تاريحي مينياتيۋرا

1914 جىلى رەسەي يمپەرياسى مۇسىلماندارىنىڭ ءتورتىنشى سەزى بولدى. بۇل پاتشا زامانىندا وتكەن سوڭعى مۇسىلمان قۇرىلتايى ەدى. وعان دەيىنگى ءۇش سەزد ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى جىلدارى شاقىرىلعان بولاتىن. بۇعان تۇرك-مۇسىلمان حالىقتارىن وياتۋ، اعارتۋ، بىرلىككە شاقىرۋ ماقساتىمەن 19-شى عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنان قىرىمداعى باقشاسارايدا تۇراقتى شىعىپ، جيىرما شاقتى جىل بويى كۇللى مۇسىلمان جۇرتتارى اراسىنا تاراپ كەلە جاتقان «ءتارجىمان» گازەتىنىڭ،  گازەتتى شىعارۋشى يسمايىل گاسپرالىنىڭ (يزمايل بەك گاسپرينسكيدىڭ) ەرەكشە ەڭبەگى سىڭگەن («تارجىمانمەن» قاتار ول «ۇلت» – «ميللەت»  اپتالىعىن، قىزى شافيحا رەداكتورى بولعان «ايەلدەر الەمى» – «الەمي نيسۆان»، بالالارعا ارنالعان «بالالار الەمى» – «الەمي سۋبيان» جۋرنالدارىن شىعارىپ تۇرعان، سونداي-اق  «حا-حا-حا!» اتتى ءازىل-سىقاق جۋرنالىنىڭ نەگىزىن قالاعان، جاڭا ادىسپەن وقىتاتىن ۇلتتىق مەكتەپتەرگە ارناپ وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن جازعان). ايگىلى پەداگوگ-رەفورماتور، باسپاگەر، جازۋشى، ساياساتكەر، باقشاسارايلىق قىرىملى ويشىلى باستاپ بەرگەن وقۋدىڭ جاديدشىلدىك دەپ اتالاتىن جاڭا، زايىرلى باعىتى كۇللى شىعىستا پروگرەسسيۆتىك ءمانى زور اعارتۋشىلىق قوزعالىس تۋعىزعان-دى.

«ءتارجىمان» گازەتىنىڭ 1903 جىلى سالتاناتتى تۇردە اتالىپ وتكەن 20 جىلدىق مەرەيتويىندا يسمايل گاسپرينسكي «رەسەي مۇسىلماندارى ۇلتىنىڭ اتاسى» دەپ تانىلدى. وتارلىق ەزگىگە تۇسكەن يسلام ءدىندى قالىڭ بۇقارانىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جولدارىن ىزدەستىرۋ ماسەلەسى مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ كۇن تارتىبىنە شىققاندا، سول شاقتا سامودەرجاۆيە ۇكىمەتى تاراپىنان قۋعىندالىپ، قىسپاق كورىپ جۇرگەن تۇرك حالىقتارىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى، بارشا كوزى اشىق ازاماتتار ونى ۇلكەن بەدەل تۇتقان ەدى. سوندىقتان دا ۇلى ۇستازدى ءبارى ءبىراۋىزدان العاشقى كۇللىرەسەيلىك مۇسىلمان سەزدەرىنىڭ توراعاسى ەتىپ سايلاپ ءجۇردى.

مۇسىلمان ساياسي قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرىنشى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان قۇرىلتايىن وتكىزۋ جايىنداعى شەشىمىنە ساي، يمپەريانىڭ ەڭ ۇلكەن ماكاري جارمەڭكەسى ورنالاسقان نيجني نوۆگورود قالاسىنا دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىنەن، كاۆكازدان، قىرىمنان، سونداي-اق، ارينە، رەسەيدىڭ ىشكى وڭىرلەرىنەن 150-دەي وكىل جينالدى. الايدا قالا باسشىلىعى ءتۇرلى سىلتاۋمەن جيىنعا رۇقسات بەرمەدى. سوندا ۇيىمداستىرۋشىلار دەلەگاتتاردى 1905 جىلعى 15 تامىزدا وكا بويىمەن سەيىلدەۋدى سىلتاۋراتىپ جالداپ الىنعان پاروحودقا وتىرعىزدى. ءسويتىپ سەزدى وزەن ايدىنىمەن باياۋ  جۇزگەن كەمە ۇستىندە جاسىرىن جاعدايدا وتكىزدى. سەزگە قاتىسۋشىلار ۇكىمەتتىڭ وتارشىلدىق ءىس-ارەكەتتەرىنەن، ورىستاندىرۋ ساياساتىنان، شوقىندىرۋ باعىتىنداعى ءىس-شارالارىنان مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ جاپا شەگىپ جاتقانىن، تۇرمىسىنىڭ اۋىرلىعىن، بارشاسىنىڭ ورىس حالقىمەن تەڭ قۇقىقتى بولۋعا ۇمتىلۋى قاجەتتىگىن ورتاعا سالدى. مۇسىلمان مۇددەسىن قورعايتىن ۇيىم قۇرۋ قاجەتتىگىن ايتتى. سولاردىڭ نەگىزىندە ءتيىستى قارار قابىلداندى.

ەكىنشى سەزدىڭ وتكىزىلۋىنە دە ۇكىمەت رۇقسات بەرمەدى. سوعان قاراماستان، پەتەربۋرگتە جينالعان بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان سەزىنىڭ توقسان شاقتى دەلەگاتى وتىرىستارىن 1906 جىلعى قاڭتار ايىنىڭ 13-نەن  23-نە دەيىنگى ارالىقتا تاعى دا جاسىرىن وتكىزدى. سەزدە  «بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار وداعى» («بۋتيۋنرۋسيە يتتيفاك ۋل مۋسليمين») قۇرىلدى. ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتاتتار سايلاۋ ماسەلەسى قارالدى. دەلەگاتتاردىڭ ءبىرازى  سايلاۋ تۋرالى زاڭنىڭ مۇسىلمانداردى كەمسىتەتىنىن سىناپ، سايلاۋعا قاتىسپاۋ كەرەك دەدى، دەگەنمەن كوپشىلىك مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ يسمايىل گاسپرالى، يۋسۋف اكچۋرين ء(جۇسىپ اقشورا),  ءابدىراشيد يبراگيموۆ ء(راشيد قازى) سىندى تانىمال كوسەمدەرىن قولدادى. ولار مەمدۋمانى مۇسىلمانداردىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا بىردەن-ءبىر مۇمكىندىك بەرەتىن ورىن دەپ باعالاعان ەدى. سەزدە ورىنبور گۋبەرنياسى مۇسىلماندارىنىڭ الداعى سايلاۋ ناۋقانىن رەسمي بيلىككە سىني كوزقاراستاعى كادەتتەر پارتياسىمەن ىنتىماقتاسىپ جۇرگىزۋگە  شاقىرعان ۇسىنىسى قولداۋ تاپتى. ء(ى مەمدۋمادا مۇسىلمان فراكتسياسى قۇرىلىپ، فراكتسيا ءوز جۇمىسىنا «بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار وداعى» باعدارلاماسى جوباسىن ارقاۋ ەتتى).

ءۇشىنشى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان سەزى ءىى مەمدۋما دا تارقاتىلعاننان سوڭ نيجني نوۆگورود قالاسىندا 1906 جىلعى 16–21 تامىزدا ءوتتى. بيلىك رۇقسات بەرگەن بۇل قۇرىلتايعا 800-دەن استام دەلەگات قاتىستى. سەزدە وقۋ جانە ءدىني ىستەردى رەتتەۋ، مۇسىلمان وداعىنىڭ باعدارلاماسىن بەكىتۋ ماسەلەلەرى قارالدى. «بۇكىلرەسەي مۇسىلماندارى وداعىنىڭ» باعدارلاماسى قابىلدانىپ، وداقتىڭ  15 مۇشەدەن تۇراتىن ورتالىق كوميتەتى سايلاندى. ورتالىق كوميتەتكە قازاقتاردان  سالىمگەرەي ءجانتورين مەن شايمەردەن  قوسشىعۇلوۆ ەندى.

ءتورتىنشى سەزدى اراعا سەگىز جىلعا تارتا ۋاقىت سالىپ قانا شاقىرۋدىڭ رەتى كەلدى (ونى شاقىرۋعا مۇرىندىق بولعان يسمايىل گاسپرالى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى سەزگە قاتىسا المادى). مەمدۋما مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ توراعاسى قۇتلۇمۇحامەد تەۆكەلەۆ  جۇرگىزگەن تاباندى ءىس-ارەكەتتەر ناتيجەلى بولدى، ۇكىمەت ۇسىنعان شارتىندا ەداۋىر شەكتەۋلەر  قويسا دا، سەزدى وتكىزۋگە رۇقسات بەردى. قۇرىلتايعا قاتىساتىنداردىڭ ءتىزىمى بيلىككە الدىن-الا كورسەتىلىپ، كەلىسىمى الىندى (ۇكىمەت بارلىعى قىرىققا تارتا وكىل بولۋىنا پۇرسات ەتكەن، ونىڭ ىشىندەگى سەگىزى قازاق – ب. قاراتاەۆ، س. لاپين، ءا. بوكەيحانوۆ، س. ءجانتورين، س. شورمانوۆ، ج. سەيدالين، د. امانشين، ع. نارىمبەتوۆ ەدى). ءسويتىپ 4-ءشى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان سەزى پەتەربۋرگتە 1914 جىلعى 15–25 ماۋسىمدا جۇمىس ىستەدى.  سەزدە مۇسىلمانداردىڭ ءدىني ىستەرىنىڭ جاي-كۇيى، ونى رەفورمالاۋ ماسەلەسى قارالدى. بۇل جايىندا باستى باياندامانى ءىى، ءىىى دۋما مۇشەسى سادري ماكسۋدي جاسادى.

بايانداماشىلار قاتارىندا بولعان ءىى دۋما مۇشەسى باقىتجان قاراتاەۆ قازاقتاردىڭ ءدىني ىستەرى احۋالىن اڭگىمەلەدى. ول جيىنعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىر ءسات تاريحقا نازار اۋدارۋىن سۇرادى. ەكىنشى ەكاتەرينا پاتشايىم ورىنبور ءدىني جينالىسىن اشۋعا رۇقسات ەتكەن 1775 جىلدى ەسكە الىڭىزدارشى دەدى. سول شاقتا  ورىنبور مۋفيلىگىنە قازاقتار دا قاراعان بولاتىن. يمپەراتريتسا ورىنبور مەن ترويتسك قالالارىندا مەشىتتەر سالعىزدى. بۇل جايىندا ۇلى دالاعا شەكارالاس ولكەنى بيلەيتىن اكىمىنە قاراتىپ، ارنايى پارمەن دە شىعارعان دەي كەلە، پاتشايىم جارلىعىنىڭ مازمۇنىنا توقتالدى.

ءتورتىنشى مەملەكەتتىك دۋماداعى مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ مۇشەلەرى مەن ولار شاقىرعان وسىناۋ ماجىلىسكە قاتىسۋشىلار جادتارىندا ۇستاسىن، دەدى قاراتاەۆ، يمپەراتريتسا ءىى ەكاتەرينا سونداعى پارمەنىندە رەسەي شەكاراسىنا جاقىن كوشىپ جۇرگەن كوشپەندىلەردىڭ ورىس مەملەكەتىنە قۇرمەتىن ءوزىنىڭ وسىناۋ مەشىتتەردى ولارعا ارناپ ارنايى  سالىپ بەرۋى ارتتىراتىن بولادى دەپ اتاپ كورسەتكەن ەدى. مەشىتتەر ۇلى دالا ءتوسىن مەكەندەيتىن كوشپەندىلەردى بيلەۋگە يگى ىقپال ەتەدى، ولاردىڭ ىشىندەگى بۇزىقتاردىڭ ءتۇرلى باسبۇزارلىعىن بولعىزباۋعا سەپتەسەدى، جازا قولدانۋدان دا ارتىق ىقپالىن تيگىزەدى دەگەن. قاراتاەۆ سياز دەلەگاتتارىن  پاتشايىم پارمەنىندەگى مىنا جايتتەرگە وي جۇگىرتۋدى سۇرايدى... پاتشايىم قىر توسىندە اۋناپ-قۋناپ جۇرگەن «قازاق وردالارىنا مۇسىلمان مولدالارىن ادەيىلەپ جىبەرىپ تۇرۋىمىز – بۇل ولكەنى يگەرۋگە باعىتتالعان ىستەرىمىزگە ولشەۋسىز زور پايدا تيگىزەر» دەگەن ءۇمىتىن سەزدىرگەن. سول سەبەپتى ءبىزدىڭ تاتار قارىنداستارىمىزدىڭ – قازان نوعايلارىنىڭ ءدىني قىزمەتشىلەرىن ۇگىتتەپ، قازاق اراسىنا كوپتەپ مولدالار جىبەرۋدى بارون يگەلسترومعا ءوزىنىڭ جارلىعىندا مۇقيات تاپسىرعان.

ۇلى ەكاتەرينا قازاققا نەگە سونشا ءيىدى ەكەن دەيسىزدەر مە؟ ارينە، ونىڭ مەملەكەت مۇددەسىن، ۇلى ورىس مۇددەسىن كوزدەگەن ىشكى ەسەبى بولدى. پاتشايىمنىڭ قازاقتاردى ورىنبور ءدىني جينالىسىنا قاراتۋى، تاتار مولدالارىن دالانى جايلاعان اۋىلدارعا جىبەرۋى قازاق اراسىنا يسلام ءدىنىن تاراتۋدى كوزدەگەندىگى ەمەس ەدى. قازاق ونسىز دا مۇسىلمان، قازان شاھارىنان تاتار مولدالارى ات سابىلتىپ قىرعا كەلىپ، قازاقتاردى يسلامعا بۇرىپتى دەگەندى وسى وتىرعان ەشقايسىسى ەستي قويماعان بولار دەپ ويلايدى بايانداماشى.  ەشكىم شاك كەلتىرمەسىن، قازاق مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بويى مۇسىلمان  دەپ شەگەلەدى قاراتاەۆ.

