ءبىرىنشى ءبولىم:  الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

ەكىنشى ءبولىم: الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

ءۇشىنشى ءبولىم: الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

ءتورتىنشى ءبولىم: الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

بەسىنشى ءبولىم: الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

افريكا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

(مالاگاسي ەرتەگىسى)

اياقاستىنان جىلان مەن باقا كەزىگىپ قالادى.

– كەل، دوس بولايىق! – دەيدى باقا. – سەن – ۇلكەنسىڭ، مەن بولسام – كىشكەنتايمىن. سەنىڭ ۇزىن بولعانىڭ سونشا، كەز كەلگەن بيىك جەرگە ويلانباستان ورمەلەيسىڭ! ال، مەن سەن جەتپەس جەرگە كىرىپ-شىعا الام، ارمانسىز ارالايمىن. داۋسىڭ دا – جۋان، بارقىلداق، بۇل – بارىمىزگە قاجەت قاسيەت. بىراق، اۋەلى دوس بولماس بۇرىن كۇش سىناسايىق. الدىمەنەن، جۇگىرۋدەن جارىسايىق، ءبىر-ءبىرىمىزدى قۋىپ جەتە الار ما ەكەنبىز، كورەلىك. جاسىڭ ۇلكەن، سەن – باستا، قاش!

جىلان جيىرىلا يرەلەڭدەپ، جيىرىلا يرەلەڭدەپ العا وزادى، باقا وعان جەتە الماي قينالادى، قارا تەرگە تۇسەدى.

– جاقسى جورعالايدى ەكەنسىڭ! – دەيدى ول، مويىنداپ.

كەزەك باقاعا كەلەدى. ول سەكىرە-سەكىرە ۇزاعانسىعان بولعانىمەن دە، ءتورتىنشى رەت سەكىرگەنىندە جىلان شىركىن ونىڭ ارتقى اياعىنان شاپ بەرەدى.

– مەنى جۇتپاعىن، قۇرمەتتى جىلان! – دەپ باقا اقىرعى ءسوزىن ايتىپ جالبارىنادى. – تەك اۋزىڭدى اشىپ، «ا» دەگىن.

جىلان «ا» دەپ اۋزىن اشقاندا باقا سۋعا سەكىرەدى. جىلانەكەڭ – اڭ-تاڭ.

ال، توعان تولى باقا قانداسىن ماقتاپ الەك: نەتكەن قۋ، نەتكەن جىلدام، نەتكەن مىقتى! ءبارى جىلاندى تالكەك ەتىپ كۇلەدى، اجۋالايدى.

بۇل قورلىققا شىداماعان جىلان باقاعا وشىگىپ، بالالارىن جيناپ، ارتىنان مىناداي ولمەس وسيەت قالدىرادى:

– باقا دەگەن باقىلداقتى كورگەن جەردە-اق جەڭدەر، اياماڭدار، ءتۇپ-ورنىمەن جويىڭدار، تالقانداڭدار، قۇرتىڭدار! تويىپ تۇرساڭدار دا جەڭدەر! ولار قاشىپ كەتپەس ءۇشىن تۇتاسىمەن جۇتىڭدار! ءبىز ءسويتىپ قانا ولاردىڭ قارعىس اتقىر ءناسىلىن قۇرتا الامىز!

ازيا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

 قوجاناسىر تۋرالى تۇرىك حالىق انەكدوتتارى

ۇيرەكتەن ازىرلەنگەن سورپا

بىردە، قوجاناسىر بۇلاق باسىندا سۋعا سۇڭگىپ جۇرگەن ۇيرەكتەردى كورەدى. ۇستاپ الماق نيەتپەن جۇگىرە جەتكەندە، ولار پىر-پىرلاپ ۇشا جونەلەدى.

قوجاناسىر بۇلاق جانىنا وتىرا قاپ، ناندى سۋعا مالىپ-مالىپ، جەي باستايدى، جەي باستايدى.

ونى سىرتتاي باقىلاپ تۇرعان بىرەۋ:

– اس بولسىن، قوجەكە! قانداي تاماق؟ – دەپ سۇرايدى.

سوندا قوجاناسىر ەش ساسپاستان:

– ۇيرەكتەن ازىرلەنگەن سورپا عوي!.. – دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

***

«ەسەككە سەنەسىڭ، ال ماعان سەنبەيسىڭ»

بىردە، قوجاناسىردىڭ كورشىسى ودان ەسەك سۇرايدى.

