بىزدە «كىرمە ءسوز» دەگەن شاقتا ورىس ءتىلى قابىلداعان شەتەلدىك ءسوزدىڭ قازاقتىلدىلەر تاراپىنان اينا قاتەسىز جازىلىپ، مۇلتىكسىز ايتىلۋى دەگەن قۇلدىق سانا قول بۇلعايدى. ءبىلىمىمىز اسىپ بارا جاتپاسا دا، 40 جىلدان اسا اۋدارمامەن اينالىسىپ كەلەمىز. كەيدە ورىستىق تەرمىندى انا تىلىمىزگە بەيىمدەپ، تۇپنۇسقاسىنا جۋىقتاپ جازا المايتىندىعىڭا نالىپ تا كەتەسىڭ. ماقالا وزگەلەرگە وي سالۋ ءۇشىن جازىلىپ وتىر. ارتىق كەتكەن پىكىرىمىز بولسا، پاتشا كوڭىل وقىرمان ايىپقا بۇيىرماي كەشىرە جاتار. سونىمەن...

4 تۇركى مەملەكەتى عالىمدارى تەرمينگە قاتىستى اعىلشىن ءتىلىن قىستىرماي، ورىس ءتىلىنسىز ۇعىنىسا الۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ دەگەن ساۋالدى اۋىزعا الا باستادى. وسىعان جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. اتالعان ءتورت مەملەكەت التاي، قىپشاق، وعىز جانە قارلۇق ديالەكتىلەرىن تىلدەرىنە نەگىز ەتكەن ەلدەر بولسا دا، كىرمە ءسوز قابىلداۋ قاعيداتتارى ورتاق ەلدەر. قازاقتار كىرمە ءسوز قابىلداۋدىڭ ءۇردىسىن جولعا قويىپ، قالعان ءۇش ەلگە ۇلگى بولۋعا ءتيىس.

ەڭ باستىسى تىلىمىزگە كىرەتىن كىرمە سوزدەر ورفوەپيا زاڭدىلىعىنا، ميلەتتىك سويلەۋ ءتىلى زاڭدىلىعىنا، باعىنادى. ءارى انا تىلىمىزدە ءسوز باستالمايتىن ح، ۆ مەن ف-دان باستالاتىن كىرمە سوزدەر شوعىرى ەندىگى جەردە ۇلتتىق اۋەزەمىزگە بەيىمدەلىپ، ق، ب مەن پ دەپ جازىلۋعا ءتيىس. ۆ-دان باستالاتىن قازاق ەسىمدەرى جوق. سوندىقتان، ارتىق داۋ تۋىنداماس ءۇشىن بۇل ارىپتەر فاتيما، حاميت سياقتى كىسى اتتارىندا جانە اراب-پارسىدان ەنگەن سوزدەردە ۇشىراسادى دەگەن ارنايى ەرەجە كەرەك.

كىرمە ءسوز قابىلداۋ جولدارى دەگەنگە كەلسەك:

1. تىكەلەي (اعىلشىن، ورىس جانە تۇرىك)

2. جاناما (ورىس جانە تۇرىك ءتىلى ارقىلى وزگە تىلدەن ەنگەن سوزدەردى قابىلداۋ)

تىكەلەي قابىلداۋ دەگەنىمىز – ءوز كەزەگىندە:

ۇقساتۋ  (بۇرىننان تىلىمىزدە بار بەلگىلى ءبىر سوزگە ۇقساتۋ)  تىرەك (جولاق) – track [træk]، پىلتە (فيلتەر)– filter |ˈfɪltə|  تۇل (اسپاپ)– tool |tuːl|

قىسقارتۋ (كىرمە ءسوزدىڭ العاشقى بولىگىن عانا ىقشامداپ ايتۋعا بەيىمدەۋ) باك (فون) –background |ˈbækɡræʊnd| ساب (سۋبتيتر) subtitle [ˈsʌbtaɪtl] نەمەسە سابپاپكى (پودپاپكا), كىلابا، كامىپ ت.س.س.

ءبىرشاما وزگەرتۋدەن (وزگە تىلدىك كىرمە ءسوزدى ۇلتتىق سويلەۋ تىلىنە ءتول نۇسقالىق دىبىستالۋىنان ءبىرشاما الشاقتاتا وتىرىپ ىڭعايلاۋ) ءبىراش (قىل قالام//كيست) brush |brʌʃ| ءساتىن (ناسترويكا) setting |ˈsetɪŋ| ت.ب تۇرادى.

جاناما ءسوز قابىلداۋ دەگەنىمىز – اعىلشىن، سلاۆيان، تۇركى تەكتى سوزدەردى ورىس پەن تۇرىكتەن الىپ، ءوز تىلدىك زاڭدىلىعىمىزعا بەيىمدەۋ. العاشقى تاجىريبەسى ۇشاق، بىلگەسايار (نوۋتبۋك), تاۋار، زاۋىت نەمەسە ءسالۇت (سوليۋت), ءپاراشوت، ءسىنارات، تەكىنىكا ت.ب.

پروبلەما تۋدىرىپ جۇرگەن گرەك پەن لاتىن تەكتى ءسوز الدى جۇرناقتارى كوپ.

ەندى وسى ماسەلەنى ناقتى مىسالدارمەن بەرەيىك.

…اري [< لات. …اrium < اrەا الاڭ، جەر]. بەلگىلى ءبىر ماقساتقا ارنالعان جەر دەگەن ۇعىمدى ءبىلدىرىپ ارنايى ءبىر عالامزاتتىق تۇسىنىككە جالعانادى.  مىسالى: ۆيۆاري (vivarium, لات. vivus — «ءتىرى») — مەديتسينالىق-بيولوگيالىق مەكەمەلەردەگى (عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن زەرتحانالاردا) تاجىريبە جاسالاتىن حايۋانداردى ۇستاپ تۇرۋعا ارنالعان عيمارات نەمەسە جەكە جاپسار ورىن. قازەكەڭ “جانۋارحانا” دەپ اتالاتىن مەديتسينالىق تەرميندى اينالىسقا ەنگىزىپ وتىر. جانۋاراري نەمەسە حايۋاناريۋم دەپ عىلىمي ءسينونيمىن قولدانساق ۇتپاساق ۇتىلمايمىز. سوڭعىسىن كىندىك ازيانىڭ بەس ەلىدە ۇعادى.

ءبىز انگلو-ساكستىق سوزدەردى ورىسشا اتالۋىنشا قولدانا سالاتىن بولدىق، ءارى جۇرتتىڭ ۇلتشىل پەيلى بايىز تاپسىن دەپ قازاقشالاي دا سالامىز. ءبار ماسەلە قازاقشاعا اۋدارۋ مەن ورىسشا ايتا سالۋىمىزدا ەمەس. بيلىك پەن ۇلت زيالىلارى تاراپىنان تەرميندىك وتارسىزدانۋ پروتسەسىنىڭ باستالماۋىندا. ول ءۇشىن بيۋدجەتتەن كوپ اقشا جۇمساپ تا كەرەگى جوق، جاڭبىردان كەيىن قاۋلاعان ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارىن اشۋدىڭ دا قاجەتى جوق. بار بولعانى اعىلشىن تىلىندەگىسىن قازاقشا اۋەزەلەۋ. بۇدان ۇتامىز ويتكەنى، بابا قانىمەن سىڭگەن قازاق ءتىلى تۇگىل، انا تىلىمەن سىڭگەن ورىس تىلىنەن جەرىگەن قانداستارىمىزدا ۇعاتىندىعى...

ءتىلشى فونولوگ عالىمدارىمىز الەۋمەتتىك لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەر جاساپ، سالالىق جانە كاسىبي تەرمىن قابىلداۋدىڭ ءجون-جوسىعىن 28 دىبىسىمىزعا بەيىمدەپ قولعا الىپ، سۆەجيدى بالاۋسا، بالكوندى – سامالدىق، ستيۋاردەسسانى – اسپان قىز  دەپ بىلجىراعان تىرلىكتەن ارىلتسا دەگەن ويدامىز.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz