جۋرناليست، عالىم باۋىرجان ومارۇلىنىڭ جازۋشى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى بولعان ءابىش كەكىلباەۆپەن (1939-2015 جج.) سۇحباتى. 

2006 جىلى 25 قازاندا «ايقىن» گازەتىندە جاريالانعان. 

– ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى قابىلدانعان كەزدە ءسىز ۇلكەن مىنبەردەن حالقىمىزدى قۇتتىقتاعان ەدىڭىز. سودان بەرى ون التى جىل ءوتتى. تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاۋى بولعان وقيعالارعا بۇگىنگى كۇن بيىگىنەن قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

– وسىدان ون التى جىل بۇرىن ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى قابىلدانعان كۇن ءبىزدىڭ جاڭا تاريحىمىزدىڭ ەڭ بەتبۇرىس ءساتى بوپ سانالادى. ول كۇن مەنىڭ كوز الدىمدا. ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىن قابىلداۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. ويتكەنى، وعان دەيىن بۇرىنعى كەڭەستەر وداعى كەڭىستىگىندە قايتا قۇرۋ ۇدەرىستەرى ءجۇرىپ جاتتى. ول قۇبىلىستى اركىم ءارتۇرلى تۇسىنەتىن. بىراق كوپشىلىك جۇرت: «سول بۇرىنعى جۇيە ساقتالىنادى، وعان جاڭا سيپاتتار قوسىلادى، باسقارۋداعى مىندەت ءبولىسۋ وزگەرەدى، ازاماتتاردىڭ قوعامعا قاتىناسىنىڭ سيپاتى وزگەرەدى، دەموكراتيالانۋ باستالادى» دەپ توپشىلاعان بولاتىن.

سەبەبى، بۇل ۇدەرىستەردىڭ الدىندا حالىقارالىق كوممۋنيستىك قوزعالىستا وسى باعىتتاعى كوپتەگەن اعىمدار سالتانات قۇردى. كاپيتاليستىك ەلدەردەگى كوممۋنيستەر ەۆروكوممۋنيزم اعىمىن العا شىعاردى. چەحوسلوۆاكيا، ۆەنگريا سياقتى ەلدەردە «سوتسياليزم س چەلوۆەچەسكيم ليتسوم» سيپاتىنداعى ءيمانجۇزدى ءسوتسياليزمدى دامەتكەن اعىمدار بوي كوتەردى. مۇنىڭ بارلىعى دا ءبىر كەزدەگى تاپتىق كۇرەستىڭ قالىپتاستىرعان مەملەكەتتىك كونتسەپتسيالارىنا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر جاساۋ، ازامات بوستاندىعىن كوبەيتەتىن جاڭا قارىم-قاتىناستارعا كوشۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن اعىمدار ەدى. بۇرىنعى وداق تا وسى اعىمعا قوسىلىپ، قايتا قۇرۋ كەزەڭىن باستاعان كەزدە ءبىزدىڭ وتانداستارىمىزدىڭ كوپشىلىگى وسى تاقىلەتتەس وزگەرىستەر بولادى دەپ دامەتكەن سياقتى. «قايتا قۇرۋ» دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلعانىمەن، ونىڭ سيپاتى، بولمىسى، ەۆوليۋتسيالىق جولى ايقىن باعدارلانعان جوق ەدى. كوپشىلىك سول الگى «بۇرىنعىداي ەمەس، باسقارۋ جۇيەسىن سىناۋعا بولادى، ءبىر كەزدە توتاليتاريزم تۇسىندا كەتكەن قاتەلىكتەردى اشىپ ايتۋعا بولادى، اقتاڭداقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋعا بولادى» دەگەن سياقتى جاداعايلاۋ تۇسىنىكتەردىڭ عانا جەتەگىندە ءجۇردى. ال بىراق ءتىپتى وسى سيپاتتاردى وزگەرتكەن كۇننىڭ وزىندە قوعامنىڭ ىرگەتاسىن تۇبەگەيلى جاڭارتۋ كەرەك ەكەندىگىن ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن تۇسىنبەدى. سونىمەن كوپ جاعدايدا قايتا قۇرۋدىڭ وداق كەڭىستىگىندە بەلگىلى مولشەردە تولىق ويلاستىرىلماعانىن، تىڭعىلىقتى زەرتتەلمەگەنىن، وعان باراتىن جولدار ۇلكەن ساراپتان وتپەگەندىگىن كەيىنگى وقيعالاردىڭ بارىسى كورسەتتى. بىراق دەموكراتيالىق قارىم-قاتىناس، ادام قۇقى، ازامات بوستاندىعى، حالىقتار تەڭدىگى جونىندەگى ۇعىمداردىڭ داۋىرلىك، كەزەڭدىك ماسەلەلەر ەكەندىگى داۋسىز انىقتالا باستادى. ول ماسەلەلەردى تۇبەگەيلى شەشپەي تۇرىپ، قوعامدى قايتا قۇرۋ ماسەلەسى شەشىلمەيتىندىگى دە تۇسىنىكتى بولدى. سوندىقتان دا ءبىر ۇدەرىس ەكىنشى ۇدەرىستى باستادى. سول جاعدايدا بىزگە، قازاقستانعا جاڭا تاريحي مۇمكىندىك تۋدى.

– ەگەمەندىگىمىزگە ەرتەرەك قول سوزىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزگە تەزىرەك جەتۋىمىز ءۇشىن سول تۇستا قانداي العى شارتتار قاجەت بولدى؟ قانداي كەدەرگىلەر بار ەدى؟

– جالپى، ادامدار ەش ۋاقىتتا جەكە-جەكە ءومىر ءسۇرىپ كورگەن ەمەس. ادامزات جاراتىلعاننان بەرى بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتەسۋدەن اۋلاق بولماعان. ال مىناۋ جيىرماسىنشى عاسىرداعى ادامدار – تاريح قالىپتاستىرعان ۇلكەن الەۋمەتتەسۋلەردىڭ جەمىسى. ول الەۋمەتتەسۋدىڭ ەڭ ۇلكەن جانە ەڭ تابيعي ءتۇرى – ۇلت. سوندىقتان ءوزىنىڭ ۇلتى ازاتتىق الا الماعان ادامنىڭ ازات بولۋى، ءوزىنىڭ ۇلتى تەڭدىك الا الماعان ادامنىڭ تەڭدىك الۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ءسويتىپ، كۇن تارتىبىنە ازاماتتاردىڭ بوستاندىعىمەن قوسا حالىقتاردىڭ ۇلتتىق ازاتتىعى جونىندە ماسەلە كوتەرىلدى. مىنەكەي، كوپ جاعدايدا جان-جاقتى ويلاستىرىلماي باستالعان قايتا قۇرۋ ۇدەرىسى قوعامدى وزگەرتۋدىڭ ەۆوليۋتسيالىق زاڭدىلىقتارىن اتتاپ وتە الماي، وسى ماسەلەلەرگە دە كەلىپ كيلىكتى. 1991 جىلعى تامىز وقيعالارى مۇنى تەزدەتتى. ول وقيعالار ءسوتسياليزمنىڭ ءوز بەتىمەن قايتا قۇرىلا المايتىندىعىن، ونىڭ تۇبەگەيلى جاعدايلارى وزگەرمەي تۇرىپ، جاڭاعى ايتىپ وتىرعان كاتەگوريالاردىڭ جۇزەگە اسپايتىندىعىن تۇپكىلىكتى دالەلدەدى. وسىدان كەيىن بۇرىنعى وداقتى قۇراعان رەسپۋبليكالاردىڭ پارلامەنت وكىلدەرى مەن ساياسي باسشىلارى كرەملدىڭ سەزدەر سارايىندا باس قوستى. ۇلكەن الەۋمەتتىك كاتاكليزمنەن كەيىن قوعامنىڭ قانداي بولاتىنى جونىندەگى ماسەلەنى تالقىلادى. سوندا قابىلدانعان دەكلاراتسيانىڭ ءوزى بۇرىنعى وداقتى قۇراعان ۇلتتىق سۋبەكتىلەردىڭ بوستاندىعىن، ەركىندىگىن قامتاماسىز ەتۋ قاعيداسىن داۋسىز مويىنداعان ەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءوز ەگەمەندىگىن جاريالاۋعا كوشتى. مۇنى ەڭ الدىمەن رەسەي فەدەراتسياسى باستادى. قازاقستان بۇل ۇدەرىستە ەلدىڭ الدىنا شىعىپ، ەنتەلەي قويعان جوق.

– نەگە سونشاما ۇستامدىلىق تانىتتىق؟

– بۇل قازاق حالقىنا، قازاقستانعا ءوز تاۋەلسىزدىگىنىڭ كەرەك ەمەستىگىنەن ەمەس ەدى. ول كەزدەگى قازاقستان اسا كوپ قۇرامدى مەملەكەت بولاتىن. ونىڭ قۇرامىندا ءجۇز وتىز ەتنوستىڭ وكىلدەرى بولدى. مۇنداعى تولىققاندى ەتنوس بايىرعى حالىق بولعانىمەن، قالعان ەتنوستاردىڭ وكىلدەرىنىڭ سانى دا ايتا قالارلىقتاي ەدى. وعان 1989 جىلى قازاقستانداعى بايىرعى حالىقتىڭ قۇرامى قىرىق پروتسەنتكە دە جەتپەي تۇرعانىنىڭ ءوزى-اق ايقىن دالەل بولا الادى. بىراق مۇنىڭ ءبارى ءوز ەركىمەن، تاريح زاڭدىلىعىمەن بولعان قۇبىلىستار ەمەس-ءتى. مۇنىڭ ءبارى ۇلكەن ۆوليۋنتاريستىك ساياساتتان تۋىنداعان قۇبىلىس بولاتىن. ال دەموكراتيا دا، بوستاندىق تا، تەڭدىك تە – تەك تاريحي قالىپتاسقان ەۆوليۋتسيالىق جولمەن كەلەتىن قۇبىلىستار. وسى جاعدايلاردىڭ بارلىعى قازاقستاندى بۇل ماسەلەنى تالقىلاۋ بارىسىندا اڭىس اڭداۋعا ماجبۇرلەدى. سوندىقتان قازاقستان وداقتىق جاڭا كەلىسىم جاساۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە قاتىناسىپ، سول كەلىسىم-شارتتاردىڭ حالىقتىڭ، ازاماتتاردىڭ كوكسەپ وتىرعان مۇراتتارىنا قىزمەت ەتۋى جاعىندا بولدى. الايدا سول كەلىسىم-شارتتىڭ نەگىزگى باستاماشىلارى بولعان رەسپۋبليكالاردىڭ ءوزى بۇل نيەتتەن ەشتەڭە شىقپايتىندىعىن تۇسىنە باستادى. سول سەبەپتى قازاقستان تاريحتىڭ ءوزى تۋىنداتىپ وتىرعان ەگەمەندىك ماسەلەسىن تىعىرىققا تىرەپ الماي، ساياسي ناقتى قۇبىلىسقا اينالدىرۋ ءۇشىن ۇلكەن تاكتيكالىق فاكتورلاردى ۇيلەستىرۋگە مىندەتتى بولدى. ءسويتىپ، سول وداقتى قۇراپ تۇرعان رەسپۋبليكالاردىڭ بارلىعى ءوزىنىڭ تاريحي قالىپتاسقان تەرريتورياسىندا ەگەمەندىكتەرىن جاريالاعاننان كەيىن عانا ءبىز بۇل ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە شىعارا الدىق. سەبەبى، سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ پارلامەنتى بولىپ سانالاتىن جوعارعى كەڭەستىڭ قۇرامى دا حالىقتىڭ دەموگرافيالىق كورسەتكىشىنە سايكەس ەدى. وسىعان بايلانىستى سونداعى دەپۋتاتتاردىڭ بارلىعى تاريحي زاڭدىلىقتى تۇسىنەتىندەي جاعدايعا جەتپەي تۇرىپ، بۇل ماسەلەنى قويۋ ونى تىعىرىققا تىرەۋمەن بىردەي بولاتىن. مىنەكەي، وسىلاي اڭىس اڭداۋ تاكتيكاسى، قالىپتاسىپ وتىرعان وبەكتيۆتى سيپاتتاردى مەيلىنشە مۇقيات زەردەلەۋ جاقسى ناتيجەگە جەتكىزدى. ويتكەنى تالقىلاۋ بارىسى كورسەتكەندەي، ءبىزدىڭ دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ كوپشىلىگى بۇل ماسەلەنى ءالى دە جەتكىلىكتى ءتۇسىنىپ بولماعاندىعىن بايقاتتى. كوپتەگەن ادامدار تەڭدىك، بوستاندىق جونىندەگى اڭگىمەلەردى پوپۋليستىك ۇراندار عانا دەپ سانادى. ال وداقتى قۇراعان رەسپۋبليكالاردىڭ باسى رەسەيدەن باستاپ ءبارى ەگەمەندىك جولىنا تۇسكەننەن كەيىن بۇل اڭگىمە تالقىلانعان كەزدە ولار وزدەرىنىڭ جاڭاعى قاتىپ قالعان قاعيدالارى ءۇشىن امالسىز ابىرجيتىن، قوبالجيتىن بولدى. ءسويتىپ، بۇرىنعى كەڭەستىك ادامداردىڭ ساناسىنداعى ۇلكەن مەتومورفوزالاردىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان جاعدايىندا دا ەگەمەندىك تۋرالى ءسوز ەتۋگە بولاتىنداي العى شارتتار قالىپتاستى. مىنەكەي، وسىلاي وتكەن قىزۋ ايتىس بارىسىندا قازاقستان ءوزىنىڭ ەگەمەندىگىن جاريالادى.

– ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا ادەپكىدە ىشكى جانە سىرتقى كۇشتەردەن قانداي باعا الدى؟ ەگەمەندىكتىڭ العاشقى ناتيجەلەرى ساياسي كەڭىستىكتە قالاي بايقالدى؟