– جوق، مەندە! – دەيدى قوجەكەڭ.

ءدال سول كەزدە جاڭاعى ەسەگى اينالانى جاڭعىرتا اقىرادى.

سونى بايقاپ قويعان كورشىسى:

– ەفەندي*, سەندە ەسەك جوق دەپ ەدىڭ، تىڭداشى، انەكي! – دەيدى تاعاتسىزدانىپ.

مىنا ءسوزدى ەستىگەن قوجاناسىر باسىن شايقاپ، قايران قالادى:

– اللا، اللا! اپەندە ەكەنسىڭ، ەسسىز ەسەككە سەنەسىڭ، ال ساقالى ساپسيعان، اتا ساقالى اۋزىنا بىتكەن مىنا – ماعان سەنبەيسىڭ؟ بۇ قالاي بولعانى؟

***

«ءتۇسىم قاشىپ كەتكەن، مىنە سونى ىزدەپ ءجۇرمىن»

قوجاناسىر جارىم تۇندە دالاعا شىعىپ، كوشە كەزىپ، قىدىرىستاپ، سەرۋەن سالىپ جۇرەدى.

ار جاق-بەر جاقتى شولىپ، بارلاپ، تەكسەرىستىرىپ جۇرگەن شاھار باسشىسى ونى كەنەتتەن كەزىكتىرىپ:

– تۇندەلەتىپ نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ – دەپ قىزىعا سۇرايدى.

– ءتۇسىم قاشىپ كەتكەن، مىنە سونى ىزدەپ ءجۇرمىن! – دەيدى قوجەكەڭ.

***

شارۋالاردى قورقىتقان قوجاناسىر

قوجاناسىر اۋىلعا ەنگەندە، اسىنىپ جۇرگەن دورباسىن جوعالتىپ الادى. سوندا، ول شارۋالارعا بىلاي دەيدى:

– دوربامدى تاۋىپ، قايىرىپ بەرەسىڭدەر! ايتپەسە بار عوي...

قوجاناسىر – ايگىلى، ءارى سىيلى جان بولعاندىقتان، جۇمىسشىلار، شارۋاكەشتەر ونىڭ دورباسىن جان-جاقتان جاپىرىلا ىزدەپ، اقىرى تاۋىپ، يەسىنە امان-ەسەن تاپسىرادى.

ىشىندەگى قۋتىلدى بىرەۋى قىزىعۋشىلىعىن جەڭە الماي، بىلاي دەپ سۇراق قويادى:

– قۇرمەتتى، قوجەكەم! ەگەر دورباڭىز تابىلماعاندا نە ىستەر ەدىڭىز، نەندەي شارا قولدانار ەدىڭىز؟

سوندا ول مىرس ەتىپ، مىسقىلداپ:

– اناۋ ءبىر ۇيىمدە الاشا بار ەدى عوي. ەگەر تاپپاسام، سودان جاڭا دوربا جاسار ەدىم! ودان باسقا نە ىستەيمىن؟

***

ويانا ساپ كوزىلدىرىك سۇراعان قوجاناسىر

بىردە، قوجەكەڭ ءتۇن ورتاسىندا بايبىشەسىن وياتىپ:

– ءاي، قاتىن! كوزىلدىرىگىم قايدا؟ تەز-تەز... – دەيدى اسىعا-ۇسىگە سويلەپ.

ايەلى وعان سۇراعان زاتىن تاۋىپ بەرىپ، رەتسىز مازاسىزدانۋىنىڭ سەبەبىن سۇرايدى.

سوندا قوجەكەڭ بىلاي دەيدى:

– ءتاتتى ءتۇس قۇشاعىندا جاتىر ەكەنمىن. الايدا، ءبىر نارسەنى كورە الماي قاتتى قينالدىم...

*ەفەندي (efendi) – مىرزا، قادىرلى كىسىگە قاراتىلا ايتىلاتىن ءسوز، XV-XX عاسىرلار ارالىعىنداعى وسمان يمپەرياسى جانە شىعىستىڭ كەيبىر ەلدەرىندە قولدانىلعان رەسمي اتاق، تيتۋل، لاۋازىم. 

ازيا حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

 «از ءسوز – التىن...»

(بيرما ەرتەگىسى)

ەستە جوق ەرتە زاماندا ءۇش مىڭ ورماننىڭ پاتشاسى – ارىستان تۇلكىنى ايتتىرىپ الىپ، ءوز الدىنا وتاۋ قۇرادى. ۇزاماي ەكەۋى ۇل كورەدى، بىراق ول يا تۇلكىگە يا ارىستانعا ۇقسامايدى. زەر سالىپ، دەن قويعان جان الگى ۇلدىڭ ارىستانعا كەلىڭكىرەيتىنىن بايقاي الار ەدى. الايدا، ۇل ارىستانشا اقىرۋدىڭ ورنىنا تۇلكى ۇقساپ شاۋىلدەپ-شاڭكىلدەيدى.

بالا ەس ءبىلىپ، ەتەك جيعان سوڭ ارىستان-اكە ونى جانىنا شاقىرىپ الىپ، بىلاي دەيدى:

– ۇلىم! تۇلا بويىڭ – شىمىر، مىقتى بولعانىمەن دە، انا قانىمەن دارىعان جاعىمسىز داۋسىڭ بار ەكەن. داۋسىڭدا – ۇلىلىق، باسقالار سەكەم الار سەس جوق، ال بۇل – پاتشا تۇقىمى ءۇشىن جات بەلگى. ەگەر، اڭدار الدا-جالدا تۇلكىشە شاۋىلدەپ-شاڭكىلدەگەنىڭدى ەستىسە، وندا سەنى سىيلاۋدان قالادى. سوندىقتان دا، ۇندەمە، سويلەمە، ءجونىڭدى ءبىل! ءسويتىپ قانا يەلىگىمدەگى ءۇش مىڭ ورماندى ەنشىلەيسىڭ!

اياۋلى اكە وسيەتى ۇقىپتى ۇل جادىندا جاتتالادى. دەگەنمەن، ۋاقىت شىركىن ءبىر ورىندا تۇرمايدى ەمەس پە؟! اي ارتىنان اي، جىل ارتىنان جىل وتە بەرەدى... ءبىر كۇنى ۇل اكە ءسوزىن ۇمىتىپ كەتەدى.

اڭ اتاۋلى جيىلعان ساتتە پاتشا ۇرپاعى داۋىستاعىسى كەلەدى. ول شىداي الماي، سابىرسىزدانىپ، تۇلكىشە شاۋىلدەپ-شاڭكىلدەي جونەلەدى.

ادۋىندى، كۇشى باسىم بالانىڭ داۋسى مۇنشالىقتى نازىك ەكەنىن ەستىگەن اڭ بىتكەن باستابىندا اڭ-تاڭ بوپ، ارتىنشا كۇلكىگە قارىق بولادى. سوندا ارىستان-اكە ۇلىنا بىلاي دەيدى:

– ەھ-ھ-ھ! سوزىمە قۇلاق اسىپ، ءۇن-ءتۇنسىز جۇرە بەرگەنىڭدە ۇيدەي پالەدەن قۇتىلار ەدىڭ، ءۇش مىڭ ورمانعا مۇرالىق ەتەر ەدىڭ. ال، ەندى قاراسام، بۇعان لايىق ەمەس ەكەنسىڭ. ويتكەنى، مىلجىڭدىعىڭدى، سوزقۇمارلىعىڭدى تىزگىندەي المادىڭ!

ءسويتىپ، پاتشانىڭ ۇلى قولدا تۇرعان ءۇش مىڭ ورماننان اياقاستىنان ايىرىلىپ قالادى. مىنە، سودان بەرى ەل اراسىندا: «از ءسوز – التىن، كوپ ءسوز – كومىر / ۇندەمەۋدىڭ وتەۋى – مىڭ» دەگەن ماقال-ماتەل قالعان-دى.

اۋدارما

الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرى

اۋدارعان: الىبەك بايبول، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، قازاقستان اۆتورلارى قوعامىنىڭ، «قىر بالاسى» قوعامدىق قورىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى-دراماتۋرگ، ادەبيەتتانۋشى، سىنشى، اۋدارماشى.

اۋدارما قازاقستان اۆتورلارى قوعامىنىڭ قورعاۋىندا. كوشىرىپ باسۋعا رۇقسات جوق!

Abai.kz