پاتشايىم ەكىنشى ەكاتەرينانىڭ ماقساتى، باياندامانىڭ ايتۋىنشا، – قازاق ورداسى مەن رەسەي پاتشالىعى اراسىنىڭ جاراسىمدى بولۋىنا قول جەتكىزۋ بولاتىن.  سولاي ەتۋگە ول قاھارلى يوانن زامانىنان بەرى رەسەيگە قاراتىلعان تاتار جۇرتىنان سەنىمدى دەگەن ءدىني قىزمەتشىلەردى كوشپەندىلەر وتانىنا جۇمساۋدى قوش كورگەن. ءتۇبى تۇركى، قازاق ءوزىنىڭ قارىنداسى دەپ بىلەتىن، ورىسقا ادال  تاتاردىڭ پاتشالىق مۇددەسى جولىنداعى قىزمەتىن پايدالانۋعا تىرىسۋ ءجون دەگەن. بارون مىناعان نازار باسا اۋدارسىن دەگەن قاراتپا سوزىمەن پاتشايىم ءوزىنىڭ ورىنبورعا تاعايىنداعان اكىمىنە باستى ماقساتىن اشىپ ايتقان: تاتار مولدالارى رەسەيدى قازاققا دوس ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسۋى ءتيىس! مىنە، دەدى بايانداماشى، حۇكىمەت شارتى وسىنداي بولدى. حۇكىمەت شارتىنىڭ ۇدەسىنەن شىققان، جاقسى قىزمەت كورسەتكەن تاتار قىزمەتشىلەرىنە جالپى اقشالاي ەڭبەكاقى تولەۋدى، ءتۇرلى ماراپات جاساۋ جولىمەن ۇدايى ىنتالاندىرىپ وتىرۋدى بيلىك ەسكەرۋگە كەرەك. پاتشايىم يگەلسترومعا وسىنى دا مۇقيات ويلانىڭىز دەگەن. بۇل نۇسقاۋ 1785 جىلى بولعان ەدى. جاماندى-جاقسىلى ءبىراز شارۋا تىندىرىلعان. قازاققا دا، تاتارعا دا، ءدىن يسلامعا دا  جامان بولماعان.

ءسويتىپ جۇرگەندە، دەدى قاراتاەۆ، 1860 جىلى ورىنبور شەكارا باسقارماسىندا يلمينسكي دەگەن چينوۆنيك پايدا بولدى. ميسسيونەر ەكەن. قازاقتار مۇسىلمان ەمەس دەگەن تۇجىرىمدى سول ۇسىنىپتى. ونىڭ ويىنشا، قازاق – شامان (باقسى) ىقپالىنداعى، الدەبىر تىلسىم كۇشكە سەنەتىن، ءدىنسىز حالىق كورىنەدى. بەكەم ۇستاناتىن ءدىنى جوق بولعاندىقتان دا، ولاردى شوقىندىرىپ، پراۆوسلاۆيەگە اينالدىرۋ بەك وڭاي دەپتى. حۇكىمەت وزبىرلارىنا بۇل پىكىر مايداي جاققان. قازاقتاردىڭ  ورىنبور مۋفتيلىگىنەن شىعارىلۋىنا وسى سەبەپ بولدى، مۇسىلمان كەڭەسىنە قاتىسۋشى مىرزالار مۇنى ءبىلىپ قويسىن دەدى قاراتاەۆ. بۇل 1867 جىلعى ءجايت. قاراتاەۆ سودان بەرى جارتى عاسىرعا تاقاۋ  وتكەنىن، نەبىر زور وقيعالار بولعانىن، سوعان بايلانىستى قازاقتىڭ «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەيتىنىن ەسكە الىپ، ەلدىڭ وسى ەلۋ جىلدىق مەرزىمدە دۇرىس باعىتتا جاڭارۋىنا ۇلەس قوسۋعا شاقىردى.

ودان ءارى بايانداماسىندا ول سەزدى ۇلەس قوسۋعا ششاقىرىپ وتىرعان  جاڭارۋ ۇدەرىسىنىڭ باعىتىن دايەكتەۋگە كىرىستى. قازاق ىشىندە، بارشاسىنا ءمالىم، قازىرگى زاڭ ءبىر بولىس ەلگە ءبىر مەشىت پەن ءبىر مولدا ۇستاۋدى كوتەرەدى دەدى. بىراق قازاقتاردىڭ بالالارىن ءدىن وقىتىلاتىن مەكتەپ پەن مەدرەسە تاربيەسىنە  بەرۋگە ۇكىمەت رۇقسات ەتپەيدى. دۇرىسىندا، ونداي وقۋ ورنى دا جوق. بۇل – جالپى احۋال. ەندى وسىناۋ بۇگىنگى كەڭەس دەلەگاتتارى سونىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ بايقاسىن...  مولدا، الدا-جالدا، مۇسىلمانشىلىق جولمەن ءىس قاراي باستاسا، باسى بالەگە قالدى دەي بەرىڭىز. اكىمشىلىك ونداي مولدانى ءاي-شايعا قاراماستان ورنىنان تۇسىرەدى. ورنىنان ءتۇسىرىپ قويا سالمايدى، اباقتىعا جابادى. سوتقا بەرەدى. ءىسىن حۇكىمەت سۋدياسى قاراپ، جازا كەسەدى.

تىڭداۋشىلارى اڭداعان بولار، قازاق ىشىندەگى مولدانىڭ ءدىن زاڭدارى تالابىنا سايكەس  اتقارار مىندەتى جوق. مۇسىلماندار اراسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى شاريعات بويىنشا جاۋاپقا تارتۋعا جول بەرىلمەيدى. بارلىق ازاماتتىق جانە باسبۇزارلىق ىستەردى اكىمشىلىك تاعايىنداعان بيلەر قارايدى. ال ولار ۇكىمدەرىن قازاقتىڭ كونە ادەت-عۇرىپ (داعدىلى قۇقىق، ادەت قۇقىعى) كانونى (ەرەجەسى، قاعيداسى) بويىنشا شىعارۋعا ءتيىس. حۇكىمەت ونى  نارودنىي سۋد (حالىق سوتى) دەپ اتايدى. وسى سەزگە قاتىسۋشى مىرزالار مىنانى ءبىلسىن: قازاقتىڭ يمپەريا قولاستىنا كىرگەنگە دەيىنگى بيلەر تاڭداۋ جۇيەسى جويىلعان. ءادىل ءسوزدى ۇتىمدى دايەكپەن، ءتىرى جاندى تىرپ ەتكىزبەستەي ەتىپ ايتۋعا قابىلەتى بار دارىندار بۇرىن جۇرتشىلىققا تابيعي جولمەن تانىلىپ، بيگە لايىق توبەگە شىعاتىن. حالىق سوندايلاردى قۇرمەتتەيتىن، ۇكىمىنە تاك تۇراتىن. «تۋرا بيدە تۋعان جوق!» دەپ سۇيسىنەتىن. بىراق، وسىناۋ مۇسىلمان سيازىنىڭ اعزالارى ەستەرىندە ۇستاسىن، قازاقتىڭ بايىرعى بيلەرىنەن بۇل كۇندە جۇرناق تا قالماعان! وسىنداي قاتال تۇجىرىم جاسادى دا، قاراتاەۆ ونىڭ قازىرگى كورىنىسىن سيپاتتادى.

بيلەردى بۇگىن ءىس جۇزىندە اكىمشىلىك تاعايىندايدى دەپ اشكەرەلەدى بايانداماشى. ولاردى حالىق سوتى دەپ دابىرايتىپ اتايدى، بىراق سول «حالىق سوتى» جەكەلەگەن اكىمدەردىڭ جۇمسا جۇمىرىعىندا، اشسا الاقانىندا... مىرزالار كوز الدارىنا مىنانى ەلەستەتىپ بايقاسىنشى: قازاقتىڭ ءداستۇرلى بيلەر ينستيتۋتى پاتشالىق چينوۆنيكتەرىنىڭ ىرقىمەن ءتۇرىن دە، مازمۇنىن دا وزگەرتىپ، تاپ-تازا ازعىنداۋعا ۇشىراعان. ورىس پاتشالىعىنا قاراعان تۇستاعى بيلەردىڭ ساناسىن كونە جارعى، حالىقتىق ادەت-عۇرىپ ەرەجەلەرى جانە سولاردى ادىلەتتىلىك تۋىن جوعارى ۇستاۋ ورايىندا قاتاڭ ساقتاۋ قاجەتتىگى بيلەمەيدى. كەرىسىنشە، ولاردىڭ ساناسىن قايتكەندە سولاردى – زاڭدى دا، زاڭعا جۇگىنۋشىنى دە – ءوزىنىڭ جەكە مۇددەسىنە بۇرىپ الۋ جولدارى بيلەيدى. بۇگىنگى بيلەردىڭ قۇلقىنىن اقشا مەن دۇنيە تەسكەن. قالتاڭ تەسىك بولسا – بي الدىندا شىندىققا جەتەم دەپ ۇمىتتەنبە. ولاردان ادىلەت دەگەننىڭ اۋىلى مۇلدەم الىستاپ كەتكەن.

وسىلاردى ايان ەتە كەلە، قاراتاەۆ ادەت قۇقىعىنىڭ قازىرگى تاڭدا قازاق قوعامى ىشىندە ادىلەتتىلىك ورناتۋى ىقتيمالدىعىنا سەنبەيتىنىن ايتتى. ال يماندىلىقتى، يمانشارتتى ولاردان ىزدەمەي-اق قويىڭىز. وندايدى اكىمدەر دە قالامايدى دەپ اشكەرەلەي ءتۇستى. ءتىپتى قۇدايى بەرۋگە دە رۇقسات جوق دەدى. قازاقتار ىشىندەگى قۇقىقتىق احۋالدىڭ وسى قالىپتا قالۋى قىرداعى چينوۆنيكتەرگە دە ءتيىمدى ەكەنىن ەسكەرتتى.  قازاقتار حۇكىمەتكە نەعۇرلىم تۋرا، نەعۇرلىم دوستانا بولسا دا، حۇكىمەت ولارعا سوعۇرلىم ناشار ىستەر قىلادى. ولاردىڭ ءوز دىنىمەن تۇرۋىنا ەرىك بەرمەي، ۇلتتىق تۇرمىستارىن سوندىرۋگە ءھام قاي-قايسىسىن داا ەپتەپ-سەپتەپ وزگە دىنگە سالۋعا ۇمتىلىپ، سونىڭ امالىن قاراستىرادى.

ءبىزدىڭ تاتار قارىنداستار، بالكىم، قازاقتاردى مۇسىلمان دىنىنە باۋىرلاستىرا تۇسەر مە ەدى، قايتەر ەدى. بىراق ولار بۇگىندە قازاق اراسىنا اشىق كىرمەيدى. ويتكەنى وعان بيلىك مۇددەلى ەمەس. حۇكىمەت تۇتقان وسىنداي جول، بايانداماشى قاراتاەۆتىڭ كامىل سەنىمىنە قاراعاندا، قازاق ءىشىن قاتتى مازاسىزداندىرعان، تىنىشتىعىن العان. اكىمشىلىكتىڭ بۇل ىسىنە، دالا جۇرتى مۇددەسىنە  قايشى وسى جولىنا نارازىلىق ەكى جىل وتەر-وتپەستە، 1869 جىلى-اق بوي كورسەتىپ، اشىق شىعا باستاعان-دى. ودان بەرگى قىرىق جىلدا، ءبارىبىر، ۇلى دالا تۇلەكتەرىنىڭ ءدىني ىستەرىن جاقسارتا قويۋ نيەتى بيلىك تاراپىنان سونشالىقتى ناقتى قادامدارىمەن كورىنە قويعان جوق. ال مۇنداي ىستەردىڭ قازاقتاردى ورىستاردان الىستاتۋعا اپارارى كامىل. وندايدان ۇلت نامىسى زورايادى. ال وزبىر اكىمشىلىك ءوزىنىڭ كوشپەندى حالىقتىڭ رەسەيگە دەگەن نارازىلىعىنىڭ وسە تۇسۋىنە عانا سەبەپكەر بوپ جۇرگەنىن ءالى ويلار ەمەس...

سودان سوڭ بايانداماشى قازىرگى احۋالعا سيپاتتاما جاسادى. قازاقتىڭ ءبىر بولىس ەلىنىڭ ساندىق مولشەرى رەسەيدىڭ ءبىر ۇيەز حالقىنداي بولادى  دەدى ول.  ءبىر  بولىستا تۇراتىن قازاق سانى مىڭ جارىمنان ءۇش مىڭعا دەيىن. حالىق شاشىراڭقى عۇمىر كەشەدى. ءبىر بىرىنەن وتە الىستا تۇرادى، جالپاق دالاعا تاراپ كەتكەن. سوندىقتان دا ءبىر بولىسقا ءبىر مەشىت ازدىق ەتەدى، جەتىسپەيدى. بەس ۋاقىت ناماز، جۇما ناماز، باسقا دا نامازدار وقۋ ءۇشىن تۇس-تۇستان ۋاقتىلى جينالا المايدى، ول مۇمكىن دە ەمەس. بۇنداي جاعدايدى جەڭىلدەتۋ قاجەتتىگى انىق، وعان وسى وتىرعانداردىڭ ەشقايسىسى دا كۇمان كەلتىرمەيتىنىنە بايانداماشى قالتقىسىز سەنەدى. الايدا ونداي شارۋاعا حۇكىمەت قولعابىس ەتپەيدى. حۇكىمەتتىڭ قولعابىسى دەپ قاراتاەۆ  بۇراتانا-بودانداردىڭ تىلەگىن زاڭداستىرىپ بەرۋدى ايتار ەدى. بىراق، وكىنىشتى-اق، چينوۆنيكتەر ولاردىڭ وتىنىشىنە قۇلاق تا اسپايدى.

سوندىقتان، دەدى بايانداماشى، قازاقتار مەشىتتەردى رۇقساتسىز سالۋعا كوشتى. ولار جاسىرىن تۇردە، ءبىر ورىنعا ون مەشىتكە دەيىن سالىپ ءجۇر. سونىڭ الەگىنەن ۇكىمەت پەن جۇرتشىلىق اراسىندا جانجالدار شىعىپ قالۋدا. سياز مۇنى قاپەرگە السىن. ءبىر بولىستا ءجۇز شامالى مولدا بار، استىرتىن مەشىت-مەدرەسە كوبەيدى. قازىرگى تاڭدا ءار وبلىستا مىڭنان اسا مەشىت تۇرعىزىلعان، قىر قازاقتارى اراسىنا تاتار ءدىني قىزمەتشىلەرى دە جىلدان جىلعا كوبىرەك كىرۋدە. بىراق حۇكىمەت پۇرساتىنسىز قىزمەت ىستەيتىندىكتەن،  قازاق اراسىنداعى مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەردىڭ مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى. ال قازاقتاردا ولاردىڭ قىزمەتىنە دەگەن ىنتا-جىگەر جەتىپ-ارتىلادى دەپ سەرپىلە سويلەدى بايانداماشى. ۇكىمەتتىڭ قازاق بالالارىن مۇسىلماندىقتان ايىرۋعا امال-ايلا جاساپ جۇرگەنى كوشپەندى جۇرتقا قۇپيا ەمەس. ءوز جەرىندە ءدىن وقۋىن تەرەڭ وقىتا المايتىندىقتان، ولار بالالارىن ءدىني عىلىم يگەر دەپ بۇل كۇندە شەت جاقتارعا اتتاندىرۋدا.

مۇسىلمان فراكتسياسى مۇشەلەرىنە دە، جان-جاقتان جينالعان دەلەگاتتاردىڭ ءبىرازىنا دا ءمالىم، قازاق جىگىتتەرى بۇقارا، حيۋا، ورىنبور، قازاندا وقىپ ءجۇر. ولار، ءتىپتى، بەيرۋت، مەدينە، ستامبۋل، مىسىر سەكىلدى الىستاعى زور شارلەرگە (شاھارلارعا، قالالارعا) كەتتى. ءبىرتالايى ەلگە ورالىپ تا ۇلگەردى. وقىپ قايتقان سوڭ ولار اۋىل-اۋىلداردا جاسىرىن مەكتەپ-مەدرەسەلەر اشۋدى كۇشەيتتى. بۇل ۇمتىلىس ءالى دە ارتا تۇسەتىن ىڭعايدا. مۇنداي حال-جاعداي  يمپەريا حۇكىمەتىنىڭ 1860 جىلداردان باستاپ قازاقتاردى ورىسقا بەيىمدەتۋ، كادىمگى، ءتۇرى قازاق بولعانمەن، جانى ورىس بوپ كەتكەن جاڭا ادام جاساۋ  باعىتىنا كوشكەندىگى سەبەبىنەن بولسا كەرەك، مىرزالار! بۇل اشەيىن ءبىر ەلەۋسىز حال  ەمەس. بۇل وتە قورقىنىشتى حال! بۇل قازاققا عانا ەمەس، ءيسى مۇسىلمانعا عانا ەمەس، الىپ رەسەي مەملەكەتى ءۇشىن وتە زياندى حال!

وسىنداي سوزدەرمەن بايانداماسىنا ەكپىن قويا كەلە، قاراتاەۆ مۇنداي زالالدى حارەكەت شەت ايماقتارداعى چينوۆنيكتەردىڭ وكتەمدىگىمەن جاسالىپ جاتقانىن حۇكىمەتتىڭ ءوزى دە اڭعارعانىن ايتتى. ءبىرىنشى رەۆوليۋتسيا كەزىندە  يمپەراتور قولىنان شىققان، جۇرتشىلىققا جايلى اسەر ەتكەن بىرەر  رەسكريپت (مونارحتىڭ مينيسترىنە ورىندالۋعا مىندەتتى ناقتى تاپسىرما، مىندەت، قاعيدا تۇجىرىلعان حات تۇرىندە بەرگەن اكتى) جايىن تىلگە تيەك ەتتى. 1905 جىلعى 18 ھۇتتا (اقپاندا) مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ اتىنا تالاپ-تىلەك جولداۋ قۇقى بەرىلدى دەدى ول، ال 17 ساۋىردە ءدىن بوستاندىعى جاريالاندى... اق پاتشا اعزامنىڭ مۇنداي جارلىقتارى ەل ىشىندەگى تىنىشسىز ءحالدى جايلاندىرۋعا سەبەپشى بولدى دەپ، جۇرتتىڭ تىنىشتالۋىنا نە سەپتەسكەنىن اتادى.

ەستەرىڭىزدە، ارينە، دەپ قويدى بايانداماشى، دۋحوۆنىي سوبرانيادان ء(دىني جينالىستان) قۇر الاقان قالعان مۇسىلماندارعا رۋحاني يدارا (مەكەمە، كەڭسە) اشۋعا قولايلى جاعداي تۋعانى تاق بيىگىنەن شىققان قۇجاتتان انىق اڭعارىلدى. مىرزالار، قاي-قايسىمىز دا ءتۇسىنىپ تۇرمىز عوي، وسىناۋ مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني حال-جاعدايى جايىندا كەڭەسۋ جيىلىسىن اشۋعا رۇقسات بەرۋىنىڭ ءوزى حۇكىمەتىمىزدىڭ كوزى اشىلا باستاعانىن كورسەتەدى!  وسىنداي لەپەسپەن يمپەريا ۇكىمەتى تاراپىنا مۇسىركەگەندەي تۇردە بىرەر ءسوز تاستاپ جىبەردى دە، ونداعى شارتتىلىقتاردى تاراتىپ كەتتى. بۇل شارتتىلىق شارتاراپتان شاقىرىلعان مۇسىلمان دەلەگاتتارىنىڭ قارايتىن ماسەلەلەرىنىڭ اۋقىمى ءىس جۇزىندە تەك ءبىر عانا ماسەلەمەن شەكتەلگەنىنەن كورىنەدى دەدى. سونداي-اق، كۇللى يمپەريا مۇسىلماندارىنان وكىلدىك ەتىپ وتىرعان وسىناۋ قىرىق-وتىز ادامدىق از شوعىر دا بيلىك كوزقاراسىنىڭ شۋاعىنا شومىلىپ تۇرماعانىن اڭعارتپاي ما...

جالپاق رەسەي مۇسىلماندارى مۇقتاج ىستەرىن بىرلەسىپ تالقىلاپ الۋ ماقساتىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن ءۇش-اق سەزد وتكىزگەن ەكەن. سونىڭ تەك بىرەۋىنە عانا رۇقسات بەرىلىپتى. تومەنگى نوۆگورودتا بولعان سول رەسمي قۇرىلتايعا سەگىز جۇزدەي دەلەگات كەلگەن ەدى، ال ودان كەيىنگى رەسمي پۇرسات العان، سودان سەگىز جىل وتكەندە شاقىرىلىپ وتىرعان  وسى سيەزگە تومەنگىقالاداعىدان جيىرما ەسە از وكىل شاقىرۋعا عانا رۇقسات ەتىلگەن.  قاراتاەۆ مۇندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسىرە ساق ساياساتى جاتىر دەپ ەسەپتەيدى. سوڭعى جىلدارى حۇكىمەت مۇسىلمانداردان، اسىرەسە قازاقتاردان سەكەم الا باستاعانداي. مىرزالار، بۇكپەلەيتىن نەسى بار، مينيسترلىكتە وتىرعاندار بۇكىل يسلام دىنىندەگى رەسەيلىك بوداندار بىرىگىپ كەتەر مە ەكەن دەپ سەزىكتەنەدى، دەدى ول، قازاقپەن بىرگە كۇللى مۇسىلمان  تۇركىلەرى بىرلەسەدى دەپ سەزىكتەنەدى. رەسەي مەملەكەتى شەگىندە بودان رەتىندە تىرشىلىك كەشىپ جۇرگەن جيىرما ميلليون مۇسىلماننان ۇكىمەت نەگە قاۋىپ ەتەدى ەكەن؟ قاراتاەۆ مۇنداي احۋالدى جاقسى ەمەس دەپ بىلەدى. وسى جەردە مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى كوشباسىن ەسكە الماي تۇرا المايسىڭ...

شەشەن كوكىرەگى قارس ايرىلا، كۇرسىنە سويلەپ، مۇسىلماننىڭ ورىس مەملەكەتىنە ادالدىعىن عۇمىرى بويى دالەلدەپ كەلە جاتقان، قانداستارىن، دىندەستەرىن، بارشا ءيىسى تۇركى قارىنداستارىن «ورىس مۇسىلماندارى» دەپ اتاعان  يسمايل اپەندىم گاسپرينسكي دەنساۋلىعى سىر بەرگەندىكتەن، وسى جولعى سيازىمىزعا كەلە المادى، بۇعان ءبارىمىز وكىنەمىز دەدى. بىراق ءبىز ونى ءدال قازىر دە ارامىزدا دەپ ۇعايىق. ونىڭ وزىمىزگە ءمالىم وسيەتتەرىن ەستە تۇتىپ، ۇستىمىزدەن تونگەن كۇدىكتى سەيىلتۋگە تىرىسايىق...

وسىلاي دەي  كەلە، الداعى مىندەتتى تاعى دا شەگەلەپ ايتتى. مۇنداي حالدەن قۇتىلۋ كەرەك. بىراق، قالاي؟ ءبىرىنشى كەزەكتە، ارينە، وزدەرى باس قوسىپ وتىرعان وسىناۋ يمپەريا مۇسىلماندارىنىڭ كەڭەسۋ جيىلىسى پاتشالىقتىڭ وڭ ىستەرىنە دەم بەرەتىن، بۇلاردىڭ شارۋالارىن وكىمەتتىڭ ىڭعايلاۋىنا قولايلى ماسەلەلەرمەن اينالىسسىن. بۇل رەتتە قاراتاەۆ جينالىستان قازاقتاردىڭ ورىنبور مۋفتيلىگىنە قوسىلۋدى تىلەيتىنىن ەسكەرۋدى سۇرايدى.  وسى رەتتە مىرزالار مىنانى قاپەرىنە السىن: قازاقتار ورىنبور مۋفتياتىنا ۇلى يمپەراتريتسا ەكاتەرينانىڭ امىرىمەن بۇدان بۇرىن دا قاراعان، مەملەكەتكە ادال بودان بوپ قىزمەت ەتۋ مۇددەسى تاعى دا سولاي ەتۋدى قالايدى...

بايانداماشى قازىرگى تاڭدا اكىمشىلىك قۇزىرىنداعى قازاق مولدالارى اتقارىپ وتىرعان شارۋانى تاعى ءبىر تىزبەلەدى. ولار شاعىن-اق. نەكە قيۋ، ميراس ءىسىن جۇرگىزۋ، ءدىن مەكتەبىندەگى ىستەرگە اينالۋ. مۋفتيلىككە وتكەندە ءدىن ىستەرىن، سونداي-اق  زەكەت، ءفىديا ءتارىزدى سومالاردى، ساداقالار ماسەلەلەرىن  رەتتەيتىن تارتىپپەن قاراۋدى مۇرات ەتەر ەدى. بۇگىندە ساداقالار ورىنسىز جۇمسالادى. مۋفتياتقا باعىنعاندا، رۋحاني يدارادا قىزمەت ەتۋشى مولدالاردىڭ ءۋازيپاسىن، ءدىن مەكتەپتەرىنىڭ تاربيەسىن تەزگە سالۋ قولايلى بولار ەدى. رەسەي مۇسىلماندارى ءۇشىن پەتربوردا ءبىر ءدىني ماركەز (وردا، ورتالىق كەڭسە) اشۋ ماسەلەسىن دە وسى جيىندا تالقىلاپ، ءبىر شەشىمگە كەلىپ العان دۇرىس دەدى ول. كۇللىرەسەيلىك ءبىر مۇسىلمان ماركەزىن اشىپ العان جاعدايدا، ول ءبارىن بىرىكتىرىپ، ولاردىڭ جەر-جەردەگى مۇقتاجدىقتارىن ۇكىمەتكە بىلگىزۋمەن شۇعىلدانار-ءدۇر.  سونداي ءبىر قولايلى، ورتاق ءدىني ءىس قارايتىن ورىن اشىلسا، حۇكىمەت مۇسىلمانداردى ميسسيونەرلەردىڭ ايتۋىمەن عانا ءبىلىپ قويا سالماي، بالكىم، ءوز اۋزىمىزدان دا ەستىر، جاقىننان بىلەر دەدى. سوسىن وسى ايتقاندارىن ۇستەمەلەپ، اكىمشىلىك جاقسىلاپ  كوز سالار، ءبىزدىڭ ارامىزدا تەك يسلامشىل بوپ، حۇكىمەتكە زيان تيگىزەر تۇردە بىرىگۋدى كوزدەيتىن ويدىڭ جوقتىعىنا كوزدەرى جەتەر دەپ قوستى.

سەزدە جاسالعان وزگە دە باياندامالاردان كەيىنگى ۇزىلىستە باقىتجان قاراتاەۆتىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرى قازاقتاردىڭ جەكە جيىلعان ماجىلىسىندە تالقىعا ءتۇستى. ءى مەمدۋمانىڭ تاراتىلۋىنا بايلانىستى حالىقتى ءپاسسيۆتى قارسىلىققا شاقىرعان ايگىلى ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويعانى ءۇشىن ءىستى بولىپ، سەمەي تۇرمەسىندە جازاسىن وتەگەننەن كەيىن، سوڭعى بەس-التى جىل بويى سامارادا تۇرىپ،  بانك ستاتيستيگى رەتىندە قىزمەت اتقارىپ كەلە جاتقان، بىلتىردان بەرى «قازاق» گازەتى جۇمىسىنا بەلسەنە اتسالىسۋى ارقىلى ەلگە كەڭ تانىمال بولعان ءى دۋما دەپۋتاتى ءاليحان بوكەيحانوۆ وسى 4-ءشى مۇسىلمان سەزىنە سەمەي وبلىسى قازاقتارى اتىنان قاتىسىپ وتىرعان ەدى. جينالۋىنا ءوزى ۇيتقى بولعان جەكە كەڭەستە ول: «باقىتجان اعامىزدىڭ بايانداماسىن قولداۋعا بولمايدى، – دەدى. – قازاق ءوز قالپىمەن ءومىر سۇرۋگە ءتيىس، ونى قاراڭعى مۇسىلماندىققا ماتاۋدىڭ رەتى جوق. شاريعات قازاققا جۇرمەيدى. قازاقتىڭ ءوز عۇرىپ-ادەتى بار، سوعان – ادەت زاڭىنا نەگىزدەلگەن بي سوتى بار. قازىر حۇكىمەت ونى نارودنىي سوت دەپ ءجۇر، قازاققا سول سوت جارايدى. شاريعات زاڭى بىزگە كەلمەيدى، ويتكەنى قازاق مۇسىلمان ەمەس».

ونىڭ «قازاق مۇسىلمان ەمەس» دەگەن ءسوزى قاراتاەۆتىڭ جانىنا باتىپ كەتتى. تاپ سول ءسوز جەكە كەڭەسكە قاتىسىپ وتىرعانداردىڭ ەشقايسىسىنا دا ۇناعان جوق. ءبارى باقىتجاندى  قولداپ، ءۇن قاتتى. «مۇنداي عايبات سوزدەن اباي بولعان ءجون...» دەسىپ، باس شايقاپ جاتتى. ءاليحان ءوز سوزىنەن تايماي، قازاقتىڭ كوپ بولسا جارتىسى مۇسىلمان دەدى.  ونىڭ ءوزى دە ءدۇبارا مۇسىلماندىق. ەگەر عۇرىپ-ادەت زاڭى ساقتالسا – قازاققا پايدا، ساقتالماسا – زيان. ال شاريعاتتىڭ زالالى ايتىپ جەتكىزگىسىز بولارىنا كۇمان جوق. ونى قازاق ومىرىنە ەشقاشان  كىرگىزۋگە بولمايدى. ول بۇل پىكىرىن، سەنىممەن جاريا ەتتى. بىراق مۇنىسىنا قاراتاەۆ قاتتى رەنىش ءبىلدىردى. قاتقىل ۇنمەن: «قازاق حالقى حاق مۇسىلمان»، – دەپ شەگەلەدى. قازاقتىڭ مۇسىلماندىعىنا ءشۇبا ايتۋ وقىعان جىگىتكە جاراسپايدى، وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق مۇسىلمان ەمەس دەپ ورىستار ايتۋشى ەدى، ەندى وعان سەن قوسىلعان ەكەنسىڭ عوي، اتتەگەن-اي! دەدى بوكەيحانوۆقا. مۇسىلمان قوزعالىسىنا كوپتەن اتسالىسىپ جۇرگەن، جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تانىمال، قازاقتىڭ داۋ-دامايسىز ەڭ ءبىرىنشى كوش باستار تۇلعاسى رەتىندە كۇيىنە سويلەدى.

قازاق حالقى كونە عۇرىپ  سالتىمەن ورىلگەن ادەت زاڭدارىن ساقتايمىز، سونىمەنەن عامال قىلامىز دەپ قور بوپ كەلەدى دەدى ول. ونداي ءجايتتى حۇكىمەتتىڭ دە قولداعانىن، ءسويتىپ بيلىكتىڭ «قازاق داۋ-شارعىسىن ادەت-عۇرىپ سالتى قالىپتاستىرعان قۇقىق بويىنشا شەشسىن، حاكىم ەتۋ ءوز سوتىنا مىندەت بولسىن» دەگەنىن ايتتى. سوسىن سىني ويىن ايان ەتتى. بىراق باياعى بيلەردىڭ ۇشىعى دا جوق، ءادىل تورەلىك جاسالمايدى دەدى. بۇگىندە باس ادامدار جەر-جەردە بي لاۋازىمىن ساتىپ بەرۋدى جۇزەگە اسىرىپ جۇرگەنىن تاعى اشكەرەلەدى. سونداي سوراقىلىقتاردىڭ ناتيجەسىندە «عۇرىپ-ادەت قۇقىعى دەگەنىڭ ەرتەگى بوپ كەتتى. ادىلدىك دەگەنىڭ ەلەسكە اينالدى. دۇرىستىق، شىندىق دەگەنىڭ جوق بولدى» دەپ اشىنا سويلەدى. وسىنداي جاعدايدا تۇرعان ادەت قۇقىعىن قۇپتاساق، دەدى قاراتاەۆ، حۇكىمەتپەن جولداس بولىپ، قازاق قور بولا بەرسىن ءھام دىنىنەن ايىرىلسىن دەگەنىمىز بولىپ شىعادى!

جەكە ماجىلىستە باس قوسقان قازاقتاردىڭ ءبارى ونى قولدادى. العاشقى دۋماعا دەپۋتات بولعالى، ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويعانى ءۇشىن «كرەستى» تۇرمەسىنە وتىرىپ شىققالى پەتەربۋرگتە تۇرىپ كەلە جاتقان سالىمگەرەي ءجانتورين، ترويتسكىدە ادۆوكاتتىق قىزمەت اتقاراتىن جيھانشا سەيدالين، تۇركىستان ولكەسىنىڭ تۋماسى، سەزگە  پەتەربۋرگتەن كەلگەن  زاڭگەر سەرالى لاپين، جايىق ءوڭىرىنىڭ ءدىن قىزمەتشىسى دوسان مولدا امانشين، باياناۋىل جاعىنىڭ مىرزاسى سادۋاقاس شورمانوۆ ءبارى ادەت قۇقىعىنىڭ ازىپ بارا جاتقانىنا مىسالدار كەلتىرىپ، قاراتاەۆقا قولداۋ كورسەتتى. بىراق بوكەيحانوۆ قازاقتىڭ جارتىسى ءدىن ۇستامايتىنىنا سەنىمى كامىل، مىقتاعاندا جارتىسى عانا مۇسىلمان، شاريعاتتى قازاققا جولاتۋعا بولمايدى دەگەن ويىنان قايتپادى. ءوزىنىڭ مۇنى ەرتەڭ مۇسىلمان جينالىسىنا دەپارتامەنت باستىعى تارانوۆسكي مىرزا قاتىسىپ وتىرعاندا دا ايتىپ بەرە الاتىنىنان حاباردار ەتتى. قاراتاەۆ قاتتى كۇرسىنىپ، قاپالى ۇنمەن، «قازاققا زالالدى، تەرىس پىكىر تۋعىزاتىن مۇنداي ورىنسىز سوزدەردى ءدىن ماسەلەسىن قارايتىن حۇكىمەت چينوۆنيگىنىڭ كوزىنشە سويلەۋ – قازاق حالقىنا زور قيانات، ءھام قازاقتىڭ شىن باقىتسىزدىعى»، – دەپ، قولىن جايدى. ءجانتورين بوكەيحانوۆقا: «مۇنداي سوزدەر ايتىپ قازاققا زيان قىلاتىنداي ەش رەت جوق، جالپى ءماجىلىس كەزىندە بۇلاي سويلەمەڭىز»، – دەدى. وسىنشا ورىنسىز دا اعات ءسوزدى قايتالاماۋىن، ونداي كۇماندى، سالدارى جامان بولۋى ىقتيمال نارسەنى اسىرەسە ۇكىمەت چينوۆنيگى الدىندا ايتپاۋىن بوكەيحانوۆتان ءبارى ءوتىندى.

ءاليحان رايىنان قايتتى، بىراق الگى پىكىرىن مۇسىلمان سەزىندە تارانوۆسكي جوق كەزدە ايتىپ قالۋى ىقتيمالدىعىن جاسىرمادى. ول سامارادا تۇرىپ جاتقانمەن، داۋسى جەرلەستەرىنە «قازاق» گازەتى ارقىلى جەتىپ جاتقانىن، سوندىقتان دا مۇسىلمان سيەزىنە سولاردىڭ وتىنىشىمەن كەلگەنىن ەسكە الدى. وسى  سەزگە قاتىس دەپ وزىنە جەدەلحات سالعان سەمەيلىكتەردىڭ «دۋحوۆني سوبرانيەگە كىرۋ»، شاريعات جولى، قالىڭمال، ەنشى، جەسىر، مال داۋى جايىنداعى پىكىرىن ءالى دە سۇراستىراتىنىن، ولارعا مۇسىلماندىق حاقىنداعى ءوز ويىن بايان قىلاتىنىن ايتتى. ء(اليحان شىنىندا دا ارتىنشا «جۇرت پىكىرى قالاي دەپ سەمەي، قارقارالىعا تەلەگرامما بەرىپ» سۇراۋ سالدى دا، «ايتىلعان ىستەر شاريعاتقا كەتكەنى دۇرىس» دەگەن جاۋاپ-جەدەلحات الدى. كەيىن بۇل جايىندا: «مەنى مۇسىلمان سيەزىنە بار دەپ سەمەي تىلەگەندە، ەلدەن جۇرت پىكىرىن بىلەتىن كىسى سيەزگە بارسا جاقسى بولادى دەگەنىم وسى. سيەزدە بولاتىن ءسوز ەلدە ءتامام بولىپ، جۇرت اراسىندا يلەنىپ، ءپىسىپ كەلسىن دەگەنىم وسى. مەنى ساماردا تۇرسىڭ دەپ، سيەزگە بار دەپ، وزدەرىنىڭ سيەز تۋرالى پىكىرىن اشىققا شىعارماعانى زور قيىنشىلىق بولدى. سيەزدە جوعارىدا ايتىلعان سوزدەر تۋرالى سويلەمەي قالعانىم وسى»، – دەپ جازدى). دەگەنمەن، دەلەگاتتاردىڭ كوزقاراستارىنداعى بۇرق ەتىپ ءبىر كورىنىپ قالعان وسى ءبىر قايشىلىققا قاراماستان،   4-ءشى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان سەزىنە قاتىسىپ وتىرعان قازاقتاردىڭ جەكە ءماجىلىسى قاجەت شەشىم شىعارا الدى. ءوزارا پىكىرلەسىپ بولعاننان سوڭ، سەمەي، ورال، تورعاي، اقمولا وبلىستارى ورىنبور ءدىني باسقارماسىنا قاراعانى، ال تۇركىستان ولكەسىندە ءوز الدىنا مۋفتيلىك اشىلعانى دۇرىس دەپ تابىلدى.

سەزدە بارلىق باياندامالار مەن سويلەۋشىلەر تىڭدالعاننان كەيىن، ساياسي باعدارلامالار جونىندەگى ۇسىنىستار ەسەپكە الىنباي، تەك ءدىنباسىلاردىڭ سايلانبالى بولۋى تيىستىگى، بارلىق مەكتەپتەردى باسقارۋ ءىسىن، ولاردىڭ باعدارلامالارىن، مۇعالىمدەردىڭ قۇرامىن باقىلاۋدى ءدىني جينالىستاردىڭ قاراماعىنا بەرۋ قاجەتتىگى جايىندا قاۋلى قابىلداندى.  بىراق سولار دا ورىندالعان جوق. 4-ءشى مۇسىلمان سەزى جۇمىسىن 1914 جىلعى 25 ماۋسىمدا اياقتاعان، سودان ءۇش كۇن وتكەندە، 28 ماۋسىمدا، ساراەۆو قالاسىندا اۆسترو-ۆەنگريا تاعىنىڭ مۇراگەرى ءولتىرىلىپ، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءورتى تۇتاتىلدى. وسىعان بايلانىستى باستالعان جاڭا ءداۋىر مۇسىلمانداردىڭ ءدىن ىستەرىن رەفورمالاۋ ماسەلەسىن كەرى ىسىردى.  سودان كەزەكتى بەسىنشى قۇرىلتاي مونارحيا قۇلاعاننان كەيىن عانا شاقىرىلدى. تەك 4-ءشى مەمدۋمانىڭ مۇسىلماندار فراكتسياسى سوعىس جاعدايىنا بايلانىستى باستاما كوتەرىپ،  مۇسىلمان قوعامدىق ۇيىمدارى وكىلدەرىنىڭ بۇكىلرەسەيلىك سەزىن شاقىردى.  مايدانداردا جارالانعان جاۋىنگەرلەرگە كومەك كورسەتۋ شارالارىن ويلاستىرىپ جاساۋدى  ماقسات ەتكەن بۇل جينالىس 1914 جىلعى 6–10 جەلتوقساندا ءوتتى. كوزدەلگەن جۇمىستاردى ۇيلەستىرۋ ءۇشىن مۇسىلمان قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ ورتالىق كوميتەتى قۇرىلدى. وعان قازاقتاردان باقىتجان قاراتاەۆ كىردى...

...ءدۇبىرلى توڭكەرىستەر مەن قازاق مەملەكەتتىلىگى جاڭعىرتىلاتىن ون جەتىنشى جىل تاقالىپ كەلە جاتتى...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz