڭ شىعارماشىلىعىندا  ادامدىق پەن ناداندىق، شىندىق پەن وتىرىك، تاعى باسقانىڭ كۇرەسىندە جەڭىپ  شىعاتىن اقيقات جولىن مەڭزەيدى.

اباي نە نارسەنىڭ اقىل مەن ادىلەتكە جۇگىنگەنىن قالايدى:

ادىلەت پەن اقىلعا، 
سىناتىپ كورگەن – بىلگەنىن،
بىلدىرەر الىس، جاقىنعا،
سولاردىڭ سويلە دەگەنىن – دەيدى.

ابايدىڭ ۇستانعان مۇراتى – ادامشىلىقتى بۇزباي، ادامگەرشىلىك ىزگىلىك  قاسيەتتەرىن جوعارى كوتەرىپ، ادام دەگەن ارداقتى اتقا ساي بولۋ ەدى. ونىڭ  كوپتەگەن شىعارمالارىندا وسىنداي وي – ماقسات جاتىر. ايتالىق، «جىگىتتەر  ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات»،  «ينتەرناتتا وقىپ  ءجۇر»، «عىلىم تاپپاي  ماقتانبا» ولەڭدەرىندە ەلىنىڭ ەرتەڭىنە، جاستاردىڭ بولاشاعىنا  الاڭداۋىنىڭ باسىم، يا بولماسا ونىڭ قارا سوزدەرىن الساڭىز دا ادام، ادام  مۇراتى، ادامشا ءومىر ءسۇرۋدىڭ ماقساتى حاقىندا دا كەڭ استارلى فيلوسوفيالىق ويلار بار.

اباي ءوزىنىڭ 7 قارا سوزىندە: «جاس بالا انادان تۋعاندا ەكى ءتۇرلى مىنەزبەن  تۋادى. بىرەۋى – ىشسەم، جەسەم، ۇيىقتاسام دەپ تۇرادى. بۇلار – ءتاننىڭ  قۇمارى، بۇلار بولماسا، ءتان جانعا قوناق ءۇي بولا المايدى. ءھام ءوزى وسپەيدى، قۋات تاپپايدى. بىرەۋى – بىلسەم ەكەن دەمەكىلىك...  مۇنىڭ ءبارى – جان قۇمارى، بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن، ۇيرەنسەم ەكەن» دەگەن دەيدى.

اباي قازاق ادەبيەتىندەگى ءنازيرا ۇلگىسىنىڭ تامىرىن تەرەڭنەن تارتقان قالىپتى داستۇرلەرىنىڭ اياسىن كەڭەيتتى. «ەسكەندىر» پوەماسى مەن «ەۆگەني ونەگين» جىرىنداعى اقىن دۇنيەتانىمىنا نەگىزدەلگەن يدەالىق مازمۇن مەن ابايلىق ءاربىر ناقىشتار وسى ۋاقىتقا دەيىن اتالىپ كورسەتىلىپ كەلەدى. اباي باسقا اقىنداردىڭ جازعاندارىن اۋدارىپ، نە ءبىر سيۋجەت، سيپات، سارىن تاقىرىپتاردان پايدالانسىن، بولماسا تەرەڭ سەزىم، ماعىنالى كوركەم ءسوز، جاڭا شۋماق، ۇيقاس، ىرعاق ىزدەسىن، پىكىر تاراتىپ، ولەڭ جازسىن، ادەبيەتتىڭ ىسىندە ءوز جاڭالىعىن ۇنەمى ايتىپ وتىرادى، كىرگىزە وتىرادى، ءوزىنىڭ ۇلى اقىندىعىن كورسەتە وتىرادى. ول ءبىر نارسەدەن پايدالانسا، ءوز اقىندىعىنا بەيىمدەي پايدالانادى.

اباي ءوزىنىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭىندە ءدىننىڭ شىن ءمانىن ءتۇسىندىرىپ، بىراق ونى قابىلداۋدىڭ كوپشىلىك ءۇشىن نەگە قيىن ەكەنىن كورسەتەدى. ول ءوزى تاپقان ءدان - ءۇش ءسۇيۋدى يماني گۇل دەپ اتاي كەلە، ءارى قاراي بىلاي دەپ جازادى:

رۋزا، ناماز، زەكەت، حاج — تالاسسىز ءىس،
جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس.
باستاپقى ءۇشتى بەكىتپەي، سوڭعى ءتورتتى
قىلعانمەنەن تاتىمدى بەرمەس جەمىس.
باس جوعارى جارالعان، مويىن تومەن،
قاراشى، دەنە بىتكەن رەتىمەنەن.
ءىستىڭ باسى - رەتىن تانىماقتىق،
يمان بىلمەس تاعاتتى قابىل دەمەن.
يمامدار عيباداتتان ءسوز قوزعاعان،
ءحۇسنيزان مەن يماندى ءبىلدى ويلاعان.
يماننىڭ تازالىعىن جاقسى ۇقتىرماي،
سىرتىن قانشا جۋسا دا، ءىشى وڭباعان.

كورىپ وتىرمىز، اباي ءدىننىڭ شىن ءمانى بۇرمالانىپ، ونىڭ تۇپكى ماقساتىنان اۋىتقۋىنىڭ سەبەبىن ايتقان. اقىن ءدىننىڭ راسىمدەرىن ورىنداۋ كەرەك، بىراق بۇلاردىڭ بارلىعى ءدىننىڭ تۇپكى ماعىناسى بولىپ تابىلاتىن باستاپقى ءۇش ءسۇيۋدى، ياعني اللا تاعالا مەن ادامدى بايلانىستىراتىن سۇيۋلەردى، “يماني گۇلدى’’ بەكىتپەي، قۇر ءدىني راسىمدەردى ورىنداۋ تاتىمدى جەمىس بەرمەيدى دەپ دىتتەگەن. ءار ىستە دە اۋەلى ونىڭ نەدەن باستالاتىنىن ءبىلۋ ماڭىزدى، ءدىندى ۇستانۋ ءۇشىن دە اۋەلى ونىڭ نەدەن باستالاتىنىن ءبىلۋ كەرەك. اباي ءسوزى بويىنشا ءدىن يماننان باستالىپ، ءارى قاراي ورازا، ناماز، زەكەت، حاجىلىق بولىپ جالعاسا بەرەدى. ال ءدىننىڭ باسى، ياعني يمان بولماسا، وندا ءىستىڭ ءبارى بوس. يماندى ۇقتىرۋ، ۋاعىزداپ كوپشىلىككە ۇيرەتۋ يمامدار پارىزى ەدى. ويتكەنى، ءدىندى يماننان باستاماساڭ، يماندى بىلمەسەڭ، ونداي تاعات (قۇلشىلىق) تا قابىلدانبايدى، ياعني بوس اۋرە. كوپشىلىك اراسىنداعى ءدىني تۇسىنىكتىڭ وسىنداي قۇلدىراۋى يمامداردىڭ عيباداتتان (قۇلشىلىق جولىنان) ءسوز قوزعاپ، ءحۇسنيزان (جاقسى وي) مەن يماندى ءبىلدىرۋدى ويلاسا دا يماننىڭ تازالىعىن جاقسى ۇقتىرا المايدى، سەبەبى ولاردىڭ وزدەرىندە يماننىڭ تازالىعى جوق. بۇل ءدىننىڭ قۇلدىراۋ سەبەپتeرىنىڭ ءبىرى. وسىنىڭ بارلىعى ادامنىڭ ءوز ءناپسىسىن تىيماۋىنىڭ كەسىرىنەن ەكەنىن ايتىپ كەلەدى دە، ءارى قاراي اقىن ءسوزىن بىلاي دەپ جالعاستىرادى:

ءمۇمين بولساڭ، اۋەلى يماندى بول،
بەندەگە يمان ءوزى اشادى جول،
شىن يلان دا، تازا ويلا ءبىر يماندى،
مۇنافيق ناماز قىلماپ پا، ماعلۇم عوي ول.
اللا ءىشىڭدى ايتقىزباي بىلەدى ويلا،
پەندەسىنە قاستىقپەن كىنا قويما.
راسپەنەن تالاسپا ءمۇمين بولساڭ،
ويلا، ايتتىم، ادامدىق اتىن جويما!

اباي كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە كورىپ جۇرگەن مۇنافيقتاردىڭ (ەكى ءجۇزدى، ءىشى كوپىر، سىرتى مۇسىلمانداردىڭ) سوڭىنا ەرمە، يمانىڭدى تازا ويلا دەپ ەسكەرتەدى. سونىمەن بىرگە، ەكى ءجۇزدى شالا مۇسىلماندار بىرىگىپ دىنگە ناعىز بەرىلگەندەرگە قارۋلاسىپ قارسى شىعۋى دا مۇمكىن. كەزىندە شاكارىمدى "كاپىر" اتاپ، ل. ن. تولستويدى شىركەۋدەن الاستاتقان وسىنداي ءدىندى تاياز تۇسىنەتىن، نە بولماسا ساياساتتىڭ ىقپالىنان شىعا الماعان ءدىن قىزمەتكەرلەرى ەدى. سونىڭ الدىن العانداي اقىن اللانى الداي المايسىڭ، سوندىقتان مۇسىلمان بولساڭ پەندەسىنە كىنا قويىپ، راسپەنەن تالاسىپ ادامدىق اتىن جويما دەيدى. بۇل ارادا اقىننىڭ ادام دەپ يماندىلاردى عانا اتايتىنى كورىنىپ تۇر. ول ءوزىنىڭ وتىز سەگىزىنشى سوزىندە يمانسىزداردى “جارىم ادام’’ دەپ اتايدى.

ابايدىڭ ايتۋىنشا ادام اقىلدى نەمەسە اقىماق، قايىرىمدى نەمەسە جاۋىز بولىپ تۋمايدى، ول جاعدايعا، تاربيە مەن ەڭبەك قىزمەتىنە قاراي قالىپتاسادى. اقىننىڭ بۇل ويلارى چەرنىشەۆسكيدىڭ ادامنىڭ اقىل-ويى ونىڭ ساياسي جانە باسقا دا دامۋى سياقتى ەكونوميكالىق ءومىر جاعدايلارى مەن ماتەريالدىق ءومىر ءسۇرۋ قۇرالدارىنا بايلانىستى دەگەن تۇجىرىمىمەن ۇيلەسىپ جاتىر. بىراق، اباي تانىمنىڭ سەزىمدىك-ناقتى جانە تۇسىنىكتى دەڭ-گەيلەرىن ءتيىستى عىلىمي اتاۋلارمەن تولىق اتاپ كورسەتە المادى. سوعان قاراماستان ونىڭ نەگىزگى ويلارى دۇرىس باعىتتا ورىستەيدى، سەنسۋاليزم مەن ءراتسيوناليزمنىڭ شەكتەرىنەن اسىپ، تانىمنىڭ سەزىمدىك جانە راتسيونالدىق جاقتارىن بولىنبەيتىن قاتىناستا دەپ قاراۋعا ۇمتىلىستى تانىتادى. اباي تانىم بارىسىندا يگەرگەن ءبىلىم مازمۇنى تۋرالى ايتقاندا ولاردىڭ شىنايى بولۋىنا باسا كوڭىل بولەدى. «شىندىق پەن وتىرىكتى انىقتاۋ» جولى - تانىم جولى بولىپ تابىلادى. ول ادام تانىم ارقىلى شىندىققا جەتەدى دەگەنگە سەندى. اقىن «حاقيقات... ءھاممانى بىلەتۇعىن عىلىمعا ىنتىقتىقتان» تۋىندايدى دەگەن تاماشا تۇجىرىم جاسايدى. بۇل تۇجىرىم ابايدىڭ گنوسەولوگيالىق پىكىرىنىڭ سىرىن اشىپ، ونىڭ توپشىلاۋىنشا شىندىق بەينە مەن وبەكتىنى تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى، ءوز تۇپنۇسقاسىنا ساي، ياعني، شىندىقتىڭ ءبىزدىڭ سانامىزدا بەينەلەۋىنە سايكەس قالىپتاسادى، تەك راتسيونالدىق  تانىم مەن سەنىمنىڭ تۇتاستىعى عانا تانىم ناتيجەسىنىڭ باستى شارتى بولا الادى.

اباي شىندىققا جەتۋ، تانىم جولىنداعى ويلاۋدىڭ  قىزمەتى ماسەلەلەرىنە ەرەكشە ءمان بەردى. «اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكيمدەر بولماسا، دۇنيە ويران بولار ەدى. فيعىل پاندەنىڭ (ادامنىڭ) قازىعى – وسى جاقسى  حاكيمدەر، ارنارسە دۇنيەدە سولاردىڭ يستيحراجى (ىستەۋ، ويلاۋ) ءبىرلان راۋاج تابادى. حاكيمدەردىڭ عاقلياتى ءبىرلان جەتسە، يمان ياكيني (شىن يمان) بولادى. بۇل حاكيمدەر... ادام بالاسىنىڭ اقىل-پىكىرىن ۇستارتىپ، حاق پەنەن باتىلدىقتى ايىرماقتى ۇيرەتكەندىگى — بارشاسى نافيعلىق (پايدا بەرۋشى) بولعان سوڭ، ءبىزدىڭ ولارعا مىندەتكەرلىگىمىزگە داۋا جوق».

عالىم العان ءبىلىمىنىڭ كولەمىمەن، كوپ وقىعاڭدىعىمەن عانا ارداقتى ەمەس، ول ءوز ءبىلىمىن ۇزدىكسىز تولىقتىرىپ، جاتتىعىپ، لوگيكالىق ەرەجەلەردى ەركىن مەڭگەرىپ، شەبەرلىگى مەن ونەرىن شىڭداي تۇسۋگە ءتيىستى.^. ويشىل-اقىن ءال-ءفارابيدىڭ، سول ارقىلى اريستوتەلدىڭ لوگيكانىڭ ءمانى عىلىم رەتىندە باياندالاتىن فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرىمەن جاقسى تانىس بولدى. ونىڭ لوگيكالىق تۇيىندەۋ شەبەرلىگىن ەركىن مەڭگەرگەندىگىن قارا سوزبەن جازىلعان «عاقليالارى»، سونداي-اق، وزىنە جاسالعان وقيعادان سوڭ 1898 جىلى سەناتقا جازعان حاتى ايقىن دالەلدەيدى. ابايدىڭ بۇل قۇجاتتاعى ءسوز جۇيەلەۋى، تۇجىرىمدارىنىڭ دالەلدىلىگى، ويىنىڭ ايقىندىعى ونىڭ لوگيكا سالاسىنداعى الىمىنىڭ كەڭدىگىن تانىتادى. ول جاۋلاسقان ەكى جاقتىڭ  كۋالارىنىڭ سوزدەرىندەگى فاكتىلەر مەن مىسالداردى ءتيىمدى پايدالانىپ، ولاردان بىردەن قورىتىندى جاسايدى. «ەگەر كۋالار وزدەرى ءبىر مەزگىلدە كورگەن ءبىر وقيعا جايىندا ۇقساس پىكىر ايتسا، وندا مۇنداي جاعداي الگىندەي وقيعانىڭ بولماعاندىعىنا دالەل بولا الادى...». اباي نەعۇرلىم نەگىزدەلگەن لوگيكالىق زاڭدىلىققا سۇيەنە وتىرىپ شىندىقتىڭ جەكەلەگەن ۇزدىك-ۇزدىك مىسالدار ارقىلى عانا اشىلماي، دەرەكتەردى تۇتاس، ءوزارا بايلانىستىرا وتىرىپ كۇدىكسىز دالەلدەنۋىن، ءسويتىپ ونىڭ دۇرىس تۇجىرىم جاساپ، تانىمنىڭ  شىنايى ناتيجەلەرىنە جەتۋگە قىزمەت كورسەتۋىن تالاپ ەتەدى. ول لوگيكالىق دالەلدىلىك ادىستەرىن باسشىلىققا الا وتىرىپ: «مەن بىلاي دەپ ويلايمىن: ەگەر ءبىر وقيعا جايلى ءبىردى-ەكىلى ەمەس، كوپ ادام تۇسىنىك بەرسە جانە ول جايىندا مۇلدە ۇقساس پىكىر ايتسا، وندا مۇنىڭ ءوزى وقيعانىڭ ويدان شىعارىلماعاندىعىن، شىن  بولعاندىعىن دالەلدەيدى. البەتتە، سول ادامنىڭ دا الدەبىر مۇددەلەر كوزدەپ مۇلدەم بولماعان، ياكي بولعان وقيعالار جايلى ناق بولعانداعىداي ايتپاۋى دا مۇمكىن جاي، ونداي جاعدايدا مۇنى جوققا شىعارۋ اڭگىمەلەر ۇقساس ەكەن دەگەن بىرەر تۇجىرىممەن تۇيىندەلمەي، الگى اڭگىمەلەردى ءىستىڭ باسقاشا جاعدايلارىندا جانە باسقا ادامداردىڭ كۋالىكتەرىمەن تەكسەرۋدەن وتكىزۋمەن تۇيىڭدەلۋگە ءتيىس دەپ جازدى.

مىنە، حاكىم ابايدىڭ سوندايلىق سونى دا وتكىر ويلارىنىڭ قاينارى قايدا جاتىر دەگەن تۇنىق-تۇڭعيىق ساۋالدارعا ءوز الىمىزشە وي جۇگىرتتىك دەپ ويلايمىن. ابايداي اقىل-وي الىبىنىڭ مۇزارت-شىڭدى وي الەمى – كۇللى الەمگە ورتاق، ءام عاسىرلار التىن پاراعىندا جازىلارى بەك كامىل...

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. وماروۆ د. «ابايدىڭ رۋحاني مۇراسى» الماتى، 1997 ج.

2. مىرزاحمەتوۆ م. «ابايتانۋ تاريحى» الماتى، 1998 ج.

3. ءالىمجان ە. «ابايتانۋدىڭ بۇگىنگى ءبىر تىرەگى» ەگەمەن قازاقستان، 2005 ج، - 20 قاڭتار 4 - ب.

4. ەسپەنبەتوۆ ا. «ۇستاز ۇلاعاتى» سەمەي تاڭى، 2005 ج.

5. يتبايتەگى ءا. م. «م.اۋەزوۆ جانە ابايتانۋدىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى» الماتى، 1993 ج.

6. قاليەۆا ج. «اسىل ويدىڭ ورنەگى» قازمۋ حابارشىسى، فيلولوگيا سەرياسى، 2000 ج، 130-133 ب.

7. اۋىپباەۆ ج. «عۇمىر-داريا» Aلماتى،1997 ج.

ەرىك ومارعالي،

سەمەي قالاسىنىڭ وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz