- تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى تاريحىمىزدا باستان كەشكەن داعدارىستاردان العان تاجىريبەمىز بار ما؟ ولاردى قازىرگى جاھاندىق قارجى داعدارىسىنا قارسى قولدانا الىپ وتىرمىز با؟

- تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى تاريحىمىزدا باستان كەشكەن داعدارىستاردان العان تاجىريبەمىز بار ما؟ ولاردى قازىرگى جاھاندىق قارجى داعدارىسىنا قارسى قولدانا الىپ وتىرمىز با؟

- ەگەمەندىگىمىزدى الىپ جاتقان تۇستا، ياعني 1992-93 جىلدارى ءبىرىنشى داعدارىستى سەزىندىك. بۇل داعدارىس ەكونوميكامىزعا اسەر ەتكەنىمەن، ەكونوميكالىق داعدارىس ەسەبىندە بولمادى. ويتكەنى سول كەزدە كەڭەس وكىمەتىنەن ءبولىنىپ شىعىپ جاتقان كەزىمىز بولاتىن. سوندىقتان ول كەزەڭدى ءبىز تەك تاۋەلسىزدىكتىڭ قارساڭىندا بولاتىن ەكونوميكالىق اۋىرتپاشىلىق، وتپەلى كەزەڭ دەپ قانا قابىلدادىق. ال 1998 جىلعى داعدارىستى ارقامىزعا باتپادى دەپ ايتا المايمىز. ول كەزدە بىزگە رەسەيدە ورىن الىپ جاتقان جاعداي تىكەلەي اسەر ەتتى. كورشىمىز 1998 جىلدىڭ جازىندا ۇلتتىق ۆاليۋتاسىنا دەۆالۆاتسيا جاسادى. ءرۋبلدىڭ دوللارعا شاققانداعى باعامى بىردەن ەكى ەسە ءتۇسىپ كەتكەن ەدى. بىرنەشە ايدان كەيىن بۇل پروتسەسس بىزگە دە كەلىپ جەتتى. ەگەر ءبىز دە دەۆالۆاتسيا جاساماي وتىرا بەرگەنىمىزدە ەكونوميكامىزعا قانشاما زيان كەلەر ەدى. ويتكەنى رەسەي ءوزىنىڭ تاۋارلارىن بىزگە ساتىپ، بىزدەگى ارزان دوللاردى ساتىپ اكەتىپ وتىردى. ياعني ءبىزدىڭ نارىقتى وزدەرىنىڭ ارزان تاۋارلارىمەن جاۋلاپ الۋ ارقىلى ءوز ەكونوميكالارىن ءبىرشاما جاقسارتىپ الدى. سوندىقتان ءبىز دە 1999 جىلى ساۋىردە دەۆالۆاتسيا جاساۋعا ءماجبۇر بولدىق. سول ارقىلى ءبىز رەسەيدىڭ تاۋارلىق ەكسپانسياسىنا توسقاۋىل قويدىق. دەۆالۆاتسيانى كەشتەۋ وتكىزگەننەن كەيىن ەكونوميكامىز ءبىراز اقساپ قالدى. الايدا 2000 جىلدان باستاپ داعدارىسقا قارسى ەكونوميكا سالاسىندا جاساعان رەفورمالار ءوز ناتيجەسىن بەرە باستادى. مەنىڭ ايتپاعىم، تاريحىمىزداعى داعدارىستاردان جيعان-تەرگەن تاجىريبەلەرىمىز بۇگىنگى تاڭداعى داعدارىستا ءوز جەمىسىن بەردى. دەۆالۆاتسيا جاساۋىمىز، داعدارىسقا قارسى باعدارلامالار قابىلداۋىمىز سول داعدارىستىڭ ساباقتارى بولدى.

- ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا بىرەۋلەر رەفورما قاجەت دەپ جاتادى. سىزدىڭشە، ول قانداي بولۋى كەرەك؟

- مەنىڭ ويىمشا، 2030 جىلعا دەيىنگى ستراتەگيادا بارلىعى بار. سول ستراتەگيادان تىس، بولەك ءبىر نارسە جاساۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. بۇگىنگى قابىلدانىپ جاتقان شارالار - ستراتەگيالىق جوسپاردىڭ توڭىرەگىندەگى دۇنيەلەر. ءبىز ءار الۋان تاكتيكالارعا بارعانىمىزبەن، ستراتەگيالىق ماقساتتى وزگەرتكەن جوقپىز. سول ءۇشىن ستراتەگيانىڭ نەگىزگى باسىمدىعىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن نارىقتىق ەكونوميكاعا تاڭداۋ جاسادىق. ياعني تۇراقتى ەكونوميكالىق ءوسۋ ارقىلى تۇرعىنداردىڭ ءال-اۋقاتىن ودان ءارى جاقسارتۋدى ماقسات ەتتىك. الايدا «كىمنىڭ ارباسىنا مىنسەڭ، سونىڭ ولەڭىن ايتاسىڭ» دەمەكشى، داعدارىستىڭ دا سونشالىقتى جاعىمدى بولماعانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. دەسەك تە، بۇل قازىرگى ەكونوميكالىق پروتسەستىڭ زاڭدى ءبىر قۇبىلىسى ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. نارىقتىق ەكونوميكانىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا، ءبارىمىز كۋا بولعان سەرپىندى دامۋ كەزەڭىنەن كەيىن (سوڭعى جىلدارى جىل سايىن ىشكى جالپى ءونىم 9-10 پايىزعا تۇراقتى ءوسىپ كەلدى) مىندەتتى تۇردە قۇلدىراۋ بولاتىنىن ۇعىناتىن ۋاقىت جەتتى. قىسقا مەرزىمدە قيىنشىلىق بولدى دەپ 30 جىلعا بەلگىلەگەن جولدان تايماۋىمىز قاجەت. ەڭ باستىسى، تۇبەگەيلى ءارى دەر كەزىندە ىسكە اسىرىلىپ جاتقان ستراتەگيا ارقاسىندا ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ كوپشىلىگى داعدارىستى ونشا قاتتى سەزىنە قويعان جوق.
نارىقتىق ەكونوميكا ينۆەستيتسيالىق كەزەڭدەردىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى. ەگەمەندىك العان ۋاقىتتان باستالعان كەزەڭنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى، قازاقستاندا قيىنشىلىقتارعا قاراماستان، نارىقتىق ينفراقۇرىلىمدى جاساقتاپ، الداعى اۋقىمدى جوسپارلاردى جۇزەگە اسىرۋعا قاجەتتى جاعداي قالىپتاسىپ ۇلگەردى. قازىر ەلىمىز - جاڭا ينۆەستيتسيالىق كەزەڭ قارساڭىندا. 15 مامىردا بولعان «نۇر وتان» حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ سەزىندە ەلباسى ەلىمىزدە يننوۆاتسيالىق يندۋسترياليزاتسيانىڭ ستراتەگيالىق جوسپارىنىڭ ىسكە اساتىنىن اتاپ ءوتتى. ول - ءوزىمىز ءوندىرىس اشىپ، ءوز تاۋارىمىزدى شىعارۋ دەگەن ءسوز.

- ال وسىنى پرەزيدەنتتىڭ ايتىپ جۇرگەنىنە قانشا ۋاقىت بولدى؟ وسىنى ىسكە اسىرۋ ءۇءشىن داعدارىستى كۇتىپ وتىردىق پا؟

- ولاي ەمەس. بۇل جوسپارلار بۇرىننان بولعانىمەن، كەيبىر شارالاردىڭ رەتى ەندى عانا كەلىپ وتىر. قايتىپ وقىپ قاراساڭىز، مەملەكەتتىڭ قولداۋىن قاجەت ەتەتىن سالالار كوپ ەكەنى، بىراق ونىڭ بارلىعىنا بىردەن مۇمكىنشىلىگىمىز جەتپەيتىنى اشىق ايتىلعان. ەڭ الدىمەن، قوردالانىپ قالعان الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋ جانە بۇرىن بىزدە بولماعان نارىقتىق ينفراقۇرىلىمداردى جاساقتاۋ، تەز ارادا قايتارىمى بار سالالارعا سىرتتان ينۆەستورلاردى تارتۋ، سودان كەيىن قورلاردى جيناقتاپ، ءوز ءوندىرىسىمىزدى باستاۋ بەلگىلەنگەن. ويتكەنى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىزدىڭ قارجىلىق مۇمكىنشىلىگىمىز بولمادى. ءتىپتى زەينەتاقى مەن ايلىقتى دا ۋاقىتىندا تولەي الماي قالعان كەزدەرىمىز دە بولدى ەمەس پە؟ جوسپاردا بىزگە شيكىزاتى جوق مەملەكەت ەسەبىندە جۇمىس ىستەۋ اۋاداي قاجەت، شيكىزاتقا تاۋەلدى بولماۋىمىز كەرەك، ءبىزدىڭ مەملەكەت مۇناي قارجىسىن پايدالانىپ، جاڭا ءوندىرىس ورىندارىن اشۋ، ەكونوميكامىزدى ديۆەرسيفيكاتسيالاۋ قاجەت ەكەنى كورسەتىلگەن. بىراق ونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كولەمدى قارجى، ارنايى كادرلار جانە الەمدىك تاۋار نارىعىندا ءوز ورنىمىزدى بەلگىلەپ الۋىمىز قاجەت بولدى. وسىعان ساتىلاپ كەلە جاتىرمىز. ال بۇگىندە «مۇنداي وزگەرىستەرگە ءبىز قانشالىقتى دايىنبىز» دەگەن سۇراق تۋىندايدى.

ەڭ باستىسى، مەملەكەتىمىزدىڭ مايدا-شۇيدە مىندەتتەمەلەرىنەن باسقا سىرتقى قارىزدارى جوق. ءبىزدىڭ ارقايسىسىمىزدىڭ باسقاعا قارىز بولماۋىمىز ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن نىق سەنىمنىڭ، تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى ەكەنىن جاقسى ءتۇسىنىپ قالدىق. مۇندا قاراڭىز، ءبىر قاراعاندا، نارىقتىق دامىعان ەلدەر بانكروت بولىپ جاتىر نەمەسە كەشە عانا مىقتى بولىپ جۇرگەن مەملەكەتتەر زەينەتاقى مەن جالاقى بويىنشا مىندەتتەمەلەرىن قارجىلاندىرۋعا حالىقارالىق ۇيىمداردان قارىز سۇراپ ءجۇر. وندايدىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن، بىراق بىزدە جاعداي جاقسى. ءبىز قيىن كەزەڭدەردە قور جاساپ، قاراجات جينادىق، ناتيجەسىندە بۇگىن جىل سايىن كوبەيىپ وتىرعان الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەردى قارجىلاندىرىپ قانا قويماي، يندۋستريالىق باعدارلامالاردى جەدەل دامىتۋدى جوسپارلاۋعا مۇمكىندىك الىپ وتىرمىز. ارينە، بارلىعىنا بىردەي ءوز قاراجاتىمىز جەتە بەرمەس. شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتۋ قاجەت. بىراق ولار دا ينۆەستيتسيا سالۋ ءۇشىن ءوز تاراپىنان قاراجات سالۋعا دايار ءارى بىرگە تاۋەكەل ەتە الاتىن مەملەكەتپەن ارىپتەس بولعىلارى كەلەتىنى انىق. بۇل تۇرعىدا جۋىردا يسلام بانكينگى ماسەلەلەرى بويىنشا قابىلدانعان زاڭ ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەردىڭ كوڭىلىنەن شىعادى دەپ ويلايمىن. بۇگىندە يسلام ەلدەرىندە 2 ترلن دوللار كولەمىندە قارجى قورى بار ەكەنى بەلگىلى. سونىمەن قاتار تەز ارادا ىشكى ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ، زەينەتاقى قورلارىندا جاتقان 11 ملرد دوللار قارجىنى ونەركاسىپتى دامىتۋعا ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەسىن شەشۋىمىز قاجەت.

يننوۆاتسيالىق يندۋسترياليزاتسيا جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋعا ەكىنشى توسقاۋىل - وندىرىستە نارىقتىق قوزقاراسى بار ادامداردىڭ از بولعاندىعى. مامانداندىرىلعان كادرلاردىڭ قالىپتاسۋى قالاي؟ مۇندا دا سايكەسىنشە جۇمىستار جۇرگىزىلدى. ءبىراز جىلدار بويى نىسانالى گرانتتار جۇيەسى قاجەتتى كادر پوتەنتسيالىن قالىپتاستىرۋعا كومەكتەستى. بۇعان «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا بىتىرگەن 15 مىڭنان استام تۇلەكتەرگە بيىلعى جىلى وتانىنا ورالاتىن حالىقارالىق دەڭگەيدەگى 800-دەن استام ماماندى قوسىڭىز. ولاردىڭ باسىم بولىگى - تەحنيكالىق ءبىلىم العان ماماندار. وسى ۋاقىتقا دەيىن قانشاما ادام كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ، نارىقتىڭ ءتىلىن ءبىلىپ، دايىن مامان بولىپ قالدى.

ءوندىرىستى باستاماس بۇرىن ونىمگە سۇرانىس بولۋى كەرەك. ول بار ما؟ ەكسپورتقا تاۋار شىعاراتىن سالالاردى داعدارىستىڭ ارقاسىندا انىقتاپ، بەلگىلەپ الدىق. ەندىگى باسىمدىق اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىندە بولادى. سونىمەن قاتار ىشكى نارىعىمىز بار. قازاقستان يمپورتىنىڭ جىل سايىن 38 ملرد دوللار قۇرايتىنىن ەسكەرسەك، ىشكى رىنوكتىڭ ءوسۋ مۇمكىندىگى بار ەكەنىن جانە سىرتقى ساۋداعا اسا تاۋەلدى ەكەنىمىزدى بايقاتادى. تەك كانا وتكەن جىلى ماشينا مەن قۇرال-جابدىقتار الۋعا - 17,1 ملرد دوللار، مينەرالدى تاعامدارعا - 5,4 ملرد دوللار، حيميالىق تاۋارلارعا - 4,1 ملرد دوللار، ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنا 2,6 ملرد دوللار جۇمسالدى. ءوزىمىز كەمىندە وسىلاردىڭ ءبىراز كولەمىن شىعارا الامىز. اسىرەسە ازىق-تۇلىكتى. الىستان اربالاعانشا، جاقىننان دوربالاعان ءتيىمدى ەمەس پە؟

قازىر، ەڭ باستىسى، «ءوندىرىستى نارىقتىڭ ءوزى جاسايدى» دەگەن ويدان ارىلدىق. نارىقتىڭ وعان شاماسى كەلمەيتىنىنە كوزىمىز جەتتى. سەبەبى امەريكا مەن انگليا باستاعان قانشاما مەملەكەتتەر نارىققا سەنىپ ءجۇرىپ، داعدارىسقا وڭباي تاپ بولدى. «تازا نارىق» دەگەنىمىز - تەك قيالدا عانا بولاتىن دۇنيە. ال شىن مانىندە، ول تىكەلەي مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنەن شىعا المايدى. كوپ ءىرى سالالاردا جەكە بيزنەس يننوۆاتسيالىق يندۋسترياليزاتسيامەن تەك ءوز كۇشىمەن اينالىسا المايدى. ويتكەنى ولاردىڭ ماقساتى - از ۋاقىت ىشىندە مول ولجاعا كەنەلۋ. ولارعا سوندىقتان الىپساتارلىق نە شيكىزاتپەن اينالىسۋ ءتيىمدى. بيزنەس ءۇشىن زاۋىت، فابريكالار سالىپ، ماماندار دايارلاۋ - كوپ كۇتتىرەتىن قيىن ءىس.
نارىقتىق جۇيە ەندى عانا ءوز سوقپاعىن تاپتى دەپ ايتۋعا بولادى. ەندەشە، ءدال وسى كەزەڭ كوپتەن كۇتكەن جوسپارلارىمىزدى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىر.

بار تاپقان قارجىمىزدى وندىرىسكە جۇمساپ يندۋسترياليزاتسيانى بەس-ون جىل بۇرىن جۇزەگە اسىرا الماس ەدىك. ەگەر ءدال وسىنداي اسىعىستا جۇزەگە اسىرار بولساق، نارىقتىق كەزەڭدە سۇيەگى قاتايماعان حالىقتىڭ اۋزىنان قارجىنى جىرىپ الۋعا تۋرا كەلۋشى ەدى. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جۇگىن تيەگەن اربانى دا سىندىرماي، ەكونوميكانى سۇيرەپ كەلە جاتقان وگىزدى دە ولتىرمەي كەلە جاتىرمىز. ەگەر ءبىز ءوندىرىس جاساۋدى قولعا الاتىن بولساق، الەۋمەتتىك جاعدايدى كەيىنگە قالدىرۋعا ءماجبۇر بولار ەدىك. ياعني «ءۇي سالما، بالاڭدى وقىتپا، توي جاساما» دەگەن سياقتى عوي. وعان كوپشىلىك كونە مە؟ سوندىقتان مەملەكەت وسىعان دەيىن قارجىنىڭ جارتىسىنان كوبىن الەۋمەتتىك جاعدايعا جۇمساپ تۇردى. قالعان قارجىنى وندىرىسكە جيناپ كەلدى.

كەيدە جۇرت قىتايدى مىسالعا كەلتىرىپ جاتادى. ال سول قىتاي تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن بىزبەن سالىستىرىپ كورىڭىز. قىتايدىڭ كوپ جۇرتى كۇنىنە ءبىر كەسە كۇرىش جەسە، «سوعان قاناعات» دەپ ءومىر سۇرۋگە دايىن ەكەن دەپ ايتقانمەنەن، سوڭعى بولعان وقيعالار شەشىلمەگەن الەۋمەتتىك پروبلەمالار ساياسي پروبلەمالارعا تەز اكەلەتىنىن ويعا سالادى.

- بىراق ءدال وسى ۋاقىتتا داعدارىسقا تاپ كەلدىك. بۇل تاپ-تاماشا جوسپارىمىزدىڭ تاس-تالقانىن شىعارماي ما؟

- مەن داعدارىستىڭ پايداسى بار ەكەنىن دە ايتايىن. وسىدان ءۇش-بەس جىل بۇرىن نەشە ءتۇرلى يننوۆاتسيالىق جوسپارلار جاسادىق. سونىڭ ىشىندە كەيبىرەۋى قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستانعا دا، دۇنيەجۇزىنە دە قاجەت ەمەس تاۋار شىعاراتىن وندىرىستەر بولىپ قالدى. داعدارىس وسى سياقتى پايداسىز كوپ نارسەنى انىقتاپ بەردى. سونداي-اق جۇرتتىڭ قولىندا نەسيەگە العان قارجى مولشەردەن تىس كوپ بولىپ كەتتى. ول قارجى، راسىن ايتساق، تۇككە پايداسى جوق باعىتتارعا، الىپساتارلىققا جۇمسالىپ جاتتى. جۇرتتىڭ كوبى باس-باسىنا كولىك، بىرنەشەۋدەن ءۇي العىش بولىپ كەتتى. بۇل مەملەكەت ءۇشىن قاجەت پە؟ ەكىنشى جاعىنان قارايتىن بولساق، بارلىعى ەكونوميكاعا سونداي ءۇي نەمەسە كولىك الاتىنداي ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ءوز ۇلەسىن قوسىپ ۇلگەردى مە؟ ارينە، جوق. باتىس مەملەكەتتەرىندە ءار قىزمەتتىڭ ولشەمى جانە نارىقتىق باعاسى بار. ورتا ەسەپپەن العاندا، ءۇزىلىسسىز قىزمەت اتقارعان قىزمەتكەردىڭ ون جىلدا - پاتەر، بەس جىلدا اۆتوكولىك الۋعا مۇمكىنشىلىگى پايدا بولادى. ودان بۇرىن نەسيەگە دە المايدى، سەبەبى وتباسىنا ەكونوميكالىق قاۋىپ تۋعىزادى. ال بىزگە بارلىعى بىردەي جانە بۇگىن قاجەت. ناتيجەسىندە «كۇلىپ كىرەتىن قارىزدىڭ جىلاپ شىعاتىنىن» ۇقتىق. ولشەمسىز نەسيەنىڭ باسقا پالە ەكەنىن بىلدىك. نەسيە بەرەتىن بانكتەر سەنىڭ پايداڭدى ەمەس، ءوز پايداسىن ويلايتىنىن تۇسىندىك.

داعدارىس قالاي كەلدى؟ جاڭا كولىك ساتىپ الۋ 60 پايىزعا تومەندەپ كەتتى، پاتەر ساتىپ الۋدىڭ جاعدايىن وزدەرىڭىز دە كورىپ وتىرسىزدار. داعدارىس بىتكەننەن كەيىن بارلىعى ورنىنا كەلەدى دەۋشىلەر بار. مەن كەرىسىنشە ايتار ەدىم، قازىر بارلىعى ءوز ورنىنا كەلىپ تۇر. نارىقتا دا، حالىقتا دا ءبىر زاڭدىلىق بار: بەينەتىنە قاراي زەينەتى. ەكونوميكاعا قاجەتى از سالالاردا سۇرانىس ازايادى. سونىمەن قاتار ءبىز جۇرتقا نە قاجەت - سونىڭ اراجىگىن اجىراتىپ الدىق. ماسەلەن، بىزگە تاماق ءوندىرىسىن ارتتىرۋ كەرەكتىگىن تاعى تۇسىندىك. ال ازىق-تۇلىك ءوندىرىسىنىڭ وتانى - اۋىل. ولاي بولاتىن بولسا، جاستاردى اۋىلعا تارتۋ كەرەك. قالانىڭ باسىنا قاپتاتىپ پاتەر سالعانشا، اۋىلعا ءۇي سالىپ بەرەيىك. اۋىلعا باراتىن جاستارعا كوتەرمە اقشا بەرەيىك.

وسىلايشا، داعدارىس بىزگە ءتيىمدى سىلتەمەلەر جاساپ، نارىققا نە قاجەت، نەنىڭ قاجەت ەمەس ەكەندىگىن انىقتاپ بەردى. سوندىقتان قارجىلىق داعدارىس كەرىسىنشە العا قويعان جوسپارىمىزدىڭ سوقپاعىن ايقىنداۋدا دەمەكپىن.

- ءبىز بيىل ءبىرىنشى رەت يسلام بانكينگىنە بايلانىستى زاڭ قابىلداپ وتىرمىز. ەكونوميست رەتىندە ءبىزدىڭ قازىرگى بانك جۇيەسى مەن يسلامدىق بانك جۇيەسىن سالىستىرا ايتىپ بەرىڭىزشى. قانداي ۇتىمدى تۇستارى بار؟

- قازىرگى بانكتەرىمىز شەتەلدەن 8 پايىزعا نەسيە الىپ، سورلى جۇرتقا ۇستىنەن 18-20 پايىز قوسىپ نەسيە بەرەدى. ءتىپتى 25 پايىزعا دەيىن كوتەرىلگەن كەزدەر دە بولدى. سونداي-اق اقشانى قانداي جوبا ءۇشىن بەرىپ جاتقانىندا، ارى قاراي جۇمىس ىستەپ كەتە الاسىڭ با، جوق پا - بانكتىڭ وندا شارۋاسى جوق. كەرىسىنشە، وعان سەنىڭ بانكروت بولعانىڭ كەرەك. سەبەبى ولار سەنىڭ كەپىلدىككە قويعان قىمبات زاتىڭا قىزىعىپ وتىرادى. ياعني بانكروت بولۋىڭا تىلەكتەستەر كوبەيە تۇسەدى. يسلام بانكىنىڭ ءجونى باسقاشا. ولار نەسيە بەرمەستەن بۇرىن جوباڭدى زەرتتەيدى. ارام جولدان اۋلاق بولادى. پايىزدىڭ
ءوزى، ءوسىم الۋ ارام سانالادى. ونىڭ ورنىنا ولار سەنىڭ كەلەشەك تابىسىڭا ورتاق بولادى. سول ءۇشىن ولار سەنىمەن بىرگە كۇيىپ-پىسەدى. قاۋىپتى بىرگە سەزىنەدى. سەنىڭ بيزنەسىڭ دۇرىس جۇرمەيتىن بولسا، بانك تە زيان شەگەدى. ياعني «كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر» دەگەننىڭ كۇيىن كەشەدى.

- نارىقتا «سەنىم» دەگەن ۇعىم باستى تۇسىنىكتەردىڭ بىرىنە اينالدى. الايدا قازىرگى قارجىلىق داعدارىس حالىقتىڭ بانككە دەگەن سەنىمىن جوعالتىپ جىبەرگەن جوق پا؟

- دۇرىس ايتاسىز، «نارىق» پەن «سەنىم» دەگەن سوزدەر قاتار ءجۇرۋى كەرەك. سەنىم بولماسا، نارىق اياسىندا جۇمىس ىستەۋ قيىن. تاۋارعا، تۇتىنۋشىعا، بانككە دەگەن سەنىم بولماسا، نارىقتىڭ اياق الىسى قيىندايدى. بانكتەرگە سەنىمنىڭ ازايعانى راس. بانكتەردىڭ ىسىنە مەملەكەت ارالاسپاعاندا، سەنىم ازايماق تۇگىلى، قۇلدىراپ، جوعالىپ كەتۋى دە مۇمكىن ەدى. قازىر حالىقتىڭ مەملەكەتكە دەگەن سەنىمى جوعارى بولىپ تۇر عوي. قازىر حالىق «پالەنشە بانك مىقتى» دەپ ايتا قويمايدى. كەرىسىنشە، مەملەكەت ارالاسقان بانككە جۇرت كوپ بارا باستادى. ياعني بۇگىندە مەملەكەت ءوز پوزيتسياسىنىڭ مىقتىلىعىن كورسەتە الدى. كەزىندە مەملەكەت مۇنايدان تۇسەتىن تابىستى ۇلتتىق قورعا ساقتاپ جۇرگەندە، سىن ايتۋشىلار كوپ بولعان ەدى. مەملەكەت سول قارجىنىڭ وسى داعدارىستا قانشالىقتى كومەك بەرگەنىن كورسەتتى. بۇل - مەملەكەت باسىنداعىلاردىڭ كورەگەندىگى. ەگەر دە سول كەزدەرى 17 مىڭنان جۇرتقا تاراتىپ بەرگەنىندە قازىر كىمگە الاقان جايار ەدىك؟ سوندىقتان جۇرت بانكتەردەن گورى مەملەكەتكە سەنىم ارتىپ وتىر.

- پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ اۋىل شارۋاشىلىعىنا باسىم كوڭىل ءبولۋ كەرەكتىگىن ايتتى. اۋىل شارۋاشىلىعىنا باستى قولداۋ بولاتىن نارسە - اۋىل شارۋاشىلىعى بانكى. مينيسترلىك اگروبانك قۇرامىز دەگەن باستاماسىن داعدارىستىڭ كەسىرىنەن كەيىنگە قالدىردى. بۇل دۇرىس قادام با، ءالدە اگروبانكتى قولعا الاتىن ۋاقىت جەتتى مە؟

- مەن مينيسترلىكتىڭ بۇل ارەكەتىنە سىن كوزبەن قارايمىن. «مۇنىڭ ءار جاعىندا نە جاتىر ەكەن» دەگەن وي دا پايدا بولادى. ەگەر ءبىز مەملەكەتتىك قارجىنى پايدالانىپ، اگروبانك اشاتىن بولساق، وندا اۋىل شارۋاشىلىعىنا ءبولىنىپ جاتقان قارجىنىڭ جاعدايى جاريا جانە اشىق بولار ەدى. مىسالى، اۋىل شارۋاشىلىعىنا مەملەكەتتىك حولدينگتەر ارقىلى بەرىلىپ جاتقان قارجىنىڭ قانشالىقتى اشىق، قانشالىقتى ءادىل بەرىلىپ جاتقانىنا مەنىڭ كوزىم جەتپەيدى. ول جەردە سىبايلاس جەمقورلىق جوق دەگەنگە سەنبەيمىن. «ارگوبانك اشۋ كەيىنگە قالدى» دەگەندى ەستىگەن بەتتە ماعان «بۇل جەردە بىرەۋلەردىڭ قارجىلىق قىزىعۋشىلىعى بار عوي» دەگەن وي كەلدى. اگروبانك ءبىز ءۇشىن قازىر اۋاداي قاجەت. ويتكەنى ول، بىرىنشىدەن، سىبايلاس جەمقورلىققا توسقاۋىل بولادى. اقشا الۋ ءۇشىن قانشاما كابينەتتىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ جۇرگەندەر قۇجاتپەن قوسا نە الىپ كىرەتىنىن كىم ءبىلسىن؟ قارجى سوندىقتان دا كەز كەلگەننىڭ قولىنا وڭاي تيە بەرمەيدى. ءوز باسىم اگروبانكتىڭ اشىلۋىنا كىم قارسى بولسا، ونىڭ سونشالىقتى جەكە قىزىعۋشىلىعى بار ەكەنىن باتىل ايتا الامىن دەپ ويلايمىن.

اگروبانك اشىلسا، وبلىستاردا، كەيىن اۋدان ورتالىقتارىندا اشىلا باستايدى. ول دەگەنىمىز - قاراپايىم حالىق تۇرعىندارىنىڭ دا قولى قارجىعا جەتە باستايدى دەگەن ءسوز. مىسالى، 10 گەكتار جەرى بارلار 100 مىڭ تەڭگە السا دا، ءىسىن العا باستىرا بەرەدى. ال حولدينگ ارقىلى بەرىلەتىن قارجىعا ولاردىڭ قولدارى جەتە بەرمەيدى. مۇنداي نەسيە زايىمدارىن جەر كولەمى كوپ، قارجىنىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعاندارعا پارا بەرۋگە، ولاردى مەيرامحاناعا، مونشاعا اپارۋعا جاعدايى بارلار الادى.

- دامىعان ءىرى مەملەكەتتەر داعدارىستان شىعۋ جولىن ىزدەۋدە ازۋىن ايعا بىلەگەن ەكونوميستەردىڭ دوكتريناسىنا ءۇڭءىلىپ جاتادى. بىزدە قالاي? بىزدە ونداي ەكونوميستەر بار ما؟

- قازىر، شىنىن ايتقاندا، دۇنيەجۇزىندەگى مىقتى دەگەن ەكونوميستەرىمىزدىڭ ءوزى وي ايتۋدان قاشقاقتاپ، تىعىلىپ جاتىر. ويتكەنى وزىنە جاۋاپكەرشىلىك ارتۋدان قورقادى. انگليادا، تاعى باسقا شەتەلدەردە وقىپ جاتقان بىلىمگەرلەرىمىزگە ءدارىس بەرۋشىلەر «كەلەسى جىلدان باستاپ ءبىز تەوريانىڭ ءبارىن وزگەرتەمىز» دەپ ايتاتىن كورىنەدى. سەبەبى وسى ۋاقىتقا دەيىن وقىتىلىپ كەلگەن تەوريالار دالەلدەنبەي جاتىر ەكەن. ياعني تەوريالاردىڭ وزىندە ناقتىلىق جوق.
كەرىسىنشە، قازىر بەلگىلى ەكونوميستەر ەمەس، ناقتى تاجىريبەسى بار ماماندار جاقسى تەوريالار ۇسىنۋدا. ءبىزدىڭ داعدارىسقا قارسى قابىلداعان شارالارىمىز الداعى ۋاقىتتا عىلىمي زەرتتەۋلەرگە ءتۇسىپ، بىرنەشە جاڭا تەوريالاردىڭ نەگىزى بولاتىن ۋاقىت تا كەلەدى. كەزىندە باتىس مەنسىنبەگەن، بىراق بۇگىن بارلىق الەمدى وزگەشە ەكونوميكالىق يدەيالارمەن مويىنداتقان مالايزيا جانە سينگاپۋر بىزگە جاقسى ۇلگى بولا الادى!

سوندىقتان شەتەلدىك مامانداردى ءپىر تۇتىپ، بيىككە شىعار جولدى دۇنيەجۇزىنىڭ كوسەمدەرىنەن ىزدەمەي-اق، اۋىلداعىنى «اۋزى ساسىق» دەپ مەنسىنبەگەندى قويىپ، جەرگىلىكتى ەكونوميستەردەن - ءوز ماماندارىمىزدان كوپ نارسە الۋعا بولاتىنىن ەسكەرسەك دەيمىن.

ءاڭگىمەلەسكەن سالتان ساكەن، استانا

"الاش ايناسى" گازەتى، 4.08.2009