ورتاعاسىرلىق اراب جانە پارسى تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە كوز جۇگىرتسەك، 1312-1313 جىلدارى التىن وردا تاعىنا جاس ءارى جىگەرلى وزبەك حان وتىردى. ول بيلىككە كەلىسىمەن يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك دارەجەگە كوتەردى. ءال بيرزالي وزبەك حاندىق بيلىككە كەلمەستەن بۇرىن مۇسىلماندىققا وتكەن دەيدى. وزبەك سۇلتاندى بيلىككە اكەلگەندەردىڭ اراسىندا التىن وردالىق مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ كورنەكتى باسشىلارى قۇتلىق تەمىر ءامىر، ونىڭ باۋىرلارى ساراي تەمىر، مۇحاممەد قوجا سونداي-اق مۇسىلمان ءدىنباسىلارى بولعان. يبن دۋكماكتىڭ جىلناماسىندا وزبەك يسلام ءدىنىن تاققا وتىرعان سوڭ قابىلداعان، جانە كەيىن وزىنە سۇلتان مۇحاممەد دەگەن جاڭا ەسىمدى العان ەكەن. ورتاعاسىرلىق دەرەكتەردە وزبەك حان يسلامدى سوپىلىق ياسساۋي تاريقاتىنىڭ وكىلدەرىنەن قابىلداعاندىعى ايتىلادى.

ورتاعاسىرلىق اراب جانە پارسى تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە كوز جۇگىرتسەك، 1312-1313 جىلدارى التىن وردا تاعىنا جاس ءارى جىگەرلى وزبەك حان وتىردى. ول بيلىككە كەلىسىمەن يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك دارەجەگە كوتەردى. ءال بيرزالي وزبەك حاندىق بيلىككە كەلمەستەن بۇرىن مۇسىلماندىققا وتكەن دەيدى. وزبەك سۇلتاندى بيلىككە اكەلگەندەردىڭ اراسىندا التىن وردالىق مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ كورنەكتى باسشىلارى قۇتلىق تەمىر ءامىر، ونىڭ باۋىرلارى ساراي تەمىر، مۇحاممەد قوجا سونداي-اق مۇسىلمان ءدىنباسىلارى بولعان. يبن دۋكماكتىڭ جىلناماسىندا وزبەك يسلام ءدىنىن تاققا وتىرعان سوڭ قابىلداعان، جانە كەيىن وزىنە سۇلتان مۇحاممەد دەگەن جاڭا ەسىمدى العان ەكەن. ورتاعاسىرلىق دەرەكتەردە وزبەك حان يسلامدى سوپىلىق ياسساۋي تاريقاتىنىڭ وكىلدەرىنەن قابىلداعاندىعى ايتىلادى.

وزبەك حان بيلىككە كەلىسىمەن ءوز ۇلىسىندا يسلامدانۋ ۇدەرىسىن تەز ءارى قىسقا ۋاقىت ىشىندە جۇرگىزۋگە تىرىستى. ەكى جىلدان كەيىن مىسىر سۇلتانى مالىك ءان ناسيرگە جازعان حاتىندا وزبەك ءوزىنىڭ ۇلىسىندا كاپىرلەردىڭ از قالعاندىعىن ايتادى. پارسى جىلناماشىسى مۋين اد-دين ناتانزي وبەك حان تۇسىندا دەشتى قىپشاق «اللاعا تابىنعان ەلگە اينالدى» - دەپ جازادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ۇلان-عايىر اۋماقتاعى تۇرىك، موڭعول، يران تەكتەس ەتنوستاردىڭ يسلامدانۋ ۇدەرىسى باستالدى. كەيىن ولاردىڭ نەگىزىندە تۇركى ەتنوستارى - قازاق، وزبەك، ءازىربايجان، تاتار، نوعاي، تۇرىكمەن، باشقۇرت، قىرعىز ت.ب. قالىپتاستى. ياعني، وزبەك حاننىڭ باستى ەڭبەگى التىن وردانى كۇشەيتىپ قانا قويماي سونداي-اق يسلام ءدىنىنىڭ ەۋرازيانىڭ دالالىق ايماقتارىندا كەڭ تارالىپ،  جاحاندىق دىنگە اينالۋىنا ىقپال جاساۋىندا دەپ بىلەمىز.

XIII عاسىردىڭ سوڭىندا يسلام ءدىنى شىڭعىسحان يمپەرياسىنان ءبولىنىپ شىققان التىن وردادا رەسمي ءدىن دارەجەسىنە كوتەرىلدى. وقيعانىڭ وسىلاي دامۋى تەك قانا ىشكى ساياساتتىڭ قيىن-قىستاۋ كەزىندە ەمەس، بىرەگەي يدەولوگيالىق مۇددەنى قالاۋدا جانە بيلىك باسىنداعىلار مەن كوشپەلى كوپشىلىكتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا سەبەپشى بولدى. يسلامنىڭ پوتەنتسيالىن التىن وردانىڭ بيلەۋشىلەرى، سىرتقى ساياسي مىندەتتەرگە جەتۋ ءۇشىن دە پايدالاندى. مىسالى، ءدىني ىنتىماقتاستىق  اسكەري كۇشتى مىسىرداعى ماملۇكتىڭ سۇلتاندارىمەن بىرىگىپ ۇيىمداستىرۋعا رۇقسات بەردى. ونىڭ قىلىشى يران يلحاندارىنا قارسى باعىتتالدى. يسلام ايماقتاعى حالىقارالىق ساياساتتا  اجىرامايتىن ەلەمەنت بولىپ قالدى. بەركە حان باسقارعان كەزدەگى، مۇسىلمان تاريحىندا ۇلكەن ساياسي ماڭىزدىلىقتىڭ دالەلى بولعان،  التىن ورداداعى «دىنشىلدەردىڭ جەڭىسى» سياقتى كورسەتىلگەنمەن، ءبارىبىر مەملەكەت ومىرىندە جانە قوعامدىق تۇرمىستا ايتارلىقتاي يسلامداندىرۋعا اكەلگەن جوق. ورداداعى دىنشىلدەردىڭ ايتۋى بويىنشا، «التىن كەزەڭ» وزبەكتىڭ حاندىق قۇرعان داۋىرىندە (1313-1341)  بولعان. وندا يسلام باسىمدىلىق جاعىنان كورىندى، جەرگىلىكتى مادەنيەت مۇسىلمان تاڭباسىنا انىق يە بولدى، ال باقسىلار مەن لامالار (بۋددا ءدىنىنىڭ سوپىلارى) قۋعىنعا ۇشىرادى. ءاربىر التىنوردالىق حان ءوزىنىڭ تۇركىشە قويىلعان اتىنان باسقا، اراب ەسىمىن الىپ ءجۇردى. تيىندارعا قاراپ ايتساق، جانىبەك  سۇلتان جالال اد-دين ماحمۇد، بەردىبەك - سۇلتان مۇحاممەد، توقتامىس - سۇلتان ءناسىر اد-دين، ت.ب. دەپ اتالىپ جۇرگەن.

قازاقستان اۋماعىندا يسلام ءدىنىن رەسمي دەڭگەيگە العاش كوتەرگەن قاراحان مەملەكەتى بولاتىن. دەگەنمەن، قاراحان مەملەكەتىنە قازاقستاننىڭ بارلىق تەرريتورياسى ەنگەن جوق. التىن ورداعا سوناۋ دۋنايدان التايعا دەيىنگى كەڭىستىك، قازىرگى تمد اۋماعى تولىق قارادى. 1312-1313 جىلداردان باستاپ يسلام ءدىنى وسىن كەڭىستىكتەگى كۇشتى ءدىني-يدەولوگيالىق جۇيەگە اينالدى. التىن وردادا رەسمي ءدىن يسلام بولسا، ونداعى نەگىزگى مازحاب ورتا ازيادا، قازاقستاندا، كاۆكاز بەن ەدىل بويىندا كەڭ ەتەك جايعان حانافي مازحابى بولدى. تاريحشىلار ءبىراۋىزدان وزبەك حان تۇسىندا التىن وردا مادەنيەتى گۇلدەنگەن، اسكەري قۋاتى كۇشتى، حالىقارالىق بەدەلى جوعارى الپاۋىت مەملەكەت بولدى دەپ جازادى. دەشتى قىپشاق كوشپەندىلەرى اراسىندا يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىن ورتا ازيالىق سوپىلاردىڭ قىزمەتىمەن بايلانىستىرادى. التىن وردا اۋماعىندا يسلامنىڭ بىرنەشە اعىمدارى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ كوپ تاراعانى حانافي مازحابى ەدى. حانافيتتىق مازحاب - سۋننيتتىك ءتورت مازحابتىڭ ءبىرى. بۇگىنگى تاڭدا الەمدەگى مۇسىلمانداردىڭ جارتىسىنان كوبى وسى حانافي مازحابىن ۇستانادى. تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ بارلىعى دەرلىك، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردا دا وسى ءداستۇرلى ءدىني-قۇقىقتىق مەكتەپكە جاتادى. حانافي مازحابىنىڭ بۇلايشا كەڭ تاراۋىن ورتا ازيالىق ايماقتاردىڭ اسىرەسە حورەزمنىڭ يسلام ءدىنىن تاراتۋداعى ۇلكەن رولىمەن بايلانىستىرۋعا بولادى. بۇل ايماق حانافي مازحابىنىڭ ءىرى ورتالىعى بولاتىن. ح عاسىردا يسلام ءدىنىن 922 جىلى الدىمەن ەدىل بۇلعارياسى، كەيىن 960 جىلى قاراحان مەملەكەتى قابىلدادى. ال XIV عاسىردىڭ باسىندا التىن وردادا يسلام مەملەكەتتىك ءدىن جاريالانىپ، حانافي مازحابى باستى اعىمعا اينالدى. التىن وردا حاندارى يسلام ءدىنىن قابىلداپ ونى مەملەكەتتىڭ مۇددەسىندە ۇستاندى، ال بۇل تىكەلەي قازاق حاندىعىنا دا قاتىستى، ويتكەنى، قازاق ەلى سول التىن وردا، اق وردالاردىڭ مۇراگەرى. سول سەبەپتى تاۋكە حاننىڭ "جەتى جارعىسىندا" دا مەملەكەتتىك ءداستۇرلى ءدىنى يسلام ەدى. قۇقىقتىق تۇرعىدان قازاقتار ءوز ادەت-عۇرىپتارىن شاريعاتپەن بىرىكتىرە ءبىلدى. قازاقستانداعى يسلامنىڭ تاريحى سوناۋ ح عاسىردان باستاۋ الادى. وسى ۋاقىت ىشىندە يسلام قازاق حالقى ءۇشىن ءداستۇرلى ءدىن بولىپ كەلدى. حالقىمىز تالاي الماعايىپ زامان بولسا دا ءداستۇرلى ءدىنىن ساقتاپ قالا الدى. كەلەر جىلى التىن وردادا يسلام ءدىنىنىڭ مەملەكەتتىك ءدىن بولىپ جاريالانعانىنا 700 جىل تولعالى وتىر. قازاقستان التىن وردانىڭ مۇراگەرى رەتىندە وسى ىسكە باس بولىپ، باۋىرلاس تاتارستان، باشقۇرتستان، وزبەكستان، ت.ب. تۇركىتەكتەس باۋىرلارىمىزدى تارتۋىمىز كەرەك. ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى مەن قمدب اياسىندا كونفەرەنتسيالار، سەمينارلار وتكىزىلۋى ءتيىس. بۇل ءىس-شاراعا وتاندىق عالىمدارمەن قوسا  تمد-نىڭ ءدىن قايراتكەرلەرىن، تاريحشىلارىن تارتۋىمىز كەرەك. بۇل كەلەلى داتانى مەملەكەتتىك تۇرعىدا اتاپ وتسەك نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

د.جۇماعاليەۆ

«Abai.kz»