ساعات ءجۇسىپ. كەك
بۇل اڭگىمەنى سىر بويىنىڭ تانىمال اقىنى سانىمكۇل جەلدەرباەۆا اپايدان جازىپ العان ەدىم.
- مەن 1932 جىلىنىڭ اقپان ايىندا اشارشىلىقتىڭ قىسىندا دۇنيەگە كەلىپپىن. شىن اتىم سانىمكۇل ەمەس، سانىكۇل. اشارشىلىق تەزىرەك ءبىتسىن، ەلدىڭ، زاماننىڭ ءسانى كىرسىن دەپ سانىكۇل قويىپتى. قۇجاتتارعا سانىمكۇل بولىپ قاتە جازىلىپ كەتكەن عوي - دەيدى اپاي.
- ءبىزدىڭ سىردىڭ بويىندا كولحوزدىڭ جاڭا ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان كەزى بولسا كەرەك، اكەم بايلاردان جيناپ الىنعان جىلقىلاردى باعىپتى. ناعاشىم الپىسبايدىڭ اۋىلى بىزدەن بولەك سارىقۇم دەگەن جەردە تۇرادى ەكەن. ول كىسى اڭشى، مەرگەن، سەرى ادام ەدى. سول اڭشىلىعىنىڭ ارقاسىندا اشارشىلىق كەزىندە كوپ اعايىن-تۋعاندى اڭ اۋلاپ، تەرى وتكىزىپ اشتىقتان ساقتاپ قالىپتى. 1973 جىلى قايتىس بولدى.
سول الپىسباي اعامىزعا بايلانىستى اشارشىلىق كەزىندە بولعان ءبىر وقيعا جايلى انامنان ەستىگەنىمدى ايتايىن. كەڭەس زامانىندا اشارشىلىق جايلى اڭگىمەلەردى ايتۋعا كەلگەندە اتا-انالارىمىز بەن ۇلكەندەر ونشا سىر شاشپايتىن ساراڭ ەدى عوي. بار ايتاتىندارى: «قاراقتارىم، ول كۇندەردى سەندەردىڭ باستارىڭا بەرمەسىن» دەپ قىسقا قايىراتىن. ەجىكتەپ سۇراي دا بەرمەيتىنبىز. بىراق انامنىڭ اۋزىنان ءسوز اراسىندا ەستىگەنىم بويىنشا، الپىسباي اعامنىڭ اناسى مەن التى جاسار قىزىنىڭ كەگىن قالاي العانى جايلى، ادام جەگىش اۋىلداسىن اتىپ تاستاعانى جايلى ەستىگەندە عانا ەلەڭ ەتىپ، قۇلاق ءتۇرىپ «ول قانداي وقيعا، ايتشى» دەپ سۇراعاندا بىلگەنىم مىناداي.
بۇل اڭگىمەنى سىر بويىنىڭ تانىمال اقىنى سانىمكۇل جەلدەرباەۆا اپايدان جازىپ العان ەدىم.
- مەن 1932 جىلىنىڭ اقپان ايىندا اشارشىلىقتىڭ قىسىندا دۇنيەگە كەلىپپىن. شىن اتىم سانىمكۇل ەمەس، سانىكۇل. اشارشىلىق تەزىرەك ءبىتسىن، ەلدىڭ، زاماننىڭ ءسانى كىرسىن دەپ سانىكۇل قويىپتى. قۇجاتتارعا سانىمكۇل بولىپ قاتە جازىلىپ كەتكەن عوي - دەيدى اپاي.
- ءبىزدىڭ سىردىڭ بويىندا كولحوزدىڭ جاڭا ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان كەزى بولسا كەرەك، اكەم بايلاردان جيناپ الىنعان جىلقىلاردى باعىپتى. ناعاشىم الپىسبايدىڭ اۋىلى بىزدەن بولەك سارىقۇم دەگەن جەردە تۇرادى ەكەن. ول كىسى اڭشى، مەرگەن، سەرى ادام ەدى. سول اڭشىلىعىنىڭ ارقاسىندا اشارشىلىق كەزىندە كوپ اعايىن-تۋعاندى اڭ اۋلاپ، تەرى وتكىزىپ اشتىقتان ساقتاپ قالىپتى. 1973 جىلى قايتىس بولدى.
سول الپىسباي اعامىزعا بايلانىستى اشارشىلىق كەزىندە بولعان ءبىر وقيعا جايلى انامنان ەستىگەنىمدى ايتايىن. كەڭەس زامانىندا اشارشىلىق جايلى اڭگىمەلەردى ايتۋعا كەلگەندە اتا-انالارىمىز بەن ۇلكەندەر ونشا سىر شاشپايتىن ساراڭ ەدى عوي. بار ايتاتىندارى: «قاراقتارىم، ول كۇندەردى سەندەردىڭ باستارىڭا بەرمەسىن» دەپ قىسقا قايىراتىن. ەجىكتەپ سۇراي دا بەرمەيتىنبىز. بىراق انامنىڭ اۋزىنان ءسوز اراسىندا ەستىگەنىم بويىنشا، الپىسباي اعامنىڭ اناسى مەن التى جاسار قىزىنىڭ كەگىن قالاي العانى جايلى، ادام جەگىش اۋىلداسىن اتىپ تاستاعانى جايلى ەستىگەندە عانا ەلەڭ ەتىپ، قۇلاق ءتۇرىپ «ول قانداي وقيعا، ايتشى» دەپ سۇراعاندا بىلگەنىم مىناداي.
- سول اشارشىلىق جىلى الپىسباي ناعاشىم اڭ اۋلاۋعا جانە تەرى دايىنداۋعا ادامداردى جيناپ قىرعا اتتانادى. قاسىنا بالاسى مەن ايەلىن عانا الادى دا، جۇرە المايتىن قارت اناسى مەن التى جاسار قىزىن قارىنداسىنا، ياعني ءبىزدىڭ ۇيگە قالدىرادى. قاقپاندارى مەن قۇرال-سايمان، قارۋلارىن ەسەككە ارتىپ كوپ كۇندىك جولعا شىعادى. قايتىپ كەلەتىن كۇنىن دە ايتادى. سونىمەن ناعاشىمنىڭ اڭنان كەلەتىن كۇنى دە تۋادى. اناسى تاعات تاپپاي، بالاسىنىڭ ءوزىن الىپ كەتۋىن كۇتپەي ۇيىنە قايتپاق بولىپتى. « بالاڭ كەلىپ الىپ كەتەدى دەپ ايتقانىمدى تىڭدامادى، التى جاستاعى نەمەرەسىن ەرتىپ تاڭەرتەڭ جاياۋ جولعا شىقتى، قوينىنا ءبىر كۇلشە نان سالدىم» دەيدى انام سول كۇندەردى ەسكە الىپ. باراتىن جەرى شامامەن جەتى-سەگىز شاقىرىمداي، جولدا ءبىر قۇم بولاتىن، سونى اينالىپ ءوتۋ كەرەك، ادامدار ءجۇرىپ جاتقان جۇرگىن جول. سول كۇنى كەشكە قاراي ناعاشىم ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپتى. سۇرايدى: «قىزىم مەن انام قايدا؟» تاڭەرتەڭ كەتىپ قالعانىن ايتتىم دەيدى شەشەم. الپىسباي اعام ايتقان ۋاقىتىندا اڭشىلىقتان ورالسا كەرەك، شەشەسى مەن قىزىنىڭ جولدا كەلە جاتقانىن، جۇرگىن جولدىڭ شەتىندە وقشاۋ تۇرعان ءبىر كيىز ءۇيدىڭ ماڭىندا كەلە جاتقانىن كورگەنىن بىرەۋلەردەن ەستىپ ول كىسى دە شىداماي الدىنان شىققان ەكەن. بىراق كەمپىر مەن قىز ۇشتى-كۇيلى جوق، تابا المايدى. اعام شارق ۇرىپ ىزدەيدى، ءىز كەسىپ كەمپىر مەن قىزدىڭ ءىزىنىڭ سول جالعىز ءۇيدىڭ ماڭىنا دەيىن جەتكەنىن، سودان كەيىن جوعالعانىن دا اڭعارادى. اڭشىنىڭ ءىز كەسۋشىلىك قاسيەتىنىڭ وزگەلەردەن ارتىق بولاتىنى بەلگىلى عوي. سونىمەن نە كەرەك، ەكى تۋعانىنان بىردەن ايرىلعان ناعاشىم ءىشى قايعى مەن شەرگە تولى، اناسى مەن قىزىن ىزدەۋدى توقتاتپاسا كەرەك. وتە قيىن زامان ەدى عوي، اشتان قىرىلىپ جاتقان حالىق، جۇرگىن جولدا تۇرعان وقشاۋ جالعىز ءۇيدىڭ يەسى جايلى ەل اراسىندا نەشە ءتۇرلى سىبىس اڭگىمەلەر جايلى، نەكەن-ساياق جولاۋشىلار مەن قايىرشىلاردىڭ وسى ماڭدا جوعالىپ كەتەتىندەرى جايلى جۇرت ايتىپ جۇرگەن اڭگىمەلەر ناعاشىمنىڭ شەرىن، باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى قانشالىقتى ۇدەتكەنىن بۇگىندەرى كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋگە بولادى. ناعاشىمنىڭ سول ءبىر ءۇيدىڭ جۇمباعىن اشۋ جولىندا، اناسى مەن قىزىنا قاتىستى ايعاق پەن دالەلدى قالاي ىزدەگەنىن، تابا الماي قالاي ىشقۇسا بولعانىن ءبىر عانا قۇداي بىلەدى. ءسىرا، وسى قۇپيانىڭ سىرىن اشۋدى اعام ءبىر ساتتە دە ەستەن شىعارماعان بولسا كەرەك. جارىقتىق وتە سابىرلى، از سويلەيتىن، ۇستامدى، اقىلدى كىسى ەدى. جۇمباق ءۇيدىڭ قۇپياسىن ناعاشىمنىڭ قالاي اشقانىن ول كىسى سول كۇيىنشە بىزگە ايتپاي كەتتى، بىراق، بۇلتارتپايتىن دالەل تاپپاسا ادام ولتىرۋگە بارمايتىن ءمارت كىسى ەدى، جارىقتىق.
سونىمەن ەكى جىل وتەدى. سول جىلى اۋىلدىڭ ادامدارى از-ازداپ ەسىن جيىپ، توقشىلىقتىڭ شەتى كورىنە باستايدى. كوكتەم جاڭبىرلى بولىپ، كوك مول شىعىپ، بيداي بىتىك بولىپتى. جاڭاعى جالعىز ءۇيدىڭ ەگەسى سول بيدايعا قاراۋىل بولادى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ناعاشىم جۇمباق ۇيگە بايلانىستى ماسەلەنى ءتامامدايتىن ۋاقىت جەتتى دەگەن بولسا كەرەك، ءبىر ايلى ءتۇنى ەگىستىككە بارادى دا جاڭاعى ادامجەگىشتى اتىپ تاستاعان عوي. قازىر ويلايمىن، نەگە ناعاشىم ول قانىشەردى جازالاۋدى سونشا ۇزاق كۇتىپ جۇرگەن دەپ. الدە، جاۋىزدى وتباسى مۇشەلەرىنىڭ كوزىنشە قانىن توگۋدى ءجون ەمەس دەپ وسىنداي وڭاشا ءساتتى كۇتىپ ءجۇردى مە ەكەن. بۇل ىسكە قالاي بەل بايلاعانىن، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ايلى تۇندە قانداي اڭگىمە بولعانىن، ادامجەگىشتىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرىندە ءوزىن قالاي ۇستاعانىن بىلمەيمىز. ونى ناعاشىم ايتپادى، قۇپيانى وزىمەن بىرگە الىپ كەتتى. ءبىزدىڭ «نەگە اتتىڭ؟»، «نە ءۇشىن اتتىڭ؟» دەگەن سۇراعىمىزعا:
- نە قىلاسىڭدار، اتۋ كەرەك بولدى، اتتىم - دەيتىن.
- سوندا، ادام ولتىرگەنىڭىز ءۇشىن ەشكىم ءسىزدى جاۋاپقا تارتپادى ما؟ تۋىسقاندارى شە؟
- جوق. ەشكىمنەن ءبىر اۋىز دا ءسوز شىققان جوق.
- ول كىم دەگەن كىسى؟ تۋعان-تۋىسقاندارى قازىر اۋىلدا بار ما؟
- بار، بالالارى دا بار. بىراق ايتپايمىن كىم ەكەنىن. بالالارىنىڭ كىناسى جوق، بىلمەي-اق قويسىن.
ناعاشىمنىڭ جۇمباق ءۇيدىڭ ەگەسىن اتىپ تاستاعانىن ەستىگەن اۋىلداستارى «جۇرتقا ىستەگەنى ءوزىنىڭ الدىنان شىقتى» دەپ ۇنسىزدىكپەن ماقۇلداپتى. ەشكىم ونى ىزدەمەپتى. كەيىن جۇمباق ءۇيدىڭ جۇرتىنان بىرنەشە ۇرالار تابىلىپ ول جەرلەردەن ادام سۇيەكتەرى تابىلعانىنا اۋىل ادامدارى كۋا بولىپتى.
بۇل وقيعانى اۋىل ادامدارى سول كەزدەرى دە، كەيىن دە ەشكىمگە ءتىس جارىپ ايتپاعان، سىرتقا شىعارماعان، جابۋلى قازان كۇيىندە جابىق قالدىرعان. ءسىرا، ولار كەر زاماندا بولعان مۇنداي سۇمدىق وقيعانىڭ جاي-جاپسارىن ايتۋدىڭ ءوزى، ونى ەسكە الۋدىڭ ءوزى ەشكىمگە دە، ەشبىر قوعامعا دا، زامانعا دا لايىق ەمەس، سەبەبى ونى ەشبىر سوزبەن اقتاپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس، وعان ەشبىر ماجبۇرلىك تە سىلتاۋ بولا المايدى دەپ تۇيسە كەرەك.
«Abai.kz»