– وسى ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىن باسپاسوزدە جاريالاماس بۇرىن دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ ءوزى حالىقتىڭ الدىنا شىعىپ، العاش رەت حابارلاۋدى ۇيعاردى. سەبەبى، بۇقارا بۇل قۇبىلىستى كوپ كۇتكەن بولاتىن. حالىق ءوزىنىڭ كوپتەن اڭساپ جۇرگەنىنىڭ زاڭدىق سيپات العانىن كورگەنشە اسىقتى. سوندىقتان ولار رەسمي اقپاراتقا دەيىن-اق وسىنىڭ ناتيجەسىن بىلگىسى كەلىپ، جوعارعى كەڭەس ءۇيىنىڭ الدىندا توپتالىپ، توسىپ تۇردى. داۋىس بەرىلىپ، ناتيجەسى ءمالىم بولعاننان كەيىن ءبىر توپ دەپۋتات سول پارلامەنت ءۇيىنىڭ ىرگەسىنە جيىلعان حالىقتىڭ الدىنا كەلىپ، جوعارعى كەڭەس شەشىمىن جاريا ەتتى. ءسويتىپ، قازاقستان ەگەمەندىگىنىڭ العاشقى قادىمى جاسالدى. سوعان قاراماستان بۇل دەكلاراتسيانى تەك قانا دەكلاراتسيا، ەرتەڭ جۇزەگە اسا قويمايتىن ۋتوپيا رەتىندە قابىلداعان كۇشتەر دە بولدى. ونداي پىكىرلەر ىشتەن دە، سىرتتان دا ايتىلىپ جاتتى. «قازاقستاننىڭ ءوز الدىنا ەل بولىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل ءۇشىن كوپتەگەن تاريحي العى شارتتار كەرەك. ال قازاقستاندا سونىڭ ءبارى-ءبارى جوق. ەندەشە، بۇل تەك قانا ءسوز جۇزىندە قالىپ قوياتىن قۇبىلىس»، – دەپ ساۋەگەيسىگەندەر از بولمادى. الايدا ءبىزدىڭ ەگەمەندىگىمىزدىڭ تاريحي ناتيجەلىلىگى سول قابىلدانعان كۇننەن باستاپ-اق كورىندى دەۋىمىزگە بولادى. ەگەمەندىك جاريالاعان قازاقستاندى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ باسشىلىعى رەسمي تۇردە قابىلداپ، ارنايى كەزدەسۋ وتكىزدى. بۇل ەگەمەندىكتىڭ ءوزىن-ءوزىن اقتاعاندىعى 1991 جىلعى تامىز وقيعالارىنىڭ تۇسىندا بايقالدى. تامىز بۇلىگىنە باستاماشى بولعان ساياسي توپ باسقا رەسپۋبليكالار تۇگىلى ماسكەۋدىڭ وزىنە ىقپالىن وتكىزە الماعانى بەلگىلى. ال ەگەر ءبىز وعان دەيىن ءوز ەگەمەندىگىمىزدى جاريالاماعان ەل بولساق، جاڭاعى ۆوليۋنتاريستىك توپتىڭ دا ءسوزىن تىڭداۋعا مۇقتاج قۇقىقتىق تاۋەلدىلىك جاعدايىندا بولار ەدىك. ءبىز ەگەمەندىگىمىزدى ءبىر جىل بۇرىن جاريالاپ قويعان مەملەكەت رەتىندە ونداي توتەنشە اكتىلەرگە قوسىلعان جوقپىز. بولىپ جاتقان وقيعانىڭ سيپاتىن شىنايى تۇردە انىقتاپ، وعان ادىلەتتى باعا بەرىلۋىن توسۋدى تالاپ ەتتىك. تامىز وقيعالارى دەكلاراتسيا كۇيىندە قابىلدانعان ەگەمەندىكتى تولىققاندى ساياسي فاكتورعا اينالدىرۋدى تەزدەتتى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاندا العاش رەت مەملەكەت باسشىسىن ەستيار قاۋىمنىڭ تۇگەل قاتىسۋىمەن تاڭدايتىن سايلاۋ ءوتتى. حالىق سايلاعان پرەزيدەنت، حالىق سايلاعان پارلامەنت مۇنداي اۋمالى-توكپەلى جاعدايدا قازاقستان سياقتى ۇلكەن كەڭىستىكتە بولاتىن الەۋمەتتىك ۇدەرىستەردى ءوز قولىندا ۇستاۋعا تولىق قۇق يەلەندى. مىنەكەي، وسى باعدار قامتاماسىز ەتىلگەننەن كەيىن ءبىز مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك ماسەلەسىن كوتەرە الدىق. ءسويتىپ، وسىنداي ءسات تۋعان العاشقى كۇندەردە ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىز تۋرالى زاڭ قابىلدادىق. وسى زاڭدى تالقىلاپ جاتقان كەزدىڭ وزىندە بۇرىنعى ساياسي كەڭىستىكتىڭ ءار شەتىندە ءارتۇرلى اعىمدار باس كوتەرە باستادى. مىسالى، بەلوۆەجەدە وداقتى تاراتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. اشحابادتا ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىن قانداي سيپاتتا قۇرۋ كەرەكتىگى بەلسەندى تۇردە ءسوز بولدى. وسى وقىس وقيعالاردىڭ بارلىعىن تاريحي زاڭدىلىقتىڭ لوگيكاسىنا ءتۇسىرۋ وڭاي بولمادى. بۇل جەردە دە ەگەمەن قازاقستان ەنجارلىق كورسەتكەن جوق. ءوزىنىڭ ساياسي باستاماشىلدىعىن تانىتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1991 جىلى جەلتوقسان ايىندا ايگىلى الماتى كەزدەسۋى وتكىزىلدى. الماتىداعى كەزدەسۋ كەڭەستەر وداعىنىڭ ساياسي فاكتور رەتىندە جويىلعانىن، ونىڭ ورنىنا تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ كەلگەندىگىن الەمگە پاش ەتكەن العاشقى ۇلكەن فورۋم بولدى. مەن بۇل وقيعالاردى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ تاريحىنداعى ەڭ مازمۇندى، ەڭ ادىلەتتى، حالىقتىڭ كوپتەن كۇتكەن وقيعالارى دەپ بىلەمىن.

– تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ ءىسىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان قوعام قايراتكەرى رەتىندە قازاقستاننىڭ بۇگىنگى جەتىستىكتەرىن قالاي باعالايسىز؟

– مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتى، مەملەكەتتىك دەربەستىكتى جاريالاپ قويۋ بار دا، ونى قامتاماسىز ەتۋ بار. ال جاريالاپ قويۋدىڭ ءوزى قانشالىقتى كۇردەلى ەكەندىگىنە جاڭاعى ايتقان اقپاراتتىق تۇجىرىمنىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى عوي دەپ ەسەپتەيمىن. ال سونى تاريحي شىندىققا اينالدىرۋ، ارينە، بۇدان دا گورى كوپ ۋاقىتتى، كوپ ءتوزىمدى تالاپ ەتەتىن كۇردەلى ۇدەرىس بولدى. سەبەبى، كەڭەستەر وداعى ءوز ەركىمەن قۇلاپ قالعان جوق. ول ءوزى ۇستانىپ كەلگەن ساياسي جۇيەنىڭ بارلىق مۇمكىندىگى تاۋسىلعاننان كەيىن بارىپ قۇلادى. ءسويتىپ، سوتسياليستىك دامۋ جولى داعدارىسقا ۇشىرادى. سودان تۋىندايتىن ۇجىمدىق مەنشىك، قاۋىمدىق قاتىناستار دا ۇلكەن داعدارىسقا تاپ كەلدى. ال اتالمىش مەنشىك پەن اتالمىش قاتىناستار تۇسىندا ءومىر سۇرگەن قوعام ونى ءبىر كۇندە سەزىنگەن جوق. تۇگەلدەي تەز مويىنداي دا قويعان جوق. ونىڭ سولاي بولۋعا ءتيىستى ەكەندىگىن تۇسىنۋگە، ءومىردىڭ وزگەرۋگە، ول ءۇشىن قوعامنىڭ وزگەرۋگە ءتيىستى ەكەندىگىن مويىنداۋعا ءبىراز ۋاقىت كەتتى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ەلدە الدەنەشە داعدارىستار قاتار ءجۇردى. سونىڭ ىشىندە كوزگە الدىمەن تۇسكەنى ەكونوميكالىق داعدارىس بولدى. ال ەكونوميكالىق داعدارىس بۇرىنعى وداقتىڭ تۇسىندا باستالعان جانە سول كەزدە شىرقاۋ شىڭىنا جەتكەن داعدارىس ەدى. بۇرىنعى ورتاقشىلدىق ەكونوميكا ومالىپ، شوگىپ جاتىپ قالدى. وعان باستاماشى بولعان دا سول بۇرىنعى قايتا قۇرۋدى باستاعان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ءوزى. ويتكەنى ول كاسىپورىندار بوستاندىعىنا جەتەمىز دەپ، جوسپارلى ۇلەستىرمەلى ەكونوميكانىڭ نەگىزىن قۇرايتىن كۇرە قاعيداعا بالتا شاپتى. ءار كاسىپورىننىڭ ءوز الدىنا بيلىك الۋى سول ايماقتاردىڭ وزىنە-ءوزى قوجا بولىپ كەتۋىنە جول اشتى. ءسويتىپ، كاسىپورىنداردىڭ ىدىراۋى ارقىلى كەڭەستىك وداقتىڭ دا اۋماقتىق ىدىراۋى باستالدى. بۇل اۋماقتىق ىدىراۋ ازاماتتاردىڭ ساناسىندا ۇلكەن رۋحاني داعدارىستار تۋعىزدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ەلدە ۇلكەن الەۋمەتتىك كۇيزەلىستەر ورىن الدى. بۇل الەۋمەتتىك كۇيزەلىستەر كوپ حالىقتاردان تۇراتىن قوعامدا ۇلتتىق سيپات الماي قويمايدى. سوندىقتان كەڭەستەر وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ۇلتتىق نەگىزدەگى نارازىلىقتار، ۇلتتىق ەسەپ ايىرىسۋلار باستالدى. مۇنداي جاعدايدا كەز كەلگەن ەكونوميكا ءوز بەتىمەن تىڭايىپ كەتە المايدى. ءبىر قاتىناس ەكىنشى قاتىناسقا اۋىسىپ، بەيبىت وزگەرە سالمايدى. ول مىندەتتى تۇردە وق اتىلىپ، قان توگىلەتىن وقيعالارعا جەتەلەمەگەنمەن بەيبىت ەۆوليۋتسيادان گورى تەگەۋرىندىرەك رەفورماشىلدىقتى تالاپ ەتەدى.

بۇل شىندىقتان قازاقستان دا تىسقارى قالا العان جوق. قازاقستاننىڭ اۋماعىنا تالاساتىندار، ەلدىڭ بىرلىگىنە نۇسقان كەلتىرگىسى كەلەتىندەر ونى تاريحي زاڭدىلىقتان تىسقارى، قولدان جاسالعان مەملەكەت رەتىندە قاراستىراتىن اڭگىمەلەردى گۋلەتىپ جاتتى. ونىمەن دە تىنباي، قازاقستاننىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا كەلىپ، ونىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنا قول سالعىسى كەلەتىن كۇشتەر دە تابىلدى. قىسقاسى، قازاقستان ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك دەربەستىگىن نىعايتۋدى قيىن كۇيزەلىستەر داۋىرىندە باستادى. مىنەكەي، ول كۇيزەلىستەر قازاقستان ەكونوميكاسىن دا قاتتى داعدارىسقا ۇشىراتتى. ول داعدارىستى قازاقستان ءبارىبىر اينالىپ وتە المايتىن ەدى. سەبەبى، قايتا قۇرۋعا دەيىنگى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ 87 پايىزى وداقتىق باعىنىشتىلىقتا بولاتىن. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءوزى دەربەس بيلەيتىن بولىگى 13 پايىزدان اسپايتىن. ونىڭ ۇستىنە ەكونوميكامىزدى قۇرايتىن فاكتورلاردىڭ بارلىعى تەحنولوگيالىق جاعىنان دا باسقا رەسپۋبليكالارعا تاۋەلدى ەدى.

قازاقستان نەگىزىنەن شيكىزاتتىق رەسپۋبليكا بولدى. سوندىقتان ول ءوزىنىڭ بايلىعىنان تولىق پايدا كورەتىن جاعدايدا ەمەس-ءتى. وسىنداي وزگەگە تىركەلىپ قويعان جارىمجان ەكونوميكا الگىندەي اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە الدىمەن تىعىرىققا تىرەلەتىنى بەلگىلى. سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ ساياسي باسشىلىعى بۇل تىعىرىقتان اينالىپ وتۋگە قانشا تىرىسقانمەن، ءبارىبىر وسىناۋ ەكونوميكالىق وزبىرلىقتىڭ زارداپتارىن باستان كەشۋگە ءماجبۇر بولدى. ءوندىرىس تۇگەلگە جۋىق توقتاپ قالدى. اۋىل شارۋاشىلىعى ەبىل-سەبىل كۇيدى باستان كەشتى. حالىققا جاردەماقى مەن جالاقى بەرۋدىڭ ءوزى مۇمكىن بولمادى. قازاقستاننىڭ كوپتەگەن اۋىلدارى ايلاپ، جىلداپ تەڭگەنىڭ دە ءتۇرىن كورگەن جوق. بۇل كۇيزەلىس قازاقستاندىقتاردىڭ كوڭىل-كۇيىنە جاعىمدى اسەر قالدىرمايتىنى ارينە بەلگىلى. سول حالىقتىڭ شىنداپ تارتىپ وتىرعان الەۋمەتتىك كۇيزەلىستەرى مەن ەكونوميكالىق قيىندىقتارىن تىلگە تيەك ەتىپ، قازاقستاننىڭ كەلەشەگىنە كۇماندانۋدى كۇشەيتۋگە تىرىسقان اعىمدار دا ەتەك الدى.

قازاقستاننىڭ ەڭ ۇلكەن جەتىستىگى سول جاڭا قارىم-قاتىناستارعا كوشكەن قاۋىمنىڭ وسىنشا كوپ قىرلى، تىم تەرەڭدەپ كەتكەن قيىندىقتاردى ساناۋلى جىلداردىڭ ىشىندە جەڭىپ شىعا العاندىعى دەپ ايتقان بولار ەدىم. قايتادان قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن ۋاقىتتى كۇتىپ وتىرماي، سول كۇيزەلىستى كۇندەردىڭ وزىندە جاڭا ەتنو-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردى جۇزەگە اسىرۋعا تاۋەكەل ەتكەندىگى دەپ ايتۋعا بولار ەدى. قازاقستاننىڭ ءوز بەتىمەن وسى ومالىپ قالعان ەكونوميكانى، وشارىلىپ قالعان ءوندىرىستى قايتادان تىرشىلىككە قوسا المايتىندىعىن ءتۇسىنىپ، حالىقارالىق ەكونوميكامەن ىقپالداستىققا تۇسۋگە تاۋەكەل ەتكەندىگى دەپ ايتۋعا بولار ەدى. ال بۇنىڭ قاي-قايسىسى دا ۇلكەن ءىس-قيمىلدى قاجەت ەتەتىن تۇبەگەيلى وزگەرىستەر سانالادى. ونىڭ قاي-قايسىسىن دا جۇرتتىڭ بىردەي ءتۇسىنىپ، بىردەي قولدانىپ كەتۋى وتە قيىن ەدى. سوندىقتان مۇنىڭ بارلىعى ۇلكەن ستراتەگيالىق كورەگەندىكپەن قوسا، تاكتيكالىق ادىسقويلىقتى، ۇيىمداستىرۋشىلىق ورالىمدىلىقتى تالاپ ەتتى.

قازاقستان وسى ۇدەرىستەردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ وزىنە لايىق كەسكىندەمەسىن تابا الدى. ءسويتىپ، ءبىرىنشى كەزەككە ول ءوز ەكونوميكاسىن اياعىنان تىك تۇرعىزۋعا قاجەتتى ينۆەستيتسيا تارتۋ ساياساتىن باستادى. ول ءۇشىن حالىقارالىق كاپيتالمەن جاڭا جاعدايدا ىقپالداسۋعا كوشتى. ارينە، كىرىپتار بولىپ، ءىسىڭ ءتۇسىپ وتىرعان ەلگە سەنىڭ بارلىق تالابىڭ وتە قويمايتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ىمىراشىلدىقتان قاشىپ قۇتىلا المايتىن ديپلوماتيا قاجەت ەدى. قازاقستان بۇعان دا تاۋەكەل ەتە الدى. ءبىزدىڭ ەل ءوزىنىڭ گەوساياسي ءتيىمدى اۋماعىن جانە وندا جيناقتالعان تابيعي رەسۋرستاردىڭ مولدىعىن ءتيىمدى پايدالاندى. وسىدان تۋىنداماي قويمايتىن سىرتقى اسەرلەردى ەكى جاققا بىردەي ءتيىمدى ىسكەرلىك ارىپتەستىككە بەيىمدەۋ ءۇشىن دە كوپتەگەن كۇش-ارەكەت كەرەك بولدى. سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ ساياسي ەليتاسىنان دا، بۇكىل جۇرتشىلىقتان دا وسىعان جەتكىلىكتى ءتوزىم مەن اقىل تابىلدى. بۇل قازاقستاننىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن ۇلكەن جەتىستىگى دەپ ەسەپتەيمىن. ەندى وسى ۇلكەن جەتىستىكتىڭ ەڭ مىقتى كورىنىسى ەلدەگى الەۋمەتتىك احۋالدىڭ ورنىقتىلىعى ەدى.

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان نەسىمەن كۇشتى، ادامزاتقا نەسىمەن ىقپالدى دەسەك، ول ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك ورنىقتىلىقتى قامتاماسىز ەتكەندىگىمىزگە بايلانىستى بولىپ وتىر. ال قيىن كۇندەردە وسىنداي ۇلكەن تاۋەكەلگە تۇرا بىلگەن مەملەكەت پەن قوعام ودان ءارى ءوزىنىڭ جاڭاشىلدىق جولىن، ياعني، يننوۆاتسيالىق باعىتىن تابا الاتىنى تۇسىنىكتى. ءسويتىپ، قازاقستان ءوزىنىڭ تابيعي مۇمكىندىكتەرىنە، تاريحي مۇمكىندىكتەرىنە ساي قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايدان تۋىندايتىن زاڭدىلىقتارعا لايىقتالعان جاڭا سايكەستىگىنە قول جەتكىزدى.

– ەلدىڭ بەدەلدى باسىلىمدارىنىڭ ءبىرى ءسىزدى «قازاقتىڭ تاڭدايى» دەپ اتادى. ۇلتتىڭ جانىنا باتاتىن ماسەلەلەردى دەر كەزىندە ايتىپ ءجۇرسىز. سوندا دا الدەبىر سەبەپتەرمەن ايتا الماي، «اتاسىن ولتىرگەن» وزەكجاردى سوزدەرىڭىز بار ما؟

– مەن كوپ جاعدايدا وسىنشا ۇيتقىما ۋاقىتتا ۇلت پەن قوعام بىلۋگە ءتيىستى-اۋ دەگەن پىكىرلەرىمدى ۇتىمدى جەتكىزىپ وتىرۋعا تىرىستىم. الايدا ءبىزدىڭ ءومىر سۇرگەن زامانىمىز كۇردەلى بولدى. كوپ جاعدايدا ءالى دە كۇردەلى. سوندىقتان بارلىعىن سارقىپ ايتتىم دەۋگە اۋىزىم بارمايدى. ويتكەنى ونى جاعداي دا كوتەرگەن جوق. ءبىز جاڭاعى ايتقانىمىزداي، كوپ قۇرامدى كۇردەلى قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. مۇنداي قوعامدا ءوزىڭنىڭ كوكەيكەستى ويىڭدى ورىنداماق تۇگىلى پىكىرىڭدى جەتكىزۋدىڭ ءوزى دە بىرقاتار قيىندىقتار تۋعىزاتىنى بەلگىلى.

– قازىر پارلامەنتتەگى دەپۋتاتتاردىڭ سانىن كوبەيتۋ جونىندە ماسەلە كوتەرىلىپ جاتىر. بۇعان كوزقاراسىڭىز قالاي؟

– مەن بۇل ماسەلەگە وڭ قارايمىن. سەبەبى، بىزگە باياندى مەملەكەتتىلىك كەرەك. باياندى مەملەكەتتىلىككە جەتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قالىپتاسقان ساياسي ورنىقتىلىقتى ودان ءارى نىعايتۋ قاجەت. ال ساياسي ورنىقتىلىقتىڭ نىعايۋى الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى تالاپ ەتەدى. الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن باستى فاكتور – ادام قۇقى، ازامات بوستاندىعى. ال بۇلاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ تاريحي تاجىريبە ارقىلى كوز جەتكىزىلىپ وتىرعان بىردەن-ءبىر مەحانيزمى – دەموكراتيالىق قارىم-قاتىناس. دەموكراتيالىق قارىم-قاتىناستىڭ ەڭ باستى ءتۇرى – ازاماتتىڭ مەملەكەت ومىرىنە تىكەلەي ارالاسا الۋى. ال ءبىزدىڭ جيىرما ءبىرىنشى عاسىر جاعدايىندا بۇل مۇمكىندىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ جالعىز جولى – پارلامەنتاريزم. پارلامەنتاريزمدە ءوز وكىلى وتىرعان ازامات قانا وسى مەملەكەتتىڭ ومىرىنە مەنىڭ دە قاتىناسىم بار دەپ ەسەپتەي الادى. سوندىقتان ازاماتتارىمىزدىڭ مەملەكەت ومىرىنە ساياسي قاتىناسىن تولىق قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ونىڭ تولىق وكىلەتتىلىگىن دە قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك. ال قازىر قازاقستان پارلامەنتىنىڭ وكىلەتتىلىگى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس كەلە بەرمەيدى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ەلەكتوراتىمىزدىڭ حالىقارالىق ستاندارتقا سايكەس ساياسي قاتىناستارىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن دەپۋتاتتىق كورپۋستى سان جاعىنان دا ۇلعايتۋىمىز قاجەت. سوندىقتان بۇل ۋاقىتىندا كوتەرىلگەن ورىندى ماسەلە دەپ ەسەپتەيمىن. بىزدىڭشە، مۇنداي يگى باستاما ءوزىنىڭ شەشىمىن تابۋعا ءتيىس.

– دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەپ وتىرمىز. مۇنىڭ ناقتى مۇمكىندىكتەرى قانداي؟

– باسەكەگە توتەپ بەرۋ – قازىرگى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مەملەكەتتەردىڭ ءبارىنىڭ موينىنا ۋاقىتتىڭ قويىپ وتىرعان تالابى. بۇل تالاپتى الدىمەن تۇسىنەتىندەر، كەيىن تۇسىنەتىندەر بولۋى مۇمكىن. بىراق بۇل تالاپتان بۇلتارىپ قالاتىندار جوق. سوندىقتان قازاقستان بۇل ماسەلەنى دەر كەزىندە كوتەرىپ جاتىر. ونى جۇزەگە اسىرۋعا ءبىزدىڭ ەلدىڭ مۇمكىندىگى الەمدەگى كوپتەگەن ەلدەردەن كوبىرەك بولماسا، از ەمەس. ءبىز ۇلان-بايتاق اۋماققا يەمىز. ول اۋماعىمىزدىڭ رەسۋرستىق مۇمكىندىكتەرىن قازىر بۇكىل الەم ءبىلىپ وتىر. ول مۇمكىندىكتەردى ويداعىداي جۇزەگە اسىرۋ تەحنولوگياعا، شارۋاشىلىقتى يننوۆاتسيالىق باعىت بويىنشا عىلىمعا نەگىزدەپ جۇرگىزە باستاۋعا بايلانىستى. بۇل حالىقتىڭ ساۋاتتىلىعىن تالاپ ەتەدى. ال بۇل كورسەتكىش بويىنشا دا قازاقستان الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ الدىڭعى لەگىندە تۇر. قازىرگى ەكونوميكالىق جاعىنان دامىعان ەلدەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ وزىندە قازاقستانداعىداي جاپپاي ساۋاتتىلىق جوق. مىنەكەي، وسى فاكتورلاردىڭ بارلىعى قازاقستانىڭ قازىرگى الەمدە ورىن الىپ وتىرعان ەكونوميكالىق باسەكەگە توتەپ بەرە الاتىنداي قوعام ورناتۋىنا العى شارت بولا الادى. ەگەر ءبىز مۇنى جۇزەگە اسىرۋعا دەر كەزىندە كىرىسپەسەك، ءوزىمىزدىڭ وسىنداي الەۋەتىمىزدى كۇننەن-كۇنگە السىرەتە بەرۋىمىز مۇمكىن.

– وسىدان جيىرما بەس جىل بۇرىن قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنت-جاستارىمەن كەزدەسۋدە ءسىز ابىلقايىر حاندى ەسكەرتكىش قويۋعا لايىق ەرەك تۇلعا دەپ باعالاعان ەدىڭىز. وسىناۋ قايشىلىعى مول تاريحي تۇلعا بۇگىنگى كۇنى ءوزىنىڭ ناعىز باعاسىن الدى دەپ ويلايسىز با؟

– ابىلقايىر – تاريحي قايشىلىققا تولى تۇلعا. ونىڭ زامانىندا قاي حالىق تا ءوزىنىڭ ىشكى مۇمكىندىكتەرى ارقىلى داۋرەندەپ كەتە الماعان. ونىڭ ىشىندە كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن شەكتەلىپ قالعان، ۇلان-بايتاق كەڭىستىكتى يەمدەنىپ جاتقان، سان جاعىنان از قازاق قاۋىمى سىرتقى فاكتورعا جۇگىنبەي تۇرا المايدى. ءتىپتى سىرتقى فاكتوردى ەسكەرمەيمىن دەگەن كۇننىڭ وزىندە سول كەزدەگى قالىپتاسقان حالىقارالىق جاعداي بۇعان مۇمكىندىك بەرمەيدى. ابىلقايىردىڭ تۇسىندا تاڭداۋ از ەدى. قازاق جۇرتى باتىسقا نەمەسە شىعىسقا ىقىلاس بىلدىرۋگە مىندەتتى بولدى. ال ونىڭ شىعىسىندا وزىنەن وزا قيمىلداپ، الەۋمەتتىك نەمەسە ەكونوميكالىق پروگرەسس جاساپ جاتقان كورشىلەرى بولا قويعان جوق. ول كەزدەگى قىتايدىڭ ءوزى ۇزاق جىلعى وتارشىلدىقتان كۇشىن سارىققان ءبىر كەزدەگى ۇلكەن الەۋەتىنەن ايىرىلعان ءالجۋاز ەلدەردىڭ ءبىرى ەدى. سوندىقتان دامۋدى ويلاعان، ەلىنىڭ ىلگەرى باسۋىن ويلاعان ساياساتشىلاردىڭ بارلىعى وزا قيمىلداپ، كەلە جاتقان سىرتقى فاكتورلارعا ۇمسىنۋعا ءماجبۇر بولدى. مۇنى تاۋەلسىزدىكتەن بەزىنۋ، وتارشىلدىقتى قولداۋ دەپ ويلاۋعا بولمايدى. سەبەبى، ول كەزدەگى قازاق ەلىنىڭ جاعدايى وتارشىلدىق پەن تاۋەلسىزدىكتىڭ اراسىندا تۇرعان جوق-تى. ول كەزدە ەلدىڭ جاعدايى وداقتاستىقتى قاي تاراپتان ىزدەۋگە بايلانىستى بولاتىن. وعان ابىلقايىر جاساعان قادامعا ودان بۇرىنعى تاۋەكەل مەن تاۋكە، ونىڭ تۇستاستارى قايىپ، سامەكە، جولبارىس، ودان كەيىنگى ابىلمامبەت، ابىلايلاردىڭ دا بارعاندىعى، ال ءبىر كەزدە ونىڭ بەتىنەن الىپ، ءىزىن شاباقتاعان باراقتىڭ نەپليۋەۆتىڭ الداۋىنا ءتۇسىپ، «جامان ىرىم» باستاپ، وعان اق ءۇي اپارىپ بەرىپ، ابىلقايىردان دا وزىپ، العا ءتۇسىپ كەتكەنى ءۇشىن جەر اۋىپ، قازاق اراسىندا جۇرگەن شونا باتىر مەن قازىبەك، بەكبولات بيلەر ونىمەن ات قۇيرىعىن ءۇزىسىپ كەتۋگە دەيىن بارعانىن ايتساق تا دالەل بولا الادى. ابىلقايىردىڭ شىعىس تاراپتان كۇتكەن قاۋپىن كەيىن ابىلاي ءوز باسىنان كەشىپ، ورىس ساياساتشىلارى «دۆوەدانستۆو» اتاپ كەتكەن قوس بوداندىققا بارۋعا ءماجبۇر بولدى. ويتكەنى، سىرتتان وداق ىزدەۋدەن قاشىپ قۇتىلا الماعان جاڭعىز قازاق بيلەۋشىلەرى ەمەس ەدى.

ۋكراينادا حمەلنيتسكي، گرۋزيادا باگراتيون، ليتۆا، بەسسارابيا، كاۆكاز بيلىكشىلەرى، حيۋا حانى شاحنياز، تورعاۋىت ايۋكە، ويرات سىبان راپتان مەن عالدەن شەرىن دە جۇگىنشىل ەدى. كەيىن باتىس وتارلاۋىنىڭ قۇرىعىنان ءبىر كەزدە الەمدى تىتىرەتكەن يران، ءۇندى، اراب، قىتاي باستاعان بۇكىل افريكا، ازيا ەلدەرى قۇتىلا الماعان. سوندىقتان، ءحVىىى عاسىرداعى قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرىن پەرى، ءبىرىن پەرىشتە قىلىپ، ەكى ۇداي تالاسقا ءتۇسۋدىڭ قاجەتى جوق. ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا ۇلىستى ەمەس، ۇلتتى بيلەگىسى كەلدى. جەرگە، سۋعا يە بولعىسى كەلدى. بىراق ونى بۇرىنعى كوشپەلى وردالار تاجىريبەسىمەن جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن، ول ءۇشىن جاڭا ساياسي سايكەستىك كەرەك ەكەندىگىن تۇسىنۋگە مۇرشالارى بولمايدى. الايدا، ولاردى قايشىلىققا تولى ساياساتتىڭ ءوزى قازاق مەملەكەتىن مويىنداپ، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس جاساپ، كەلىسسوزگە كەلۋگە ماجبۇرلەدى. بۇل اقيقاتتى رەسەي دە، قىتاي دا جوققا شىعارا المادى. قايتا ولاردىڭ الگىلەرمەن جۇرگىزگەن ديپلوماتيالىق قۇجاتتارى سول كەزدەگى ۇلان-بايتاق قازاق ەلىنىڭ اۋماعىن قانداي ۇلت مەكەندەگەنىن انىق ايعاقتايدى. بۇل ءبىزدىڭ حح عاسىردىڭ اياعىندا قولدان جاسالعان ۇلت ەمەستىگىمىزدى، ءوز مەملەكەتىمىز بولعاندىعىن، جاپپاي تاۋەلسىزدەنۋ كەزەڭىندە ءتول ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا تاريحي نەگىزىمىز جەتكىلىكتى ەكەندىگىن قۇجات تۇرىندە دەرەكتەيدى. سوندىقتان قالىپتاسقان جاعدايعا وراي ابىلقايىردىڭ جاساعان تاڭداۋىنىڭ ۇتىمدى دا، ۇتىمسىز دا تۇستارى بولدى. ۇتىمدىلىعى، ءدال سول جىلدارى ءوزىنىڭ شىعىستاعى كورشىسى جوڭعارمەن وداقتاس بولىپ كەتسە، وندا 1751 جىلعا جەتپەي جوڭعارمەن بىرگە قۇريتىن ەدى. ەگەر جوڭعاردى جەڭگەن قىتايمەن وداقتاس بولسا، كۇندەردىڭ كۇنىندە جوڭعاردى جايپاعان تسين يمپەرياسىنىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىن جويمايتىنىنا كەپىل از. ال بۇل قاۋىپ باتىستان تۋمايدى دەپ ويلاۋ تاعى دا تاريحي شىندىققا جاناسپايدى. بىراق سول كەزدەگى رەسەيمەن وداقتاس بولۋعا تالپىنعانى قازاق ەلىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن تاعى ءبىر عاسىرعا دەيىن ۇستاپ وتىرۋىنا، ءوز حالقىنىڭ ءتىلى مەن ەتنيكالىق دەربەستىگىن وسى زامانعا، جيىرما ءبىرىنشى عاسىرعا جەتكىزۋىنە مۇمكىندىك بەردى. بىراق بۇل رەسەيدىڭ ساحيلىعىنان نە بولماسا بىزگە كوپ جانى اشىعاندىعىنان ەمەس ەدى.

نەگىزىندە، وركەنيەتى بولەك، ءتىلى مەن ءدىنى بولەك، ءومىر ءۇردىسى بولەك رەسەي قازاق جەرىنە قاپتاپ ەنۋگە كوپ ۋاقىتقا دەيىن قۇلىقتى بولعان جوق. سەبەبى، سول كەزدەگى قازاق دالاسىن ولار قۋراپ جاتقان قۇلادۇز كەڭىستىك قانا دەپ ەسەپتەدى. ونداعى قورەك ايىرىپ وتىرعان مال شارۋاشىلىعى ولاردى ءتىپتى دە قىزىقتىرعان جوق. ەلدىڭ وتارشىلدىققا ۇرىنۋى بۇكىل ادامزات جەر استى بايلىقتارىن يگەرۋگە كوشكەن كەزدەن باستالادى. ال مۇنداي كەزەڭ باستالعان كەزدە تەك رەسەي عانا ەمەس جەر بەتىندەگى بارلىق مەملەكەتتەر دە ەكسپانتسياعا ۇرىندى. ءبىزدىڭ شىعىستاعى كورشىلەرىمىز – قىتاي دا، جاپوندار دا، تاعى دا باسقا وزدەرىن الەۋەتتى سانايتىن مەملەكەتتەردىڭ ءبارى دە مۇنداي ارەكەتتەن قاشىپ قۇتىلعان جوق. ءسويتىپ، جاڭا الەمدىك ساياسي قاتىناستاردىڭ داۋرەنى باستالدى. وسىنىڭ ارقاسىندا ازاماتتار مەن حالىقتاردىڭ بوستاندىعىنا زالال كەلتىرمەيتىن ءتيىمدى قارىم-قاتىناستاردىڭ جاڭا الەمدىك ۇلگىسىن جاساۋ مىندەتى قويىلدى. مىنەكەي، وسى شىندىقتى مويىنداۋدىڭ جانە ونىڭ جولىندا بۇكىل ادامزات بولىپ كۇرەسۋدىڭ ناتيجەسىندە بۇرىنعى تاۋەلدى ەلدەر دە تاۋەلسىزدىك الا باستادى. بۇكىلالەمدىك قوعامدىق سانانى بيلەگەن دەموكراتيالىق سەرپىلۋدىڭ ءۇشىنشى اعىمى كۇشەيگەن كەزدە ءبىزدىڭ ەلگە دە مۇمكىندىك تۋدى.

– ەلدىڭ اتاۋىنا بايلانىستى كەزىندە ءارتۇرلى پىكىر قوزعالىپ، اقىرى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەگەن ۇعىم ابدەن قالىپتاسىپ، سانامىزعا ءسىڭىپ كەتتى. دەگەنمەن وسىعان بايلانىستى ءسىزدىڭ ايتارىڭىز بار ما؟

– «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەگەن ۇعىمعا بايلانىستى ءوز تۇسىندا جوعارعى كەڭەستە ۇلكەن داۋ تۋعانى بەلگىلى. دەپۋتاتتاردىڭ كوپشىلىگى «قازاق رەسپۋبليكاسى» دەگەن اتاۋعا ىقىلاس ءبىلدىردى. بۇل تاريحي جاعىنان دا، تىلدىك جاعىنان دا، ساياسي لوگيكاسى جاعىنان دا بىردەن-ءبىر ىقتيمال اتاۋ ەدى. الايدا الگىندە ايتقانىمىزداي، كوپ قۇرامدى قازاقستاننىڭ جۇرتتان وزگەشە جاعدايى سول كەزدەگى پارلامەنتتى ىمىراشىلدىق، مامىلەلىك اتاۋ ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتتى. ءسويتىپ، وسى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەيتىن اتاۋدى جاقتاعانداردىڭ داۋىسى باسىم ءتۇستى. بۇل ەندى قالاي بولعاندا دا قازىرگى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ اتى. بۇل اتاۋ دا مۇنداعى بايىرعى ەلدىڭ قازاقتار ەكەندىگىن جوققا شىعارمايدى. ال كوپ جاعدايدا قازىرگى «ستان» دەگەن جۇرناققا بايلانىستى حالىقارالىق كولەمدە ايتىلىپ جۇرگەن تەرىس كوزقاراسقا كەلەتىن بولساق، بۇل «ۇلى دەرجاۆالى» شوۆينيستىك كوزقاراستىڭ سالقىنى دەپ ويلايمىن. ادامداردىڭ، ۇلتتاردىڭ، مادەنيەتتىڭ ءالى دە ءبىرىن-ءبىرى مويىنداپ، بەيبىت جاراستىققا ۇيرەنىسە الماي جاتقاندىعىنىڭ كورىنىسى. سوندىقتان بۇگىنگى تاڭدا بۇل اتاۋ توڭىرەگىندە ءمۇيىز سىرقىرايتىنداي كۇردەلى ماسەلە جوق دەپ بىلەمىن.

– تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ءبىر تىرەگى سانالاتىن رۋحانيات سالاسىنداعى شارالاردىڭ بۇگىنگى دەڭگەيىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟

– ارعى-بەرگى تاريحقا ءۇڭىلىپ وتىرساق، ءوز تۇسىنداعى رۋحانياتتىڭ دەڭگەيىنە كوڭىلى تولعاندار بولماپتى. ارحيمەد، اريستوتەل، سوكرات، پلاتونداردىڭ داۋىرىندەگى پىكىرلەرگە كوز سالساڭىز دا، التىن زامان ارتتا قالىپ، قولايسىز قولا زامانعا تاپ بولعانداي اسەر الاسىز. بالكىم، ادامزات ءۇشىن ەڭ كەشىرىمدى نارسە وسى رۋحاني دامۋعا بايلانىستى توقمەيىلسۋشىلىكتىڭ ەمەس، قايتا ماكسيماليزمنىڭ باياندى بولعاندىعى شىعار. مۇمكىن، رۋحانيات سونىڭ ارقاسىندا العا باسىپ كەلە جاتقان شىعار. بالكىم، مەن دە سول ينەرتسيادان كەتە الماي جۇرگەن شىعارمىن. رۋحاني دامۋىمىزدىڭ بارلىق مۇمكىندىگى تولىقتاي جۇزەگە اسىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىن. الايدا، «ءبىزدىڭ ۇلتتىق رۋحاني ومىرىمىزدە ەشقانداي وزگەرىس بولمادى، جانە ول وزگەرىس تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە جاتپايدى» دەيتىن بولسام، مەن اقيقاتتىڭ بەتىنە تۇكىرگەن ءنامارت بولىپ شىعار ەدىم. ءبىزدىڭ كەز-كەلگەن كوزى قاراقتى قازاق ءوزىنىڭ وسىدان ون جىل، جيىرما جىل، وتىز جىل بۇرىنعى كوزقاراسى مەن قازىرگى كوزقاراسىن سالىستىرىپ كورسىن. اسپان مەن جەردەي. ءوزىنىڭ ون جىل بۇرىنعى رۋحاني تالاپتارى مەن قازىرگى رۋحاني تالاپتارىن سالىستىرىپ كورسىن. ول دا اسپان مەن جەردەي. وسىدان ون جىل، جيىرما جىل بۇرىن ءوزىنىڭ تەك مىندەتىن عانا تۇسىنەتىن ءبىزدىڭ وتانداستارىمىز قازىر قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ساعات سايىن ايقايلاپ تالاپ ەتىپ جاتادى. بۇل رۋحاني دامۋ بولماعاندا نە بولادى؟ ونى قويعاندا، ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ توقسان پايىزدايى كوزدەن تاسا بولىپ كەلسە، سول قازىر بىرتىندەپ جارقىراپ شىعا باستادى. قازىرگى قازاقتاردىڭ رۋحاني ءبىلىمىنىڭ دياپازونى وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى عانا ەمەس، ون جىل بۇرىنعىدان دا الدەنەشە رەت وسە ءوستى. بۇل رۋحاني تىرەۋ بولماعاندا نە بولادى؟ قازىرگى رۋحاني تۇلەۋدى جۇزەگە اسىراتىن شىعارماشىلىق كۇشتەر بوستاندىعىنىڭ، ەلىمىزدەگى ءسوز بوستاندىعىنىڭ، پىكىر بوستاندىعىنىڭ دەڭگەيى بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىنعىدان الدەنەشە رەت ءوستى. ءبىز بۇل سالادا ىستەيتىنىمىزدىڭ ءبارىن ىستەپ بولدىق دەپ ايتا المايمىز. بىراق ناقتى قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايدىڭ ءوزى ءبىزدى رۋحاني شىڭدالۋدىڭ ايتا قالارلىق بيىگىنە كوتەرگەنىن جوققا شىعارۋ تاريحي شىندىققا وبال جاساۋ بولار ەدى.

– جازۋشى-عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك ءبىر اڭگىمەسىندە ءسىزدىڭ گازەت تاپسىرماسى بويىنشا لەۆ تولستوي تۋرالى دەرەكتەر مەن دايەكتەرگە تولى ماقالانى ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە جازىپ بەرگەنىڭىزدى ايتادى. بىرەۋلەر ءبىر اي بويى جازاتىن مۇنداي دەرەككوزى كوپ تانىمدىق دۇنيەنى جەدەل جازىپ تاستاۋىڭىزدىڭ سىرى نەدە؟ وسىنشا مول ماعلۇماتتى جادىڭىزدا ساقتايسىز با، الدە كىتاپحاناڭىز باي ما؟

– مەن، نەگىزىندە، قاعازدان باس كوتەرمەيتىن اداممىن. بىراق بۇعان قاراپ مەنى كۇنى-ءتۇنى جازۋ ۇستىندە وتىرادى دەپ ويلاۋعا بولماس. كوبىنە-كوپ كىتاپ وقيمىن. سوندىقتان مەنى كوپتەگەن ماسەلەلەر قىزىقتىرادى. ءوزىمدى قىزىقتىرعان ماسەلەلەرگە بايلانىستى ۇنەمى جاۋاپ ىزدەپ جۇرەمىن. سول جاۋاپتى تاپقانشا تىنشىمايمىن. ارينە، ول جاۋاپتارىم ءوزىنىڭ ايتىلاتىن ۋاقىتىندا ايتىلادى، جاريالاناتىن كەزىندە جاريالانادى. ەگەر ماعان قولقا سالۋشىلار سونداي دايىن جۇرگەن جاۋابىما لايىقتى ساۋال قويعان بولسا، سول بويدا ەستيدى. بالكىم، اقسەلەۋ ايتىپ وتىرعان جاعداي مەن ءۇشىن سونداي ءبىر ءسات بولعان شىعار. قىسقاسى، قوعاممەن تىلدەسىپ، الەۋمەتپەن اڭگىمەلەسە بىلەتىن كىسىلەردىڭ ءبارى قاي كەزدە دە قويىلۋى مۇمكىن وزەكتى ساۋالدارعا ءوزىنىڭ دايىن جاۋابىمەن جۇرگەنى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. ماعلۇماتتاردى جادىمدا ۇزاق ساقتايتىنىم دا، كىتاپتارعا كوپ جۇگىنەتىنىم دە راس. كىتاپحانام اناۋ ايتقانداي باي ەمەس. بىراق ءوزىم بىلەتىن قالامداستارىمنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ كىتاپحاناسىنان دا قوراش دەپ ويلامايمىن.

– قايراتكەر ءابىش كەكىلباەۆتىڭ قالامگەر ءابىش كەكىلباەۆقا تيگىزگەن پايداسى مەن كەلتىرگەن كەدەرگىسىنىڭ قايسىسى باسىمداۋ؟

– بۇل سۇراق ماعان كوپ قويىلادى. بىراق وسى ساۋالدىڭ ماعان باسقاشا قويىلعانىن قالار ەدىم. مىسالى، «سۋرەتكەر ءابىش كەكىلباەۆ ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وسى كەزەڭدە قوعامدىق قىزمەتكە، ساياسي قايراتكەرلىككە ۇمتىلماي، كۇردەلى زاماننىڭ ساياسي ومىرىنە ارالاسپاي تۇرا الار ما ەدى؟» دەپ سۇراعان ورىندى سياقتى بولىپ كورىنەدى. ال ونداي سۇراققا مەن «ول مۇمكىن ەمەس» دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم.

باۋىرجان ومارۇلى

Abai.kz