قوعام جاڭعىرعاندا قوعامدىق جۇيەلەردىڭ بۇكىل سالاسى تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلدارى قوعام ومىرىندەگى ەرەن قۇبىلىستاردى جاڭاشا پايىم، تانىم-تۇسىنكپەن باعالاۋ  قاجەتتىلىگى تۋدى. زاڭ سالاسىنىڭ كەلەلى بولىگىن قۇرايتىن سوت بيلىگى دە بۇدان سىرت قالعان جوق-تى. بولمىسىمىز مومىن بولعاندىقتان با، سوت دەگەندە ات ۇرىككەندەي شوشىنا قارايتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. زاۋدە ءبىر زاڭعا تومپاق كەلىپ قالىپ، اپسەلەڭگە تۇسكەن كەزىڭدە، يمانىڭ مەن ار-وجدانىڭ، يسحاتىڭ مەن كىسىلىگىڭ سىنالىپ، ءبىلىپ-بىلمەي ىستەگەن ارەكەتىڭنىڭ ار-قاراسىنا قاراي قىلداي موينىڭا زىلدەي قامىت كيگىزۋگە ۇكىم شىعارىلاتىن بىردەن ءبىر ورىن - سوت. تەگەۋىرىندىدەن تەپكى جەپ، كۇشتىدەن تار قىسپاق كورگەن، ادىلەت ىزدەپ، تورەلىك سۇراۋشىلاردىڭ جۇگىنەرى مەن سۇيەنەرى - قاشان دا وسى سوت.

قوعام جاڭعىرعاندا قوعامدىق جۇيەلەردىڭ بۇكىل سالاسى تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلدارى قوعام ومىرىندەگى ەرەن قۇبىلىستاردى جاڭاشا پايىم، تانىم-تۇسىنكپەن باعالاۋ  قاجەتتىلىگى تۋدى. زاڭ سالاسىنىڭ كەلەلى بولىگىن قۇرايتىن سوت بيلىگى دە بۇدان سىرت قالعان جوق-تى. بولمىسىمىز مومىن بولعاندىقتان با، سوت دەگەندە ات ۇرىككەندەي شوشىنا قارايتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. زاۋدە ءبىر زاڭعا تومپاق كەلىپ قالىپ، اپسەلەڭگە تۇسكەن كەزىڭدە، يمانىڭ مەن ار-وجدانىڭ، يسحاتىڭ مەن كىسىلىگىڭ سىنالىپ، ءبىلىپ-بىلمەي ىستەگەن ارەكەتىڭنىڭ ار-قاراسىنا قاراي قىلداي موينىڭا زىلدەي قامىت كيگىزۋگە ۇكىم شىعارىلاتىن بىردەن ءبىر ورىن - سوت. تەگەۋىرىندىدەن تەپكى جەپ، كۇشتىدەن تار قىسپاق كورگەن، ادىلەت ىزدەپ، تورەلىك سۇراۋشىلاردىڭ جۇگىنەرى مەن سۇيەنەرى - قاشان دا وسى سوت.

سوت ۇدەرىسىنە (پروتسەسىنە) قاتىسۋشى سۋديا، ايىپتاۋشى مەن قورعاۋشى كۇندەلiكتi تۇر­مىس-تiرشi­لi­گiن­دە ءاردايىم ادام­دار­مەن­ قارىم-قا­تى­ناس­ جاسايدى، كوپ­شi­لiك­تiڭ­ ال­دىندا، قا­لىڭ ور­تاسىندا جۇرەدi. سوت مە­كە­مە­لەرiندە زاڭ اتىنان سويلەپ، زاڭ كو­دەكس­تە­رiنiڭ باپتارىنا سۇيەنە وت­ى­را،­­ تiلدiڭ كومەگiمەن كiنالiنi يلان­دى­را­دى­، كوندi­رەدi, موي­ىن­دا­تا­دى،­ قىل­مىسىنا قا­راي ۇكiم شىعارادى، نە ۇكiمدi جە­ڭiل­دەتە­دi, نە جا­زىق­­سىز­دى­ اقتاپ الادى. وسى­لاي­شا سۋديا دا، پروكۋرور دا، ادۆوكات تا قىزمەت بابىمەن سوت ءتو­رiندە كوپ­­­شi­لiك­ الدىندا سويلەۋگە ءماجبۇر بولادى. ال­­ قىزمەتتiك مiندەت­پەن سوت ۇدەرى­سىن­­دە­ القالى توپتىڭ ال­دىندا سويلەۋ ءۇشiن ولارعا نە ايتۋدى عانا ەمەس، قا­­لاي­ اي­­تۋ­دى دا بiلۋ شارت، ياع­ني ءسوز سويلەۋدە جۇ­ر­ت­­قا ىقپال ەتۋ­دiڭ­ ءتۇرلi ەر­ەك­­شە­لiك­تە­رiن دۇرىس مەڭگەرگەن ءجون. ايتسە دە بابالارىمىزدان قالعان كەسىم-بيلىك ايتار بيلەرگە ءتان شەشەندىك ءداستۇر قازىرگى كۇنى ساقتالعان با دەسەك، وعان بىرجاقتى جاۋاپ بەرۋ قيىن-اق. „ارناسى بار دا ءوزى جوق، باياعى بوران ايقايدىڭ" دەپ قارتايعان شاقتاعى نارتاي اقىن ايتقانىنداي بولىپ تۇر.

دiتتەگەن دەڭگەيدە سويلەي بiلۋ شە­بەر­لi­گiن­ كە­رەك ەتەتiن سوت ۇدەرىسى داۋلاسقان ەكi جاق­تىڭ­ جا­سىن­داي جارقىلداعان پiكiر-تالاستارىنان، قيسىندى دالەلدەردەن، ناق تا ءدال، ۇتىمدى دا، ۇتىستى سويلەۋدەن تۇراتىن كەڭiستiك. مۇنداعى تورەلiك اي­تار­ دiلمارلىق­تىڭ مازمۇنى مەن تۇرلەرiنiڭ نەگiزگi وزەگi - ورىن العان قىلمىستىق جاع­داي­دى ءتا­پiشتەي انىقتاۋ، ەكi ۇداي پiكiر تۋعىزبايتىن دالەلدەر كەلتiرۋ، وي­دى بەي­نەلەپ جەت­كiزەر امال-تاسiلدەردi قولدانۋ ارقىلى بەلگiلi بiر اقيقاتقا كوز­ جەت­كiزiپ، كوپ­شiلiكتi يلاندىرا الۋ سەكiلدi قيسىنداردان تۇرادى.

اسiلiندە، سوت ۇدەرىسiندە سويلەنەر ءسوزدiڭ ماقساتى مەن قيسىنىن با­جاي­لاۋ­­عا، وي­ىن ءدال، ناقتى ەتiپ جەتكiزۋگە باۋلۋعا، كوپتiڭ الدىنا شىعىپ ءسوز ءسوي­لەر­ شە­شەن­نiڭ وزiنە ءتان ەرەكشەلiگiن كورسەتە الۋ ماسەلەلەرiنە ارنالعان عىلىمي ەڭبەكتەر بiزدiڭ تو­پى­راق­تا­ جوقتىڭ قا­سى. ۇلتتىق مادەنيەتiمiزدiڭ تۇتاس بiر بولiگiن قۇرايتىن شەشەن­دiك­ ونەردەن ار­نا تارتىپ جاتقان تورەلiك ايتار سوتتاعى دiلمارلىقتى، تiل مادە­ني­ە­تiن ۇنەمi نا­زار­دان تىس قالدىرمايتىن كوكiرەگi وياۋ، كوزi اشىق زيالى قاۋ­ىم­ قاشان دا جوعا­رى باعالاعان. سوت مiنبەسi - تاريحتىڭ ءوزi كورسەتكەندەي، تا­لاي­ عاسىردان بەرi ءارi قازiردiڭ وزiندە دە يدەولوگيالىق، ادامدىق، قۇقىقتىق ىق­پال­ ەتۋ قۇرالى بو­لىپ كەلەدi. سوندىقتان قازiرگi كەزدە وزىنە ءتان وي كەشۋ ءۇردiسi بار، ءسوز قا­دiرiن بiلەر سوت شە­شەن­دەرiنە ۇلكەن تالاپتار قويىپ وتىر.

سوت شەشەندىگى - پروكۋرورلىق، ادۆوكاتتىق قىزمەتتiڭ ال­تىن­ دiڭ­گەگi. ولاي دەيتiنiمiز سوت تورەلiگiن جۇزەگە اسىرۋدا سوت جۇيەسى، پرو­كۋ­را­­تۋ­را،­ ادۆوكاتۋرا ور­گاندارى ماڭىزدى ورىن الادى. ولار سوت قا­­راس­تى­راتىن قىل­مىس­تىق جانە ازاماتتىق iستەرگە تiكەلەي ارالاسۋعا قۇقىلى. قىل­­مىس­تىق iستi تەر­گە­گەن­دەگi پروكۋراتۋرانىڭ مiندەتi: ايعاقتاردىڭ دالدiگiن، قىل­­مىس­تىڭ جاسالۋىن، وب­ەكتيۆتiك نەگiزدەر بويىنشا سوتتالۋشىنىڭ كiنالi­لi­گiن ءدا­ل­ەلدەۋگە كەلiپ ساي­سا، ادۆوكات قىزمەتiنiڭ نەگiزگi ارقاۋى: قىلمىستىق جا­ۋ­اپ­تى­لىققا تارتىل­عان كi­سi­گە ونىڭ ازاماتتىق قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشiن زاڭ تۇر­عى­سى­نان قولداۋ كورسەتۋ، بiلiك­تi اقىل-كەڭ­ەس بەرۋدەن تۇرادى. ەكەۋi دە وزدەرiنiڭ كوز­­قا­راس­تارىن سوت الدىندا اۋ­ىزشا ءسوي­لەۋ تۇرiندە جالپىعا پاش ەتەدi. ادام تاع­­دى­­رى تارازىعا سالىنار ءجۇر­گiزiلiپ جاتقان سوت ۇدەرىسiندە بۇل بولiكتiڭ قىل­مىس­تىق iستi قاراپ، شەشiم شى­عارارداعى الاتىن ورنى الابوتەن ەرەكشە.

ءوز سويلەۋiندە ايىپتاۋشى مەن قورعاۋشى قىلمىستى جان-جاقتى تەك­­سەرiپ، ونىڭ قوعامعا قانشالىقتى قاۋiپتiلiگiن انىقتاپ، كۇناكەرگە تيiستi با­عا­سىن ايتۋى تيiس. سايىپ كەلگەندە مۇنىڭ سوتتالۋشىعا دا، سوت زالىنداعى قا­تى­سىپ وتىرعان حالىققا دا تاربيەلiك ءمانiن جوققا شىعارۋعا بول­ماي­دى. سوتتا سويلەۋدiڭ ماڭىزى مۇنىمەن عانا شەكتەلمەسە كەرەك.

ءسوز جوق، بيىك تالاپ دەڭگەيiنەن شىعا بiلگەن ايىپتاۋشىنىڭ نە قور­عا­ۋ­شى­نىڭ ءسوزi - قازاقستان زاڭناماسىن ناسيحاتتاۋدا، مارتەبەسiن كوتە­رۋ­دە­گi قۋ­ات­تى قارۋدىڭ بiرi. ايتسە دە سوت شەشەندەرi سوزدەرiنiڭ كوبى دەرلiك تاپ-تۇي­ناق­تاي مiنسiز شىققان iنجۋ-مارجان دەسەك، قاتەلەسكەن بولار ەدiك. سو­لار­دىڭ­ iش­iن­دەگi سۇبەسi سەرە شىعاتىنى - ناقتى بiر جۇيەگە قۇرىلعان، ءۋاجدى، ءمان-ماز­­مۇنعا باي­، سا­ۋ­اتتى شىققان ءسوز عانا سوت ۇكىمىنىڭ مەيلiنشە ءادiل شىعارىلۋىنا كە­پiل بو­لا الاتىنى انىق.

قا­زiر­دە حالىق اراسىندا پروكۋروردىڭ ءسوزiن الداعى سوت شىعارار ۇكiمنiڭ اۋەلگi نە­گiزگi ۇلگى-جو­باسى سانايتىن جاڭساق پىكىر قالىپتاسقان. پروكۋرور بولا­شاق ۇكiم جوباسىن ەمەس، قىلمىستىق iسكە دەگەن ءوزiنiڭ وي-شە­شiمiن عانا ايتادى. شىن­تۋايتىندا، زاڭ بويىنشا پروكۋرور بىلاي تۇرسىن سۋديانىڭ ءوزى دە سوت ۇدەرىسىندەگى جارىسسوزدەن كەيiن كەڭەسۋ بولمەسiندە بولماسا، ال­دىن الا ۇكiم شىعارۋعا قۇ­قىسى جوق.

پروكۋرور كوپشiلiك الدىنا شىققان كەزدە ءوزiن زاڭنىڭ ساقشىسى، ادiلدiك­تiڭ جارشىسى، مامiلەگە كەلە بەرمەيتiن تۇلعا، ءسوزi مەن iسiنە تاباندى جان ەك­ە­نiن سەزىنۋى قاجەت. ايگiلi ادۆوكات ا. ف. كونيدىڭ: «قورعاۋ كەزiن­دە تا­سىپ سويلەۋدi كەشiرۋگە بولادى، ال ايىپتاۋ iسiندە تاۋسىلا سويلەۋدi كە­شiرۋگە استە بولمايدى" دەيتىنى بار.

ادۆوكات الدىن الا تەر­گەۋ قورىتىندىسىنىڭ قاتەلiكتەرiنە، كەمشiلiكتەرiنە كوزi ابدەن جەتiپ تۇر­سا­ دا، تەك زاڭعا جۇگiنiپ، سودان وزiنە iلiك، جاقتاس iزدەيدi, ءوزiنiڭ وي كەشۋ ءۇردi­سi­نiڭ تەمiرقازىق لوگيكاسىنا، سونداي-اق قاراستىرىلار iس ماتەريالدارىنىڭ جە­كە-جەكە دەتالدا­رىنا عانا سۇيەنiپ، تۇڭعيىقتان الىپ شىعار جiڭiشكە ءسۇر­لە­ۋلi جولىن iزدەيدi. وسىنداي شىنايى قورعاۋشىنىڭ كۇش-قايراتىنىڭ ار­قا­سىن­دا عانا ادiلەتتiلiك­تiڭ تۋى جەلبiرەپ، كiناسiز ادام قاماۋدان بوساتىلادى. بىلايعى جۇرتتىڭ ۇعى­مىن­­دا ەگەر ادام قىلمىس جاساعان بولسا، ول تەك جازالانۋعا تيiستi, ونى زاڭ ال­دىندا اقتاۋ قاجەتسiز دەپ بiلەدi. قاتە پiكiر. ادامدى قىلمىسكەر رەتiندە تانىماس بۇرىن، مiندەتتi تۇردە، بۇل قىل­مىستى ناق سونىڭ جاساعانىن دالەلدەپ الۋ كەرەك. ول كوپتەگەن فاك­تور­لار­دى­ قاجەت ەتەدى. ادۆوكات مiندەتi ادامنىڭ جاۋاپكەرشiلiگiن جەڭiلدەتەتiن قي­ىن­­نان قيىستىرىلعان دالەلدەمەلەر تابۋمەن ولشەنەدi. جاسىرارى جوق، كەيدە ەش­ كiناسiز ادام دا بەلگiلi بiر سەبەپتەرمەن جاۋاپقا تارتىلاتىنى كەزدەسەدى نە­مە­سە­ وعان جاساعان قىلمىستان ارتىق جاۋاپكەرشiلiك جۇكتەلەدi. ادۆوكات ەڭبە­گi­نiڭ­، شارىقتاۋ شىڭى، شابىتتىڭ اق تۇلپارىن ەرتتەۋi وسى جەردە پاش ەتiلiپ، جار­قىل قاعادى. ادام سوت الدىندا تاعىلعان ايىپ بويىنشا ەمەس، جا­ساعان قىلمىسى بويىنشا عانا جازاعا كەسىلۋى شارت.

قازاق حالقى تاريح ساحناسىنان كەتپەي، شەشەندiك ءسوز ونەرi ولمەك ەمەس. اقي­قات، شىندىق كوزiنە بiردەن-بiر تiكتەپ قارايتىن سوت تورەلiگiنىڭ دiلمار­لى­عى­ قازاقتىڭ شەشەندiك كوكجيەگiنiڭ بوياۋىن بiر اشىق سۇيەمگە دە كەمiتپەيدi, قايتا ءار قوسادى، شىراي بەرەدi, ءنار قۇيادى. دالەلدى وي يiرiمiنە ادەمi سiڭگەن كە­لiستi سوزدەردەن تۇراتىن ايىپتاۋشىلىق، قورعاۋشىلىق سويلەۋلەر -  ەكپىندى تە­گەۋىرىنى مەن iشكi ىرعاعى تىڭدارماندى بەي-جاي قالدىرمايتىن ايدار­لى­ دا اي­بارلى ونەر. بۇل - دەرتكە داۋا ءسوز ءون­ە­رi­نiڭ­ قاي­ران­دى تۇنباسى. كەلەشەككە بوي ۇرىپ، ارتقى كۇنگە انىق قالۋعا جارايتىن سوت شەشەندىگىنىڭ ءتىل شەبەرلىگى جەتiلمەگەن بۇگiنگi سوت جۇيەسىندەگى تۇل­عا­لار­دى كاسىبي ۇشتاۋداعى ۇلەسi شەكسiز. سون­دىق­تان شىن ونەرگە ۋاقىت ساراپشى دەمەي، باعزى بiر زاماننان اتادان بالاعا مي­راس بوپ كەلە جاتقان ايبارلى ونەرiمىزدى كارi تاريحتىڭ ەنشiسiنە قالدىرىپ، مان­سۇق ەت­پەي، سوت سالاسىنداعى ۇلتتىق ءداستۇر جالعاستىعىنا ساي قايتا جاندانۋى كەرەك. زادى، كەلەر كۇنگە قاجەتi - وسى. تاڭداي قاقتىرا تامساندىرار، تاعدىر تالكەگiندە سۇيەۋشi, تiرەۋشi بولار سوت ۇدەرىسىندە ءسوز قا­دi­رi­نە يەك ارتقان تالاي دارىندى پروكۋرورلار مەن ادۆوكاتتاردىڭ ماڭدايى مەن تا­­لا­يى جارقىراپ شى­عار كۇنi ءالi الدا; ءسوز قاسيەتiن بويىنا مول سiڭiرگەن بiرە­گەي­ تالانتتاردىڭ ءدۇ­نيەگە كەلەرi حاق. سوندىقتان سوتتاعى شەشەندiك ونەر - ءوم­­iر­شەڭ دەگەن بايلام تۇيدىك. تەك بابادان قالعان ءداستۇر تالابىنان شىعاتىن بولايىق.

رەسەي تەلەارنالارىنداعى «فەدەرالنايا سۋديا»، «چاس سۋدا» اتالاتىن حابارلار تاقىلەتتەس، ءتول تەلەارنالارىمىزدا قازاقشا سيپاتتاعى حابارلار ۇيىمداستىرىلعان ءلازىم. سوت جۇيەسىندەگى وزىق تۇس پەن وسال جاقتى تانيتىن ۋاقىت جەتكەنىن تاعى ءبىر ايتىپ وتكىزىمىز كەلەدى.

ءسوز ءون­­ە­رiن شە­بەر­ پاي­­­دا­لانۋدى قاجەت ەتپەيتiن ماماندىق ءبۇ­گiن­دە­ جوقتىڭ قا­­سى. تiپتi ادام قىز­­­مە­تi­نiڭ­ كەيبiر سالالارىندا سويلەي بiلۋ شە­بەر­لi­­گiن­ مەڭ­گەرمەي جۇمىس iس­تەۋ­ استە دە ءمۇم­كiن ەمەس. سونىڭ ءبىرى - قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى دەسەك، اسىرا ايتپايمىز. رەسەيلىك „ۋليتسا رازبيتىح فونارەي" سەريالىنداعى كەيىپكەر-ءلاريننىڭ „تەرگەۋشىنىڭ باستى قارۋى - قالام" دەۋىندە كوپ ماعىنا بار. ىشكى ىستەر ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ دە بارلىق امال-ارەكەتتەرى قالام ارقىلى جۇزەگە اسادى، ءىس-ارەكەتى قۇجاتتا ايعاقتالماسا، ونىسى زاڭزىزدىق بولىپ ەسەپتەلەدى. كەيبىر اعايىنداردىڭ پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ قالام ۇستاۋىن ەرسى كورەتىن مىنەزدەرى بار، جازۋ-سىزۋدى „مەنتتەرگە" جات دەپ بىلەدى. قازىرگى قوعامىمىزدا قالىپتاسقان وسى ءبىر قاساڭ تۇسىنىكتى وزگەرتكەنىمىز ءجون-اۋ، اعايىن.

Abai.kz