قازىرگى تاڭدا وزەكتىلىگى بۇرىنعىدان دا ارتىپ ارتىپ تۇرعان ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە، ءبىر مەزەت وتكەنگە وي جۇگىرتپەي تۇرا المايسىڭ...

سوۆەت وكىمەتىنىڭ باستى ۇيىمداستىرۋشىسى، بيلەۋشىسى ءام جەلەپ-جەبەۋشىسى جانە، ارينە، كۇللى تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى، شامشىراعى، كوركى بولعان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى ءىس-تاجىريبەسىندە «ەميسسارلار ينستيتۋتىن» (م. قويگەلديەۆ) كەڭ جانە ۇتىمدى قولدانعانى ءمالىم. قازاقستانداعى ۇلتتىق تۇتاستىقتى تۋ ەتكەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءوزىن دە، ءىزىن دە جويىپ، قازاق قاۋىمىن ءوزارا جاۋىعاتىن تاپتارعا جىكتەۋگە، ءسويتىپ ءىس جۇزىندە حالىقتىڭ تابيعي قۇرىلىمىن قولدان ىرىتۋگە وسى ينستيتۋت باتا بەرىپ اتتاندىرعان ەميسسارلار كەزىندە كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن-ءدى.

يمپەريالىق پيعىلدى قيلى امالمەن ومىرگە ەنگىزۋگە جانىن سالعان سول ەميسسارلار ينستيتۋتىنىڭ ءىرى دارەجەلى سوڭعى قاندىقول وكىلى گ. كولبين بولدى. سونىڭ اتىنان راسىمدەلگەن ءبىر تۇجىرىمدى ەلەۋسىز قالدىرۋ قيىن...

الەمدىك ورمەكتوردى (الەۋمەتتىك جەلىلەردى) وسى كۇندەرى كەزىپ جۇرگەن سول تۇجىرىمدا بىلاي دەلىنەدى: «سىزدەر قانشا تىرىسساڭىزدار دا قازاق ءتىلىن مەملەكەت ءتىلى جاساي المايسىزدار... ەندى انا ءتىلىن جەكە باسىندا نەمەسە وتباسىندا جويىپ العان، ءار سالادا بيلىك باسىندا جۇرگەن قازاقتارىڭىزدىڭ ءوزى-اق سىزدەرگە انا تىلدەرىڭىزدى مەملەكەتتىك ءتىل جاساۋعا جول بەرمەيدى...»

بۇل سوزدەر شىنىمەن قازاق ەلى بيلىگىنىڭ باسىنا قونجيتىلعان، سەكسەن التىنشى جىل قاسىرەتىنىڭ باس سەبەپكەرى بولعان ەميسسار كولبيننەن شىقتى ما، الدە ونىڭ اتىنان باسقا بىرەۋ جازدى ما – ماڭىزدى ەمەس. ماڭىزدىسى – بىرىنشىدەن، وسى وي-پىكىردىڭ رەسپۋبليكامىزداعى سول كەزگى ء(تىپتى قازىرگى ساتكە دەيىن وزەكتىلىگىن جويماعان) قوعامدىق-ساياسي احۋالدى وتە ءدال بەينەلەگەنى. ەكىنشىدەن،  قاندىقول ەميسسار ايتپاي، بۇگىپ قالعان شىن سەبەپتى جانە ونىڭ تەگەۋرىندىلىگىن سەزدىرگەنى. تەك سالدارمەن شايقاسىپ، ماردىمسىز ناتيجەنى قاناعات تۇتۋعا بەيىم جۇرتشىلىقتى ۇزاق جىلدارعى ورىستاندىرۋ ساياساتى قالىپتاستىرعان ناقتى جاعدايدى مويىنداۋعا، الدامشى ۋادەلەر استارىندا  بەكەم ورنىقتىرىلعان بۇل احۋالدى ەندى تۇزەۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە، ياعني ۇلت مۇددەسىن كۇيتتەگەندەردى شاراسىزدىققا كوندىگۋگە شاقىرعانى...

***

بىردەن مويىنداۋ ءلازىم، ماسكەۋلىك ورتالىقتىڭ اقىرعى ەميسسارى اتىنان جايباراقات حابارلانعان وسىناۋ مالىمدەمەدە يمپەريالىق پارتيا ء(تۇرلى ءتاتتى ۇرانمەن جۇرگىزگەن  كوممۋنيستىك قوعامنىڭ «جاڭا ادامىن تاربيەلەۋ» باعىتىنداعى ءىس-شارالار ارقىلى) كوزدەگەن ماقساتىنا بەلگىلى دارەجەدە جەتىپ الدى دەگەن ەمەۋرىن نوبايلانعان. جانە مۇندا نەويمپەرياشىلداردىڭ اتالمىش جەڭىسى اتاپ ايتىلماۋى ءوز الدىنا، بار ايىپ مەملەكەتقۇرۋشى ۇلت وكىلدەرىنىڭ وزدەرىنە ارتىلعان: «...بيلىك باسىندا جۇرگەن قازاقتارىڭىزدىڭ ءوزى-اق سىزدەرگە انا تىلدەرىڭىزدى مەملەكەتتىك ءتىل جاساۋعا جول بەرمەيدى...» جانى بار ءجايت. اڭداپ قاراعانعا بۇلاي بولۋدىڭ سەبەبى دە ايتىلعان: قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسىن اشقىزباۋعا كۇش سالاتىن بيلىكتەگىلەر «...انا ءتىلىن جەكە باسىندا نەمەسە وتباسىندا جويىپ العان» كورىنەدى. مۇنى دا بەكەر دەي المايسىز.

كەزىندە قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ءبىر قاناتىنىڭ سەركەسى بولعان باقىتجان قاراتاەۆ «پاتشالىق رەسەي يمپەرياسى قازاقتى پسيحيكالىق تۇرعىدا ازدىردى، ونىڭ ساناسىندا اككى قۇل پسيحولوگياسىن قالىپتاستىردى» دەگەن-ءدى. سوۆەتتىك ءداۋىر بۇل جاعدايدى ۇدەتە ءتۇستى. يمپەريانىڭ قۇرامداس بولىكتەرىن نىعايتۋ ءۇشىن، ماسەلەن، 18-ءشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءىى ەكاتەرينا پاتشايىم ۋكراينادا ۇلت بيلەۋشىسى گەتماننىڭ اتىن ۇمىتتىرىپ، باسشىلىققا ورىس قويۋ ارقىلى ۋكراينداردى جاپپاي ورىسشا سويلەتۋگە بولاتىنىن جانە مىندەتتى تۇردە سولاي ىستەۋ كەرەكتىگىن ۇندەگەن. ال 20-شى عاسىردىڭ باستاپقى ونجىلدىعىندا بولشەۆيك ۆلاديمير لەنين پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ بودانداردى ورىسشا بىلۋگە ماجبۇرلەۋ ساياساتىن سىناپ، «وزگە تەكتى حالىقتارعا ورىس ءتىلىن كۇشتەپ ۇيرەتۋدىڭ قاجەتى جوق، بار بولعانى – ورىسشا بىلمەسەڭ كۇن كورە المايتىنىڭدى سەزىنەتىندەي جاعداي تۋعىزۋ قاجەت» دەگەن-ءدى. بولشەۆيزم ۋاقىتشا ۇكىمەتتى قۇلاتىپ، بيلىكتى باسىپ العاننان كەيىن جالپاق ەلدە بىرتىندەپ سونداي احۋال جاسالدى. ازاتتىق كۇرەسكەرى زاكي ۆاليدوۆتىڭ سوۆەتتىك ۋكراينالىق قايراتكەردەن ەستىگەنىنە قاراعاندا، بولشەۆيكتەر وكىمەتىنىڭ كوسەمدەرى سوناۋ 20-شى جىلداردىڭ وزىندە رەسەي رەسپۋبليكاسى اۋماعىنداعى بارشا حالىقتاردى ءبىر قازاندا قورىتىپ، ورىس پەن ونىڭ تىلىنە نەگىزدەلگەن ءبىر ۇلت جاساۋدى ويلاستىرعان كورىنەدى. مۇنداي قيالدى ءىس-داعدىعا اينالدىرۋ باستاۋىندا 1925 جىلى قازاق رەسپۋبليكاسى باسىنا كەلگەن ديكتاتور فيليپپ گولوششەكين ەرەكشە ەڭبەك ەتتى...

بۇگىندە ۇلكەن تۇركىستان اۋماعىندا كۇللى تۇرك، سولاردىڭ ىشىندە قازاق ءومىر سالتىنا جات تىنىس-تىرشىلىكتى بولشەۆيزمنىڭ ۇلتتىق مۇددەگە قاساقانا، كۇشتەپ تاڭعانىن ايقىن باعامدايمىز. مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە كەرى قايىرىلىپ، تاريحتىڭ جابىق بوپ كەلگەن بەتتەرىنە ۇڭىلگەن سايىن، جاسىرىلىپ كەلگەن  ايتىپ-جەتكىزگىسىز قايعى-قاسىرەت قۇپيالارى ءار قىرىنان اشىلعان سايىن مۇنى مەيلىنشە تەرەڭ ۇعا تۇسەمىز. حالقىمىزدىڭ ءۇش دۇركىن اشارشىلىق اپارىپ سوققان ۇلتتىق اپاتتان، جاھاندىق سوعىستان، قيلى قۋعىن-سۇرگىننەن امان قالعان بولىگى جەرىمىزگە شارتاراپتان كەپ قونىستانىپ، رەسپۋبليكا جۇرتىنىڭ كوپشىلىگىنە اينالعان جاڭا تۇرپاتتى وتارلاۋشىلارمەن بىرگە سوتسياليستىك ءومىر كورىگىن قىزدىردى. قيىندىقتاردى جەڭە وتىرىپ، كوپ جاقسىلىققا كەنەلدى. دەگەنمەن وقۋ-بىلىمدە، مادەنيەتتە، زاماناۋي وركەنيەتتە جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قول جەتكەن جەتىستىكتەر تاساسىنا ماڭگىگە قالدىرىلعانداي بولعان اششى شىندىق بەتتەرى ەندى، شۇكىر، اشىلىپ كەلەدى.

***

قايعىلى تاريحتى تانۋ ۇدەرىسىندە تۇرك حالىقتارى ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرى، ەسىمى مەملەكەت تاراپىنان ارداقتالۋدى، فرانتسياداعى سۇيەگى ەلىنە سالتاناتتى تۇردە  اكەلىنۋدى توسىپ جاتقان ۇلتتىق تۇلعا مۇستافا شوقايدىڭ مۇراسىن تانۋدىڭ ورنى ەرەكشە. سوتسياليستىك ينتەرناتسيونال جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى پەر رەنودەل ونى «ورىس رەۆوليۋتسياسىنداعى بولشەۆيكتىك توڭكەرىستى، ەگەر بۇل توڭكەرىس ونىڭ ەلىنە دەموكراتيا مەن بوستاندىق بەرەر بولسا، قۋانا قارسى الارى كۇمانسىز دەموكرات...» دەپ ءبىلدى. بىراق «ورىس رەۆوليۋتسياسىنداعى بولشەۆيكتىك توڭكەرىس» مۇستافانىڭ ءۇمىتىن اقتاماعان-دى. «تۇركىستانداعى سوۆەت پراكتيكاسى رەۆوليۋتسيالىق-ازاتتىق اپەرۋ ۇراندارىنىڭ شىنايىلىعىنا دەگەن ءبىزدىڭ بويىمىزداعى سەنىمدى ءولتىرىپ كەتتى»، – دەپ اعىنان جارىلدى ول.  سويتىپ: «... سوۆەت وكىمەتى ۇلت ساياساتىنىڭ تەورياسى مەن ۇراندارى جانە ولاردىڭ تۇركىستاندا جۇزەگە اسىرىلۋى اراسىن الاپات ور ءبولىپ جاتىر»، – دەگەن پىكىر قورىتتى، وعان سان-الۋان مىسال كەلتىردى. رەنودەل اتاپ ايتقانداي، «ناعىز ورىستىق يمپەرياليستىك جانە ۇلتشىلدىق وتارلاۋ تاسىلدەرىنىڭ» تۇرك ەلىندە  قالاي قولدانىلىپ جاتقانىن كەڭەس كوممۋنيستەرىنىڭ گازەت-جۋرنالدارىنان الىنعان بۇلتپارتپاس دەرەكتەر ارقىلى باتىستاعى سوتسياليستىك قوزعالىس قايراتكەرلەرى الدىنا جايىپ سالدى.

رەنودەل شوقايدىڭ 1928 جىلى شىققان «سوۆەتتەر ورتا ازيادا» اتتى كىتاپشاسىنا جازعان العىسوزىندە ءادىل اتاپ كورسەتكەنىندەي، اۆتور جۇزدەگەن مىڭ تۇركىستاندىقتىڭ اشتان ءولىپ، رەجيم قۇربانى بولعانىن، جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەردىڭ نەگىزىنەن ورىستارمەن تولتىرىلعانىن، ونداعى تۋزەمدىكتەردىڭ ساۋساقپەن سانارلىق ەكەنىن سوۆەت دەرەككوزدەرىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ دالەلدەيدى. ەلدى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ناداندىق بيلەپ وتىرعانىن اشكەرەلەيدى. ماركستىك لەنينيزم دەگەننىڭ، بولشەۆيكتىك مەكەمەلەردىڭ كوبى ءتارىزدى، تەك فاساد-فارس ەكەنىن ايتادى. «1925 جىلعى 21 قاڭتاردا، لەنيننىڭ ولىمىنە جىل تولعاندا، كونە تاشكەنت شاhارىنىڭ تۋزەمدىك حالقى، وكىمەت جارلىعى بويىنشا، تىزەرلەپ وتىرعىزىلدى، – دەپ جازدى ول. – تۋزەمدىكتەر وسىلاي بىرنەشە مينۋت بويى شىنايى وتار قۇلدارى جاعدايىندا قالدىرىلدى... سيريالىق الي-ميرا مىناعان دايىن بولۋ كەرەك: لەنيننىڭ نەمەسە كاشەننىڭ (ساياسي قايراتكەر كاشەن مارسەل «يۋمانيتە» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، فرانتسۋز كومپارتياسى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى – ب.ق.) ولگەن كۇنىنە وراي سيريالىق شارۋالار تىزەرلەتىپ قويىلادى (فرانتسۋزدار بۇل كەزدە تۇرەگەپ تۇرىپ: لەنين مەن كاشەن ءولدى، بىراق ولاردىڭ ىستەرى جاساي بەرەدى! – دەپ ايقايلايدى), ال مۇنداي  ارەكەتكە قارسىلىق جاساۋعا نيەتتەنۋ – قاتەرلى «ويداعى قاتەلىك» بولىپ تابىلادى». بولشەۆيكتەر جۇرگىزگەن سولاقاي ساياسات سالدارىنان تۇركىستاندا حالىقتىڭ ۇلتتىق بوستاندىق الۋ قۇقى دا، ءار ادامنىڭ جەكە ەركىندىككە قاقىلىعى دا اياققا تاپتالعانىن كورسەتۋمەن قاتار، «ورىس-تۇركىستان كوممۋنيزمىنىڭ» «لەنين پايعامبار ما، جوق پا؟» دەگەن ماسەلەنى انىقتاۋعا تىرىسقانى، ەڭبەكتە ايتىلعان باسقا دا ساياسي تراگيكومەديالار، سوتسياليستەردىڭ يدەالدارىنا تەلىنگەن وسىنشا ەرسى دە مۇڭدى ناتيجەلەر – رەنودەلدىڭ پىكىرىنشە، ولاردى ۇيالۋعا ءماجبۇر ەتەدى.

وكىمەت وكىلدەرى كاپيتاليستەرمەن كۇرەسەمىز دەگەن جەلەۋمەن مومىن حالىقتىڭ جيعان-تەرگەنىن سىپىرىپ الا بەردى. قىزىل اسكەرلەر جەرگىلىكتى حالىقتى قورعاۋدىڭ ورنىنا توناپ، ءولتىرىپ جاتتى. وكىمەت وكىلدەرى وزدەرىنىڭ ورىستارىن قورعاشتادى، جاقسىلاپ كيىندىرىپ، تاماقتاندىردى. ال اش-جالاڭاش مۇسىلمان مىڭداپ، ون مىڭداپ قىرىلىپ جاتتى. تاشكەنت بولشەۆيكتەرى قازاقتاردى ماركستىك كوزقاراسپەن قاراعاندا – ەكونوميكالىق جاعىنان ءالسىز، ءبارىبىر ءولىپ-ءوشىپ جويىلۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەدى. سوندىقتان، رەۆوليۋتسيا مۇددەسى ءۇشىن – بار كۇش-جىگەردى اشارشىلىقپەن كۇرەسۋگە ەمەس، مايدانعا جاردەم بەرۋگە جۇمساۋ ماڭىزدى دەپ ءبىلدى. اشتان ولگەن مۇسىلماندار سانى تەك رەسمي تىركەلگەن دەرەك بويىنشا  ءبىر ميلليون ءجۇز ون ءتورت مىڭعا جەتتى. «ماسكەۋدىڭ «ۇلت-ازاتتىق ساياساتىنان» العان ءبىزدىڭ «ۇلتتىق پاسسيۆ» وسىنداي»، – دەيدى مۇستافا شوقايۇلى. ال «سوۆەتتىك اكتيۆ» مىناۋ: ميلليونداعان اشتىققا ۇشىراعان جەرگىلىكتى حالىق بولشەۆيكتەر ولارعا تاماق تاۋىپ بەرمەگەندىكتەن اشتان قىرىلىپ، سونىسى ارقىلى جاڭا وكىمەتتىڭ جالپى جاعدايىن ساقتاپ قالۋىنا قاتتى كومەكتەستى...

ول تۇركىستاندا ورناعان سوۆەت وكىمەتىنىڭ نەگىزىندە 1917–1919 جىلدارعى اشتىق ساياساتى قۇربانىنىڭ – مۇسىلمان كەدەيلەرىنىڭ – «قانىنا ارالاسقان بولشەۆيكتىك وتىرىكتىڭ لاس كىر-قوقىسى جاتىر» دەپ ەسەپتەدى. ال 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ىلە-شالا جۇرگىزىلگەن بۇل ساياساتتىڭ 1921–1923, اسىرەسە 1931–1933 جىلدارى مەيلىنشە جادىگويلىكپەن قايتالانىپ، كوشپەندىلەردى ايتىپ جەتكىزگىسىز قىرعىنعا ۇشىراتقانى قانشا جاسىرىلعانمەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىندا-اق انىققا شىقتى. 1992 جىلعى تاۋەلسىز مەملەكەت كوميسسياسىنىڭ (توراعاسى اكادەميك م. قوزىباەۆ) ونى قازاق حالقىنا قارسى جاسالعان گەنوتسيدتىك ساياسات سالدارى دەپ قورىتقانى، ال جەكەلەگەن عالىمداردىڭ  (ق. الداجۇمانوۆ، ج. ابىلعوجين) ەتنوتسيد رەتىندە باعالاعانى ءمالىم.

ەگەر بولشەۆيكتەر بيلىگىنىڭ باستاپقى كەزەڭىندە ولاردىڭ ىسكە اسىرعان قىلمىستى شارالارىنىڭ ناتيجەلەرى ءتۇرلى جولمەن تاسقا باسىلىپ قالعان بولسا، كۇش جيناپ، كۇللى باسقارۋ تىزگىنىن قولدارىنا العاننان كەيىن، ولار سول كەمشىلىكتەرىنەن قورىتىندى شىعارا ءبىلدى. 30-شى جىلدارعى كوشپەندىلەردى اشتان قىرۋ قىلمىسىن سىرت كوزگە بىلدىرمەۋ جاعىن مۇقيات ويلاستىرىپ جۇزەگە اسىردى. گازەت-جۋرنال اشارشىلىق كولەمى مەن سالدارى تۋرالى اۋىز اشا المادى، ويتكەنى ونداي ارەكەت قاتەرى اسا زور  «ويداعى قاتەلىك» دەپ سانالار ەدى، بۇعان ايگىلى «بەسەۋدىڭ حاتى» اتالعان 1932 جىلعى قۇجات اۆتورلارىنىڭ ارتىنشا قازولكەكوم كوسەمىنە جازعان حاتتارىنان  باستارتۋى، «جازدىم-جاڭىلدىم» دەپ سوگىسپەن قۇتىلعانىنا ريزا بولۋى دالەل. سوندىقتان دا  پارتيا مەن ۇكىمەت جيىندارىندا دا اشتىقتان ءجۇز مىڭداپ ءولىپ جاتقاندار ايتىلماي، تەك مال باسىنىڭ ازايۋىنا وكىنىش ءبىلدىرىلدى. ءسويتىپ ءۇش اشارشىلىقتا ءتورت جارىم ميلليونداي جاننان تىكەلەي ايرىلۋ، مۇستافاشا ايتقاندا، «ۇلتتىق پاسسيۆ» بولسا، ۇرەي، قورقىنىش تۋعىزۋ ارقىلى ەليتا ساناسىنا «نيۆەليروۆكا» (ف. گولوششەكين) جاساۋ، وتار قۇلدارى بويىندا جوعارعى جاققا كوزسىز بەيىمدەلۋشىلىكتى، قۇلدىق پسيحولوگيانى ورنىقتىرۋ «سوۆەتتىك اكتيۆكە» اينالدى.

شوقايۇلىنىڭ كىتابى كۇنى كەشەگە دەيىن ادىلدىگىنە ءبارىمىز قۇلاي سەنىپ كەلگەن «لەنيندىك ۇلت ساياساتىنىڭ» شىندىعى جايىنداعى بۇلتارتپاس دەرەكتەرگە تۇنىپ تۇر. «الايدا بولشەۆيكتەر ۇلت ساياساتىنىڭ لەنيندىك-ستاليندىك تەورياسى حاقىندا سويلەۋدى تىم ەرەكشە جاقسى كورەدى، – دەيدى ول. – لەنين مەن ستالين ىرگەسىن قالاعان ۇلتتىق ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋ نەگىزدەرىنىڭ وزگەرىس-بۇلتارىستى بىلمەيتىن دۇرىستىعى جايىندا ايتا بەرۋدى، وزدەرىن دە، وزگەلەردى دە سەندىرىپ-يلاندىرۋدى جاقسى كورەدى. بىراق ۇلتتاردىڭ ءوز تاعدىرىن وزدەرى ايقىنداۋى جونىندەگى سوۆەتتىك (لەنيندىك-ستاليندىك تە سول) تەوريانىڭ قۇبىلۋىن – مەتامورفوزاسىن – كىم قانشالىقتى ەسىندە قالدىرىپ، ءبىلىپ ءجۇر ەكەن؟» مۇستافا بۇل ماسەلە بويىنشا لەنين مەن ستالين قازان توڭكەرىسىنە دەيىن جانە ودان كەيىن قانداي تەوريالىق پايىمدار جاساعانىن شولادى. 1914 جىلعى ساۋىردە لەنين: «ۇلتتاردىڭ ءوز تاعدىرلارىن وزدەرى ايقىنداۋى دەگەنىمىز – ولاردىڭ وزگە ۇلتتىق ۇجىمداردان مەملەكەتتىك ءبولىنىسى، دەربەس مەملەكەت قۇرۋى» دەپ ەسەپتەدى. مۇنى بولشەۆيكتەردىڭ ءبارى قولدادى. 1917 جىلعى ساۋىردە، بولشەۆيكتەردىڭ فراكتسيالىق كونفەرەنتسياسىندا ستالين: «ەزىلگەن حالىقتار روسسيا قۇرامىندا قالا ما، دەربەس مەملەكەتكە بولىنە مە – وزدەرى شەشۋگە ءتيىس» دەدى. كونفەرەنتسيا ءتيىستى شەشىم قابىلدادى. ودان كەيىن دە لەنين (1917 جىلعى مامىردا): ۇلتتاردىڭ ساياسي تۇرعىدان ءوز تاعدىرلارىن ايقىنداۋىن – «روسسيادان ءبولىنۋ ەركىمەن قوسا شەشىلەتىن ماسەلە» رەتىندە ايرىقشا اتاپ ايتىپ ءجۇردى.

بىراق 1917 جىلدىڭ كۇزىندە توڭكەرىس جاساپ بيلىككە كەلگەننەن سوڭ بولشەۆيكتەر باسقاشا سايراي باستايدى. پارتيانىڭ ح سەزىندە ستالين: «ۇلتتىق ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋ تۋرالى ۇران ەسكىردى، ول – يمپەرياليستەر وزدەرىنىڭ ىڭعايىنا كەلتىرىپ پايدالانعىسى كەلەتىن بوس ۇرانعا اينالدى، بۇنداي كومەسكى ۇراندى ءبىز باعدارلامامىزدان الىپ تاستاعانبىز، ءبىزدىڭ باعدارلامادا باسقا، ايقىن ۇران بار، ول – حالىقتاردىڭ مەملەكەت بولىپ بولىنۋگە دەگەن قۇقى. بۇلار ەكى بولەك وزگەشە دۇنيەلەر...» دەدى. ال «رەسەيدەن جەكە مەملەكەت بولىپ ءبولىنىپ كەتۋ قۇقى» حالىقتاردىڭ «ءوز ەرىكتەرىنە» سايكەس پايدالانىلماي قالدى. ءسويتىپ ۇلتتىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋ قۇقى  –  «بوس ۇران»، حالىقتاردىڭ مەملەكەتتىك ءبولىنۋ قۇقى – «ءوز قالاۋلارى بويىنشا» جۇزەگە اسىرىلعان جوق. بۇلاردىڭ ىشكى ءمانىن 1920 جىلى ستالين اشىپ ايتىپ تا بەرگەن: «شەت ايماقتاردىڭ رەسەيدەن ءبولىنۋىن تالاپ ەتۋ – رەۆوليۋتسيانىڭ قازىرگى كەزەڭىندە وتە-موتە زياندى كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەت بولىپ تابىلادى...» باسقاشا پايىمداۋ – سالدارى اسا قاتەرلى «ويداعى قاتەلىك» بولار ەدى، ەشكىمنىڭ «كونترا» بولعىسى كەلمەدى. ناتيجەسىندە جاڭا يمپەريادا ورىس تىلىمەن قارۋلانعان سوۆەتتىك ءومىر سالتى ورنىعىپ جاتتى...

***

بولشەۆيزمنىڭ جادىگويلىك ماقتانىشىنا اينالعان جايتتەردىڭ ءبىرى مەملەكەتتىك باسقارۋ اپپاراتتارىن «ۇلتتاندىرۋ» ماسەلەسى بولاتىن. بۇل جونىندەگى رەۆوليۋتسيا تالاپتارىنا ساي قابىلدانعان قاۋلىنىڭ «ورىندالۋ» ادىسىنە مۇستافا شوقاي ەڭبەگىندە ەداۋىر كوڭىل ءبولىپ، تومەندەگىنى ايتتى... 1919  جىلى  روسسيا  كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ  ورتالىق  كوميتەتى  تۇركرەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنە «تۋزەمدىكتەردى حالىق سانىنا پروپورتسيونال دارەجەدە مەملەكەتتىك قىزمەتكە كەڭ تارتۋ قاجەتتىگىن» نۇسقادى. الايدا ماسكەۋدىڭ تۇركىستاندىق اگەنتتەرى ورتالىق تاپسىرماسىن ورىنداۋدان باستارتتى. ال ماسكەۋ ءوز ەميسسارلارىن ماڭدايىنان دا شەرتكەن جوق، ۇزاماي، «ۇلتتاندىرۋ» مازمۇنىنا جاڭادان ەلەۋلى وزگەرىس ەنگىزدى. مەملەكەتتىك اپپاراتتى جەرگىلىكتى حالىققا «تاقالتۋ» ماسەلەسىن كوبىرەك ايتتى، ورىستار ءۇشىن جەرگىلىكتى تىلدەردى وقىتاتىن قىسقا مەرزىمدى كۋرستار اشا باستادى... مەملەكەتتىك اپپاراتتى حالىققا «جاقىنداتۋدى» كوزدەيتىن وسىناۋ «رەۆوليۋتسيالىق» جۇيە ناتيجەسىندە ونسىز دا ساۋساقپەن سانارلىق تۇركىستاندىق قىزمەتكەردى ءار قولايلى ءسات تۋعان سايىن ورىسپەن الماستىرۋ اشىق جۇرگىزىلدى. اپپاراتتىڭ جۇمىس تيىمدىلىگىن ارتتىرىپ، ونى ۇستاۋدى ارزانداتۋ جەلەۋىمەن جەرگىلىكتى ۇلت قىزمەتكەرلەرىن جۇمىستان شىعارۋ، ياكي قىسقارتۋ ورىن الدى...

ورتا ازيادا 1927 جىلدىڭ ورتاسىندا 28,6 مىڭنان استام جۇمىسسىز بار-تىن، سوعان قاراماستان، زاۋىتتاردا ىستەيتىندەردى قىسقارتىپ، ولاردىڭ ورنىنا رەسەيدىڭ ىشكى گۋبەرنيالارىنان جۇمىسشىلار شاقىرىپ اكەلۋ ءجيى كەزدەسىپ تۇردى. ورىس جۇمىسشىلارى جالاقىنى تۋزەمدىكتەردەن الدەقايدا كوپ الدى، ازىق-تۇلىكپەن دە سولار مولىراق قامتاماسىز ەتىلدى. ولار جەرگىلىكتى جۇمىسشىلارعا سەنىمسىزدىكپەن، استامشىلىق سەزىممەن قارادى. ال تۋزەمدىكتەردىڭ شاعىمىن ءوز تىلىندە تىڭدايتىن ەشكىم بولمادى. كوزبوياۋشىلىقتى جەتىك مەڭگەرگەن ەميسسارلار ورتالىققا: «تۇركىستاندا مەملەكەتتىك اۆتونوميا قۇرۋ جولىمەن تولىق تۇردە ۇلتتىق ءوزىن ءوزى باسقارۋ جۇزەگە اسىرىلدى» دەپ باياندادى. ال ورتالىقتان ارنايى ارالاي كەلگەن بولشەۆيكتەر تۇركىستاندا جەرگىلىكتى حالىقتى وتارشىلدىقپەن قاناۋدىڭ ەڭ ماسقارا ءتۇرى جۇزەگە اسىرىلعانىن كوردى: «وتارشىلدارعا تۋزەمدىك كەدەيلەردىڭ شىنايى باسشىلارى، وزدەرىمەن تەڭ قۇقىقتى جولداستار كەرەك ەمەس بولاتىن. ولارعا ءتىلماشتار مەن پوليتسەي اتقارۋشىلارى عانا قاجەت ەدى...» جاڭا تۇرپاتتى وتارشىلدار سىرت كوزدى الداۋ ءۇشىن – ساۋاتى شامالى، بىراق ايتقاندارىنان شىقپايتىن «ازات ەلدەگى تۋزەمدىكتەرگە» باسشىلىق لاۋازىم بەرىپ قوياتىن.

مۇستافا 1928 جىلى فرانتسۋز تىلىندە جاريالانعان جۇمىسىن نەگىزگى ماقساتىن دايەكتەي تۇسەتىن جاڭا دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىلعان تاراۋمەن، قوسىمشالارمەن تولىقتىرىپ، «تۇركىستان سوۆەتتەر بيلىگى استىندا» دەلىنگەن اتپەن 1935 جىلى ورىس تىلىندە شىعارعان. ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزدى اشۋعا كوپ جاردەم بەرەتىن، بۇل تۇرعىدا قالىڭ سوۆەتتىك كوپتومدىقتارعا بەرگىسىز جۇقا كىتاپشا، تۋراسىن ايتقاندا، كول-كوسىر اششى شىندىققا تۇنعان شاعىن كولەمدى ۇلكەن تاريح...  ەڭبەگىندە ول فرانتسۋز دەلەگاتسياسى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ ون جىلدىعىنا وراي تۇركىستاندى ارالاردىڭ الدىندا عانا باسپاسوزدە جاريالانعان مالىمەتتى كەلتىرەدى: «وكرۋگتىك اتقارۋ كوميتەتتەرى تورالقالارىنىڭ توراعالارى مەن مۇشەلەرى اريفمەتيكانىڭ العاشقى ءتورت امالىن بىلمەيدى، ءوز انا تىلدەرىندە ساۋاتتى جازا المايدى. پاريج بەن لوندوننىڭ قايدا ەكەنىن اجىراتپايدى، پارتيا تاريحىمەن تانىس ەمەس، پارتيانىڭ باعدارلاماسىن وقىماعان...» كەڭەستىك وزبەكستان وكىمەتىنىڭ باسىنا حات تانىمايتىن ادام سايلاندى، كەڭەستىك قازاقستاندا دا وكىمەت باسشىسى شالا ساۋاتتى كىسى بولدى، ەكى ەلدە دە بۇل جاعدايدى «وقۋ-توقۋسىز كەدەيدىڭ ەل باسقارعانى» عالامات ەكەنىن ايتىپ ماقتانىش تۇتتى. بولشەۆيكتەردىڭ ارقاسىندا عانا مۇمكىن بولعان سوراقىلىق... ال ءبىرىنشى ءنومىرلى بولشەۆيك لەنيننىڭ ءوزى ساۋاتى اشىلماعان جاننىڭ ساياساتتان تىس تۇراتىنىن، تەك وسەك-اياڭ، ەرتەگى، ۇزىن-قۇلاق جەتەگىندە عانا جۇرەتىنىن تۇجىرىمداعان بولاتىن. سوندايلاردىڭ قولىمەن حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتقان سولاقاي رەفورمالار جۇرگىزىلدى...

***

سوۆەت وكىمەتىنىڭ قازاقتاردى جەردەن ايىرۋدا قولدانعان تاسىلىنە مۇستافا ءجىتى نازار اۋداردى. بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قازاقستان ءۇشىن بەكىتكەن كوشپەندى جانە جارتىلاي كوشپەندى اۋداندارداعى جەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى ەرەجەدە «جەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىستارى اياقتالعانشا... سىرت ادامدارعا قونىستاندىرۋ ءۇشىن دە، جالعا بەرۋ ءۇشىن ەشقانداي جەر ءبولىپ الۋعا جول بەرىلمەيدى» دەلىنگەن-ءدى. الايدا بۇل قۇجات تا بولشەۆيكتىك ەكىجۇزدىلىكتىڭ تاعى ءبىر ەسكەرتكىشى بولىپ قالا بەردى – ارنايى ادەبيەتتە قازاقستانداعى جەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىستارىن «ارتىق جەرلەردى انىقتاۋ مەن ول جەرلەرگە قونىستاندىرۋدى ءبىر مەزگىلدە جانە قاتار جۇرگىزۋ» تۋرالى وي تاستالدى. ايتپەسە جەر-سۋ كوزدەرى قاتە جانە ءتيىمسىز پايدالانىلۋى ىقتيمال ەكەن. ويتكەنى جاقسى جەرلەر سوندا وتىرعان حالىقتىڭ قاراماعىنا بەكىتىلىپ بەرىلىپ قويىلادى دا، ارتىق-اۋىس قالعانداردىڭ قۇنى جويىلادى. مۇنىڭ استارىندا: «تاڭداۋلى جەرلەر قازاقتارعا ءتيىپ قالماسىن»، – دەگەن، كەڭەس ورتالىعىنىڭ «قاۋپى» جاتقانىن، ءارى سونداي «سەسكەنىستىڭ» تىكەلەي سالدارى رەتىندە – قازاقتاردىڭ شۇرايلى جەرلەردەن قۋىلىپ، تاستاقتا، شولدە ۇيىمداستىرىلعان كولحوزدارعا اپارىلعاندارىن شوقايۇلى بۇلتارتپاس مىسالدارمەن دالەلدەيدى.

قازاقتاردىڭ وزدەرىن جەرگە ورنالاستىرىپ بولعانشا رەسەي تۇرعىندارىن قازاقستانعا كوشىرۋدى دوعارا تۇرۋ جونىندە رسفسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى 1924 جىلعى 17 ساۋىردە جانە 1925 جىلعى 14 قىركۇيەكتە ارناۋلى قاۋلىلار قابىلداعان-دى. الايدا بۇلار ءجاي عانا، قازاق وكىمەتىن الداۋسىراتۋ ىسپەتتى قۇجاتتار بولىپ شىقتى – جۇماققا ۇمتىلعانداي سەزىنگەن پەرەسەلەندەر قازاق جەرىنە تولاسسىز اۋا بەردى، ال ولارعا رەسەي ۇكىمەتى تىيىم سالمادى. ءبىر مەزەت ءوزىن ازات تا تاۋەلسىز مەملەكەت باسى ساناپ قالعان قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قازاق جەرىنە ءوز بەتتەرىنشە 1925 جىلعى 31 تامىزدان كەيىن قونىس اۋدارعان ورىستاردى جەر الۋ قۇقىنان ايىرۋ جونىندە شەشىم شىعاردى. ولار كەلگەن جاقتارىنا ورالۋعا، نەمەسە جەردى جالعا الۋ قۇقىنا رازى بولۋعا ءتيىس-ءتىن. قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گولوششەكين وزىنە ۇنامسىز بۇل شەشىمدى جويۋ ءۇشىن – اۋەلى بولشەۆيكتىك قۋلىقتىڭ سىننان وتكەن تاسىلىمەن كوميسسيا قۇرعىزادى. سوسىن كوميسسياعا كەلىپ، مۇنداي قاۋلىنى ورىنداۋعا بولمايتىنىن، ونىڭ كۇشىن جويۋ كەرەكتىگىن ايتادى. 200 مىڭ ورىستى كەرى قايتارىپ جىبەرە الاتىن قارۋلى كۇشى  بار ما ەكەن قازاقتىڭ؟ ولاردى كەلگەن جەرلەرىنە كەرى تاسىمالداۋعا جۇمسالاتىن شىعىندى جابارلىق اقشالاي قارجىسى بار ما ەكەن قازاقتىڭ؟.. ارينە قازاقتا اسكەر جوق، بايلىعى دا شامالى... قازاق وكىمەتىنىڭ قاۋلىسى قابىلدانار-قابىلدانباستان كۇشىن جويدى. ءسويتىپ، كومپارتيا كەلىمسەكتەردىڭ ءوز بەتتەرىمەن اعىلۋىنا توقتام سالماۋ بىلاي تۇرسىن، قۇلاعان رەجيمنىڭ جەر-سۋ حاقىنداعى ادىلەتسىزدىگى تۇزەلەتىنىنەن ۇمىتتەندىرگەن بۇرىنعى قاعاز جۇزىندەگى ءادىل شەشىمدەرىن جيىپ تاستاپ، قازاق جەرىن جاڭاشا وتارلاۋدى اشىقتان-اشىق جوسپارلاۋعا كىرىستى. 1928 جىلى بۇكىلوداقتىق پەرەسەلەندىك كوميتەت 1928–1933 جىلدارعا ارنالعان قونىس اۋدارتۋ شارالارىنىڭ بەسجىلدىق پەرسپەكتيۆالىق جوسپارىنا سولتۇستىك قازاقستاننىڭ جەرىنە ىشكى رەسەي وبلىستارىنان 400 مىڭداي پەرەسەلەن اپارۋدى قوستى.

رەۆوليۋتسياعا دەيىن 6 ميلليوننان اسقان قازاق 1927 جىلى 4 ميلليونعا جەتپەي قالدى... رەسپۋبليكا اۋماعىن مەكەندەگەن حالىقتار ىشىندەگى ۇلەسى 90-نان 60 پايىزعا دەيىن ءتۇسىپ كەتتى... ال سودان وتىز شاقتى جىل وتكەن سوڭ، 1959 جىلى، 29  پايىز عانا بوپ قالدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى اگرارلىق ساياساتى 20–30-ءشى جىلدارى دا، بەرتىندە دە – 17-ءشى جىلى قۇلاعان ءتساريزمنىڭ ەسكى وتارلاۋ ساياساتىن ەسكە سالىپ تۇردى: «تىڭ ولكەسىن» يگەرۋگە (ياعني قازاق جەرىن جاڭاشا وتارلاۋعا) بايلانىستى سوۆەت وداعىنىڭ باسشىسى نيكيتا حرۋششەۆ «پاتشالىق تاسىلمەن جىلدار بويى ىستەي الماعاندى بولشەۆيكتەر سوۆەتتىك ادىسپەن از عانا ۋاقىتتا جۇزەگە اسىردى» دەگەن ايگىلى ماقتان ءسوزىن ايتتى. مۇنىسى ءوز الدىنا، ول ەندى «كوممۋنيزمگە ءبىر عانا ورىس تىلىمەن بارامىز» دەپ ۇرانداتتى...

***

پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ مىلتىق، اراق، ايلانى استاستىرا جۇمساپ جاۋلاپ العان ەل-جۇرتتى «ءبىرتۇتاس تا بولىنبەس» مەملەكەتتىڭ كادىمگى مۇجىق سەكىلدى بودانىنا اينالدىرۋدى كوزدەگەن ورىستاندىرۋشىلىق جۇمىسىن سوۆەت وكىمەتى، شوقايۇلى دالەلدەگەندەي، ەڭ ۇتىمدى جولمەن جالعاستىردى. ماسەلەن، قازان توڭكەرىسىنىڭ ون جىلدىعى قارساڭىندا، 1927 جىلى، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى 1600 بولىپتى.  بىراق، ساباق وتكىزەتىن عيماراتى بار مەكتەپ 40-قا جەتەر-جەتپەس ەكەن... ءبىر شاكىرتكە قازاق مەكتەپتەرىندە – 7 سوم 70 تيىن، ورىس مەكتەپتەرىندە – 16 سوم شىعىندالادى... ياعني قازاقشا وقۋ – ساپاسىز، ساۋات اشارلىق قانا ءبىلىم الۋ دەگەن ءسوز، «ەسى بار» اتا-انا بالاسىن ورىسشا وقىتادى... ءارى قازاق مەملەكەتىندە ساياسي-قوعامدىق تىنىس-تىرشىلىكتىڭ ورىسشا ءجۇرۋى بيىك دارەجەگە سانالدى. وسىنداي ۇستانىمداعى جاڭا وكىمەتتىڭ ارقاسىندا شالاقازاقتار سانى كۇرت ارتىپ، ءتۇرى ءبىر، ءتىلى بولەك حالىق دەڭگەيىنە جەتتى... تاۋبە دەرىڭ، 1986–1989 جىلدارى ەلىمىزدى باسقارعان ورتالىق ەميسسارى گەنناديا كولبيننىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن تۇجىرىمىنا قاراماستان، قازاقتىڭ ءبارى بىردەي ۇلتتىق رۋحىن جوعالتقان جوق.

***

ۇلتتار قاتىناسى ماسەلەلەرىنە اتالعان ەڭبەگىندە مۇستافا شوقاي  (جالپى بۇگىندە ون ەكى توم بوپ شىققان تولىق جيناعىندا دا) ايرىقشا نازار اۋدارعان. كەڭەس وكىمەتى جۇرگىزگەن بيلىكتىڭ العاشقى ون جىلدىق تاجىريبەسى ناتيجەلەرىن سيپاتتايتىن، كەڭەس داۋىرىندە جۇرت ساناسىنا جاپپاي سىڭىرىلگەن تاريحقا كەرەعار وقيعالار مەن قۇبىلىستار سۋرەتتەلىپ-باياندالاتىن مىسالدار مول. جانە ونىڭ وسىناۋ 20-شى جىلدارعى «اقتاڭداقتار» اقيقاتىن اشاتىن، ءتاتتى وتىرىكپەن كولەگەيلەنىپ كەلگەن اششى شىندىقتى ايگىلەيتىن قورىتىندىلارى ول دۇنيەدەن كوشكەلى بەرگى ءداۋىردى دە تۇسىنۋگە جاردەمدەسەدى. ونىڭ جۇمىستارىنان «زامانىمىزدىڭ اقىل-ويى، ابىرويى جانە ار-وجدانى» «اجارلاندىرعان» جالپاق قازاق جەرىندەگى «حالىقتار دوستىعى لابوراتورياسىنىڭ» تاجىريبەلەرى مەن الماتى جاڭا الاڭىندا جازالاۋشى، جۋاسىتۋشى دەڭگەيىنە قۇلدىراعان سوۆەتتىك «ءتارتىپ ورناتۋشىلاردىڭ» ارەكەتتەرىنە دەيىنگى وقيعالار استارىن، ەلىمىزدەگى قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ سيپاتى مەن ەرەكشەلىكتەرىن ۇعۋ، شىندىقتىڭ ءتۇپ-تامىرىن اشۋ كىلتىن كورەمىز...

شوقايۇلىن قازاق تا، ورىس تا، كۇللى تۇركى، سونداي-اق ورىس ءتىلدى جۇرت بىتكەن مۇقيات زەرتتەپ وقۋى كەرەك. سەبەبى ول سوناۋ قاتىگەز زاماننىڭ ۋاقىتىندا-اق قاعاز بەتىنە ۇمىتىلماستاي ەتىپ، وشپەستەي ەتىپ جازىپ قالدىرىپ كەتكەن جازىقسىز توگىلگەن قاننىڭ، قورلىق پەن قاناۋدىڭ، ناداندىقتىڭ جان تۇرشىكتىرەر سۋرەتتەرى تەك زەرتتەۋشىگە عانا ەمەس، بۇگىنگى ۇرپاققا زور تاريحي تاربيە بەرەدى. جاڭا تانىم، مۇلدەم سونى شىندىق ارقىلى بارشا ۇلت وكىلدەرىنىڭ جان سارايىنا جاڭاشا ۇستانىم، ار-ۇيات، يمان، پارىز ساۋلەلەرىن توعىستىرادى.  ءبىز بۇگىنگى كۇن اقيقاتىمەن ساناسامىز، قازىرگى تىنىشتىعىمىزدى ەرتەڭگى توق، باقىتتى ومىرگە ۇلاستىرۋدان ۇمىتتەنەمىز. بىراق كوپ ۇلت وكىلدەرى اراسىنداعى كەلىسىمدى قالىپتىلىق پەن بىرلىكتى باياندى ەتۋدىڭ دايەكتى ءبىر جولى – تاريحي شىندىقتى مويىنداۋدا جانە ازاماتتارىمىزدى شىنشىل تاريحپەن تاربيەلەۋدە جاتقانىن ەسكەرە بەرمەيمىز. ەميسسار كولبيننىڭ تىلگە تيەك بوپ تۇرعان تۇجىرىمى تىكەلەي سونىڭ سالدارى.

سوۆەتتىك داۋىردە قازاق ميلليونداپ اشتان ءولدى، توڭكەرىس، ازامات سوعىسى، تاركىلەۋ مەن ۇجىمداستىرۋدىڭ اسىرا سىلتەۋلەرىنە قارسى كوتەرىلۋ، ءىس جۇزىندە جاڭا تۇرپاتتى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە شىعۋ جانە جاپپاي جازالاۋلار كەزدەرىندە مىڭداپ، ءجۇز مىڭداپ قىرىلدى، شامالارى جەتكەندەرى شەتەلدەرگە قاشتى. ءسويتىپ، قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى التى ميلليوندىق قازاق حالقى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا ەكى ميلليونعا جەتەر-جەتپەس بولىپ قالدى. وسى مولشەرىنىڭ تورتتەن بىرگە جۋىعىن مايدان دالالارىندا قۇربان ەتتى. تەك سوعىستان سوڭعى جارتى عاسىرداي ۋاقىت ىشىندە عانا ءبىرشاما دەموگرافيالىق جاڭعىرۋ قۇبىلىسىن باستان كەشتى. ءبىز وسى اتالعان قاسىرەتتەر سالدارىنان پىشىراپ، بولشەۆيكتەر «قازاقستاندى كوتەرۋ ءۇشىن» سىرتتان ءۇستىن-ءۇستىن اكەپ توككەن كەڭەستىك پەرەسەلەندەر اراسىندا ارال-ارال بولىپ قالعان حالىقتىڭ تىلىنەن ايرىلا جازداعانىن، كوپ قۇقتارىنىڭ شەكتەلگەنىن، يادرولىق سىناقتارعا، ەكولوگيالىق كۇيزەلىسكە، داعدارىستارعا دۋشار بولعانىن  «تاريح  وسىلاي شەشتى» دەپ اقتايمىز. دەگەنمەن تاريحتى جاقسى تۇرمىس ىزدەگەن ادامداردىڭ كومەگىمەن بيلەۋشى جانە قۋىرشاق وكىمەتتەرىمىز جاسادى، وسىنى تەرەڭىرەك زەردەلەۋگە ءتيىسپىز. بارلىق بولعان ىستەردە جاناما تۇردە بولسا دا بارشامىزدىڭ «ۇلەسىمىز» بار. مۇستافا شوقايۇلى وسىنى تۇسىنۋگە جاردەمدەسەدى.

كەڭەستىك پراكتيكانى ساراپتاي كەلە، ول ءوزىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك قۇرۋدىڭ شارتى مەن ماڭىزى جايىنداعى تۇجىرىمدارىن قورىتىپ جاريا ەتىپ وتىردى. ورىس وتارشىلدىعىنىڭ سيپاتىن اشتى، ونىڭ اعىلشىن وتارشىلدىعىنان ايىرماشىلىعىن كورسەتتى. بريتان وتارشىلدارى جاۋلاپ العان جەرلەرىنە ءوز حالقىن قونىستاندىرۋمەن شۇعىلدانبايدى، ونى ساۋدا اينالىمىنا الۋ ارقىلى وتارلايدى، ال ورىس سولداتىنىڭ سوڭىنا ىلەسىپ ورىس مۇجىعى بارادى دا، العان جەرىن مىندەتتى تۇردە ورىس جەرىنە اينالدىرىپ جىبەرۋدى مۇرات ەتەدى دەگەن وي قورىتتى. بۇل قورىتىندىسى ءوز الدىنا، قۇلاعان پاتشالىق زامانداعى جەر ساياساتى بولشەۆيزم داۋىرىندەگى جەر ساياساتىنىڭ زىمياندىعى قاسىندا ءجىپ ەسە الماي قالعانى جايىنداعى ويىن بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن دايەكتەدى. كەڭەستەردىڭ ورتا ازيادا ۇلتتىق-اۋماقتىق جىكتەرگە ءبولىپ مەجەلەۋ جۇرگىزۋىن ەسكى «بولشەكتەپ ال دا – بيلەي بەر» ۇرانىن جاڭعىرتقان «سۇمپايى ساياسات» دەپ باعالادى. ۇلكەن تەررور جىلدارىنداعى جاپپاي ساياسي رەپرەسسيالار جۇرگىزۋگە وراي دا ول دەر كەزىندە تىڭ وي ايتتى. سۇلتانبەك قوجانوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، سەيتقالي مەڭدەشەۆتەردىڭ، كەڭەستىك ءباسپاسوز جازعانداي، «قازاقستاندى سوۆەتتىك رەسەيدەن ءبولىپ اكەتۋگە تىرىسقان حالىق جاۋلارى» بولماعانىن، ولاردىڭ، مىقتاعاندا، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسى ماسەلەلەرىنىڭ كەڭەس وكىمەتى جاريالاعان ۇلت ساياساتى اۋقىمىندا عانا شەشىلىپ-ورىندالۋىن تالاپ ەتكەندىكتەن كۇناھار بولۋى ىقتيمال دەگەن وي ايتتى. ەلدەگى ورىن الىپ جاتقان كەمشىلىكتەرگە ناعىز «ۇلت جاۋى – سوۆەت وكىمەتى جاۋاپتى»، ال «ناعىز حالىق جاۋى» – ناقاقتان جازالانىپ جاتقاندار ەمەس، «سوۆەتتىك جۇيەنى ويلاپ تاۋىپ، ونى حالىققا تاڭىپ وتىرعان ادامدار» دەدى. قازىرگى زامانعى ءىرى زەرتتەۋشى-عالىم، اكادەميك م. قويگەلديەۆ تە ەڭبەكتەرىندە ەلدى بيلەۋگە كەلىپ، قازاق جەرىندەگى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتقان الاشوردانى جويعان سوۆەت وكىمەتىنىڭ بەيلەگيتيم، حالىق قالاماعان جۇيە ەكەنىن دالەلدەپ ءجۇر.

الايدا بەيلەگيتيم بيلىك قازاق قوعامىنا ورىس ءتىلىن «ەكىنشى انا ءتىلى» رەتىندە مويىنداتتى.  وزدەرىن «مادەنيەتتىڭ العى شەبىندە تۇرعان، قوعامنىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارلى ازاماتتارى» ەكەندىكتەرىنە شاك كەلتىرمەيتىن ورىس ءتىلدى قانداستارىمىزدىڭ قاتارىن كوبەيتتى ءام نىعايتتى. ولارعا مۇستافانىڭ دا، ونىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىلىك مۇددەلەردى كوزدەگەن ويلارىنىڭ دا، قاسىرەتتى تاريح دەرەكتەرىنە سۇيەنگەن بۇگىنگى پايىمداردىڭ دا كەرەگى جوق. سەبەبى ولاردى توتاليتارلىق بيلىك ۇلىدەرجاۆالىق كوممۋنيستىك يلەۋگە كوندىكتىرىپ، بوداندىق سانادان وزگەنىڭ بارىنەن شوشيتىن دەڭگەي-دىڭگەككە الدەقاشان بايلاپ قويعان. سولاردان بولشەۆيزمدى بيىك ۇلگى تۇتاتىن بەلسەندىلەر ءتۇزىلىپ، ولار بوداندىق سانانىڭ قىراعى كۇزەتشىلەرىنە اينالعان-دى.

كەزىندە لەنين «ورىستانعان وزگە تەكتى پەندە ورىستان وتكەن شوۆينيست» دەگەن ويلى ءدال تۇجىرىمداپ ايتقان ەدى. وندايلار ادەتتە كوپ ءارى بيلىك تۇتقالارىنا جارماسقىش-تۇعىن. سول احۋال تەگەۋرىندى ەكپىنىن ءالى توقتاتار ەمەس. جەلتوقسان كوتەرىلىسى دە، مەملەكەتتىك ءتىل دە سوندىقتان ەلەنبەۋدە.  سول سەبەپتى دە «...انا ءتىلىن جەكە باسىندا نەمەسە وتباسىندا جويىپ العان» ەليتا وكىلدەرى كوبەيگەن. ولاردىڭ ءوز قاتارىنا تەك وزدەرى سەكىلدىلەردى تارتاتىنىنا سەنىمدى بولعاندىقتان دا، اتالمىش ەميسسار الگى تۇجىرىمىن ايان ەتسە كەرەك. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ وتىز جىل بويى ءوز تۇعىرىنا قوندىرىلماۋىنان-اق كورىنىپ تۇر – جاعداي ءالى دە تۇزەلە قويعان جوق.

ورىس ءتىلىن جەتە مەڭگەرگەن، ءىرى شىعارماشىلىق جەتىستىكتەرگە جەتكەن كەي ازاماتتار «پۋشكا (زەڭبىرەك، ياعني جاۋلاپ الۋ) سوڭىنان پۋشكين كەلدى»،  «باسقانىڭ ەمەس، ورىس ەلىنىڭ وتارى بولعانىمىزدى ساتتىلىك دەپ بىلەم»، «بىزدەر، ورىس تىلدىلەر، مادەنيەت اۆانگاردىمىز» دەپ سوۆەت زامانىندا ۇرانداتتى. قازاق زيالىسى دەلىنەتىندەردىڭ ءبىرى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا كولبينگە ءوزىنىڭ ونى «شيرەك عاسىر بويى توسقانىن» ايتتى، ورىس ءتىلدى «جۋرناليستيكا اقساقالى» دەپ اتالعان بىرەۋ «قازاقتاردىڭ تەلەديداردان سويلەگەندەگى ءدۇبارا تىلىنەن شوشيتىنىن»  ورىس وقىرماندارى اراسىندا تىتىركەنە اڭگىمەلەدى. سونداي-اق بەرتىندە تاعى ءبىر ۇلكەن تۇلعانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى «ۇلتشىلدار يندۋستريالىق قوعامعا سۇيرەلەپ جۇرگەن اۋىل ءتىلى» دەپ ءبىلۋى، ءىس قاعازدارىنىڭ مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرىلۋىنە جانى شىعا قارسىلىق ءبىلدىرۋى دە كولبيننىڭ تىلگە تيەك بوپ تۇرعان پايىمدارىن راستاي تۇسەدى.

***

جاعدايدى تۇزەۋدىڭ ءبىر جولى ورىس تىلدىلەردىڭ تاريحي ادىلەتتىلىك دەگەن ۇعىمعا دەن قويا بىلۋىندە جاتىر. ەگەر ولار وزدەرىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ قۇرباندارى ەكەندىكتەرىن ۇقسا جانە مويىنداسا، وزدەرى ايرىلىپ قالعان ۇلتتىق ءتىل مۇددەسىن قورعاۋدى ازاماتتىق مىندەتى ءام پارىزى دەپ بىلسە – جاعداي ءسوز جوق دۇرىستالادى. ولار  قازاق مەملەكەتىن مەكەندەۋشىلەردىڭ مورالدىق تۇرعىدان قايتا جاراقتانۋىنا ىقپال ەتە الادى. كۇناڭدى سەزىنۋ، پيعىلىڭدى جاقسارتۋعا ۇمتىلۋ – قازاق بايراعى استىندا وتانىڭنىڭ داۋلەتىن تاسىتىسۋدىڭ، تاتۋ-ءتاتتى، جاراسىمدى، جاقسى ءومىر ءسۇرۋدىڭ كەپىلى. مۇنى ءتۇسىنۋ تىلدىك تۇرعىدا بولەكتەنىپ جۇرگەندەردىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن وزىنە ءتيىمدى مۇرات رەتىندە كوزدەۋىن، قازاق توڭىرەگىنە تىعىز توپتاسۋ يدەياسىن جارقىن بولاشاققا باستايتىن جاسامپازدىق دەپ قابىلداۋىن مۇمكىن ەتەدى.

مەملەكەتتىك ءتىل ءورىسىن كەڭەيتۋدى اڭساۋ – وعان قارسىلار، ياعني  مەملەكەتتىك ءتىلدى وتىز جىل بويى مەنسىنبەي، شەكتەپ كەلگەندەر ايتاتىنداي – وزگەنى كەمسىتەتىن ۇلتشىلدىق ەمەس، قۇددى ساياساتتىڭ بارشا قىر-سىرىن «مەڭگەرگەن» بيلىك بۋىنىنداعى جاننىڭ ۇعىمى تاپسىرلەگەن  «ۇڭگىرلىك ۇلتشىلدىق» ەمەس. بۇل، دۇرىسىندا – وزگەمەن تەرەزە تەڭەستىرۋدى كوزدەيتىن تابيعي تىلەك، ءجاي عانا تىلەنشى ۇلتشىلدىق. وكىنىشكە قاراي، سول ءجاي عانا تىلەنشى ۇلتشىلدىعى ءۇشىن تالاي ازامات جازىقسىزدان جازىقسىز رەپرەسسيالاندى.

ال ورىس ءتىلىن بۇگىن دە باياعىداعىسىنداي وتارلاۋشىلىق پيعىلدا كورەتىن جانە سونىسىنا ۇيالمايتىن شەت جۇرت ساياساتكەرلەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ورىستانعان تەگى بوتەندەردىڭ بايبالامى – جالعاندىققا نەگىزدەلگەن جالا، مۇلدەم ورىنسىز عايباتتاۋ. ولار «ورىس الەمىنىڭ» وزبىرلىقپەن، سانانى وتارلاۋ جولىمەن ۇلعايتىلعانىنا وي جۇگىرتپەيدى، ءوز ەلىنەن تىسقارى جاتقان، كەزىندە وتارشىلدىق پيعىلمەن قولدان جاسالعان «ورىس الەمىن» قاندى قىرعىن سالىپ «قورعاۋدىڭ»، جۇمسارتىپ ايتقاندا، ادىلەتتىلىككە جاتپايتىنىن پارىقتامايدى.

قازاقتار ورىس تىلىمەن ءىلىم-ءبىلىم شالقارىندا ەلەۋلى بايلىققا كەنەلەتىنىن جاقسى بىلەدى، سوندىقتان دا ودان قول ۇزبەك ەمەس، ماسەلە – ونىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ءورىسىن اشۋعا كۇنى بۇگىنگە دەيىن جول بەرمەي كەلە جاتقانىنا نارازىلىقتا. شەتەلدىك ساياساتشىلار يمپەريالار داۋىرىندە ۇلت ءتىلىن تۇنشىقتىرعانىن ۇمىتىپ، ءبىر جاقتى سارناماي، وسىعان وي جۇگىرتسىن.

استام وتارشىلدىقتىڭ، كەزىندە جول بەرىلگەن يمپەرياشىل وزبىرلىقتىڭ قاتە ەكەنىن مويىنداپ، وتكەن جولعا سىن كوزبەن قاراي ءبىلۋدىڭ، وتكەندەگى قاتەلىكتەر مەن قىلمىستار ءۇشىن وپىنا ءبىلۋدىڭ ەلدەر مەن حالىقتار اراسىندا شىنايى تۇسىنىستىك پەن دوستىق ورناتارى كۇمانسىز. مۇنى بارشا جۇرت مويىندار بولسا – وسى جازبالاردىڭ تۋىنا تۇرتكى بولعان بيىك دارەجەلى ەميسساردىڭ پىكىرى دە جوققا شىعادى. ەڭ باستىسى – مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسى الدىندا بارشا جۇرت باس ءيىپ، تاريحي ادىلەتتىلىك تۇرعىدا ارەكەت ەتەتىن بولادى.

بەيبىت قويشىباەۆ، 

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz