بۇگىنگى الەمدە سيرەك مەتالدار مەن تابيعي رەسۋرستار تەك ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستار قۇرالى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ساياسي قارۋعا اينالدى.

مەملەكەتتەر اراسىنداعى دوستىق تا، ارىپتەستىك تە كوبىنە ءدال وسى تابيعي رەسۋرستاردىڭ مول قورىنا قاراي تۇزىلەدى. قازىرگى جاھاندىق گەوساياساتتاعى ينتەگراتسيالاردىڭ سۇلباسى قازاقتىڭ: «باي ماقتانسا – تابىلار، كەدەي ماقتانسا – شابىلار» دەگەنىنە ابدەن ساي كەپ تۇر.

ال قازاقستان دالەلدەنگەن تابيعي قورلارى بويىنشا الەم كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى.

سۋرەت: e-cis.info سايتىنان الىندى.

قازبا-بايلىققا مول قازاقستان

ناقتى ساندەرەك كەلتىرسەك، بيىل قازاقستان سيرەك مەتالدارىنىڭ بولجامدى قورى جاعىنان الەمدە 2-ورىنعا شىقتى: ونىڭ كولەمى، شامامەن 28,2 ملن توننا دەلىنگەن. ونىڭ قۇرامىنداعى ەلەمەنتتەر زاماناۋي تەحنولوگيالاردىڭ:  سمارتفوندار، ەلەكتروموبيلدەر، باتارەيالار، «اقىلدى» جۇيەلەر جانە بولاشاق ەنەرگەتيكاسى جانە ت.ت. نەگىزىن قۇرايدى.

ونىڭ نەگىزگى قورى كاراعاندى وبلىسىندا جاتىر ەكەن: تسەري، لانتان، يتتري ماگنيتتەر جانە باسقا...

ارينە، بۇل اقپارات وسىعان دەيىن دە اراكىدىك ايتىلىپ كەلدى. مىسالى، وسمي، ليتي جانە ت.ت. بىراق، سيرەك مەتالدار كوبىنە «ىلەسپەلى ءوندىرىس» بولعاندىقتان، ول تۋرالى حالىققا اشىق جاريا ەتۋ – ەلىمىزدىڭ تاۋ‑كەن ءوندىرىسىن «مەنشىكتەگەن» وليگارحتار مەن سول كەلىسىمدەردى جاسىرىن جاساسقان ەسكى بيلىككە ءتيىمسىز ەدى. سوندىقتان، ول دەرەكتەر قۇپيا ۇستالدى، داقپىرتتان ساقتاندى.

سۋرەت: spik.kz سايتىنان الىندى.

قۇپيا كەلىسىمدەردىڭ كەسىرى

الايدا سوڭعى 34 جىلدا جاسالعان ءونىمدى ءبولۋ كەلىسىمدەرى (سرپ) مەن تۇراقتاندىرىلعان كەلىسىمشارتتارداعى ادىلەتسىز ۇلەس ەلدىڭ ەكونوميكالىق، ستراتەگيالىق جانە ساياسي مۇددەسىن ايتارلىقتاي شەكتەپ وتىر. بۇل تەك تسيفرلار مەن كەلىسىمنىڭ ماسەلەسى ەمەس – بۇل حالىقتىڭ قۇقىعى، مەملەكەتتىڭ ۇزاق مەرزىمدى دامۋى مەن تاۋەلسىزدىگىنە قاتىستى ماسەلە!

جۋىردا «Cronus Central Asia» پورتالى قزاقاستاندا قۇپيا جاسالعان ءونىمدى ءبولۋ كەلىسىمدەرى (سرپ) مەن تۇراقتاندىرىلعان كەلىسىمشارتتار تۋرالى كولەمدى زەرتتەۋ جاريالاپتى. وندا ايتىلعان كەي دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك:

قازاقستاندا دۋنگا، چينارەۆسكوە (جايكمۋناي), سولتۇستىك-كاسپي (كاشاگان، اكتوتى، كايران، يۋجنىي جامباي، يۋگو-زاپادنىي كاشاگان) سياقتى ءىرى جوبالار بويىنشا وبك (سرپ) كەلىسىمدەرى 1990–2000 جىلدارى جاسالعان. دۋنگا جوباسى 1994 جىلى باستالىپ، 2019 جىلى 2039 جىلعا دەيىن ۇزارتىلعان. مەملەكەت ۇلەسى 2023 جىلدان باستاپ 60%-ى «قازمۇنايگازعا» تيەسىلى. چينارەۆسكوە جوباسى 1997 جىلى جاسالعان، 2031 جىلعا دەيىن كۇشىندە. سولتۇستىك-كاسپي جوبالارى 1997–2003 جىلدارى جۇرگىزىلگەن جانە كۇردەلىلىگى جوعارى بولعاندىقتان ينۆەستورلارعا 80% شىعىن وتەلەدى، مەملەكەت ۇلەسى كەيبىر جوبالاردا 2%-دى عانا قۇرايدى. تۇراقتاندىرىلعان كەلىسىمشارتتار، مىسالى تەڭىز جانە كورولەۆسكوە كەلىسىمشارتتارى 1985–1991 جىلدارى ءوندىرىسىن باستاعان. 1993 جىلى 40 جىلعا كەلىسىم جاسالعان. ونداعى مەملەكەتكە تۇسكەن ۇلەس 5–20% شاماسىندا، وندا دا تەك كوممەرتسيالىق پايدا باستالعاننان كەيىن عانا.

بۇل كەلىسىمدەر بويىنشا شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ تازا كىرىسى ميللياردتاعان دوللاردى قۇرايدى، ال مەملەكەتكە تۇسكەن ۇلەس تەڭىزگە تامعان تامشىداي عانا. 2, 5 جانە 20 پايىز ۇلەس قازاقستانعا بۇيىرادى. قالعانى «ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا» كەتىپ جاتىر.

سۋرەت: akzhol.kz سايتىنان الىندى.

«اق جول» قاققان دابىل: پەرۋاشەۆ ايتقان شىندىق ەندى اشكەرە بولدى

بۇل تۋرالى العاش بولىپ دابىل قاققان – ماجىلىستەگى «اق جول» پارتياسى، توراعا ازات پەرۋاشەۆ باستاعان «اق جولدىق» دەپۋتاتتار.

«اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى 2022 جىلدان بەرى ءدال وسى وبك (سرپ) جانە تۇراقتاندىرىلعان كەلىسىمشارتتاردىڭ اشىقتىعىن تالاپ ەتىپ 30-دان اسا ماسەلە كوتەرگەن. سولاردىڭ ءبىرسىپىراسى:

ءبىرىنشى: «اق جول» فراكتسياسى 2022 جىلى ۇكىمەتكە وبك شارتتارىن اشۋ جانە قايتا قاراۋ قاجەتتىگى تۋرالى دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان. ول كەزدە ۇكىمەتتى ءاليحان سمايىلوۆ تىزگىندەپ تۇرعان.

ازات پەرۋاشەۆ: «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى جەر قويناۋىن پايدالانۋعا، تاۋ-كەن وندىرۋگە، ونىڭ ىشىندە مۇناي مەن گاز، ءتۇستى مەن قارا مەتاللدار كەن ورىندارىنا قاتىستى بارلىق نەگىزگى كەلىسىمشارتتاردى حالىققا جاريا ەتۋدى ۇسىنادى»، - دەدى.

شىن مانىندە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا جاسالعان بۇل قۇپيا كەلىسىمدەردە قازاقستاننىڭ ۇتىلعان تۇسى كوپ بولدى. سول كەزەڭدەگى ەلىمىزدىڭ ساياسي ارەناداعى بەدەلدىڭ جوقتىعى، ەندى-ەندى بوي تۇزەپ كەلە جاتقان ىسكەرلىك احۋال، تابيعي رەسۋرستاردى ورنالاستىرۋ مەن ءوندىرۋدىڭ قيىندىقتارى سالدارىنان ەلىمىز شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ ءۇشىن ءىرى شيكىزات الپاۋىتتارىنىڭ قالاۋى مەن شارتتارىن ورىنداۋعا ءماجبۇر بولعانى بەلگىلى.

«اق جول» ەل بيلىگىنە، ۇكىمەتكە 4 تالاپ قويدى. ولار:

ء1)ىرى شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن جاسالعان جەر قويناۋىن پايدالانۋعا ارنالعان كەلىسىمشارتتاردىڭ تالاپتارىن جۇرتشىلىق ءۇشىن اشىق ەتۋ. ە.Gov رەسۋرسىندا مۇنداي كەلىسىمشارتتاردى جالپىعا قولجەتىمدى ەتۋ;

2) جەر قويناۋىن پايدالانۋعا ارنالعان كەلiسiمشارتتارعا وزگەرىس جاساپ، iرi شەتەلدiك ينۆەستورلاردى كادرلىق جانە عىلىمي-تەحنيكالىق دامۋىنا جاردەمدەسۋگە مiندەتتەۋ;

مەلەرiن قامتۋدى قامتاماسىز ەتۋ;

3) كەلىسىم-شارتتى ۇزارتۋ تالاپتارى كوتەرىلگەن قولدانىستاعى كەلىسىمدەردى قايتا قاراۋ;

4) قازاقستاننان اقشالاي قاراجاتتىڭ زاڭسىز شىعارىلۋىنىڭ ناقتى كولەمىن انىقتاۋعا جانە ولاردى ىزدەۋ مەن قايتارۋ تاسىلدەرىن قالىپتاستىرۋ.

سۋرەت: akzhol.kz سايتىنان الىندى.

ەكىنشى: «اق جول» پارتياسى وسىدان كەيىن دە بۇل ماسەلەنى بىرنەشە مارتە كوتەردى. مىسالى، وففشورعا كەتكەن اقشا مەن قازاقستانننان زاڭسىز شىعارىلعان اكتيۆتەردى قايتارۋ ماسەلەسى ۇكىمەت پەن قوعامدا قىزۋ تالقىلانعان كەزدە، «اق جول» پارتياسى اتالعان ماسەلە اياسىندا جوعارىداعى «قۇپيا كەلىسىمدەردى» قوعامعا اشىق ءارى قولجەتىمدى ەتۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، قر پرەمەر-ءمينيسترى ولجاس بەكتەنوۆ پەن قر باس پروكۋرورى بەرىك اسىلوۆتىڭ اتىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى.

ءماجىلىس دەپۋتاتى قازىبەك يسا: «شەتەلدىكتەرمەن كەن ورىندارى جايلى جاساسقان ءونىمدى ءبولۋ كەلىسىمدەرىن (وبك) اشىق جاريالاۋ كەرەك. ءونىمدى ءبولۋ تۋرالى كەلىسىم دەگەن نە؟ ول – ەڭ الدىمەن ينۆەستوردىڭ مۇددەسى مەن پايداسىن عانا قورعايتىن كەلىسىم. دامىعان ەلدەردە مۇنداي ءونىمدى ءبولۋ تۋرالى كەلىسىم جاسالمايدى»، - دەپ دابىل قاقتى.

پارتيا توراعاسى ازات پەرۋاشەۆ جۋىردا: «پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ ءونىمدى ءبولۋ تۋرالى كەلىسىمدەردىڭ (وبك) مەرزىمىن ۇزارتقان كەزدە ولاردىڭ شارتتارىن قايتا قاراۋ تۋرالى تاپسىرماسىن، جالپى العاندا، تاريحي دەپ اتاعان دۇرىس. سەبەبى، ول تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قازاقستان بۇلىڭعىر ءارى داۋلى شارتتارمەن شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتقان كەزەڭدى اياقتاپ وتىر. بۇل قادام - ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ عانا ەمەس، ءوز اۋماعىنداعى جەر مەن قازبا بايلىقتاردىڭ زاڭدى يەسى رەتىندەگى حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن تۇبەگەيلى ىلگەرىلەتۋ»، - دەپ پىكىر ءبىلدىردى.

ازات پەرۋشوۆ: «قازبا بايلىقتاردان تۇسكەن سالىقتار تەڭىزگە تامعان تامشىداي عانا، ال نەگىزگى ۇلەس شەتەلدىك كومپانيالاردا»، - دەپ ناقتى اتاپ ءوتتى.

سۋرەت: akorda.kz سايتىنان الىندى.

الەمدىك تاجىربيە جانە قازاقستان

قازاقستاندا ورىن الىپ جاتقان وڭ وزگەرىستەرگە الەمدىك تاجىريبە دە ساباق بولا الادى.

مىسالى، يندونەزيا 2001 جىلى ەسكى وبك (سرپ) شارتتارىن وزگەرتۋگە تىرىسقان، بىراق بۇل ينۆەستورلاردىڭ سەنىمىن جوعالتۋعا الىپ كەلدى. يندونەزياداعى داۋ 1990 جىلداردىڭ باسىنان 2012 جىلعا دەيىن سوزىلىپ، سوڭىندا ارنايى اگەنتتىك قۇرىلىپ، جاڭا كونتراكتتار جۇيەسى ەنگىزىلدى. 2017 جىلى دجاكارتا وبك-گە (سرپ) بالاما مودەل ۇسىندى، مۇندا مەملەكەت پەن ينۆەستور ۇلەستەرى كەلىسىمنىڭ باستالۋىندا بەكىتىلەدى، شىعىنداردى وتەۋ قاراستىرىلمايدى. بۇل اسا تيىمدىلىگىن كورسەتكەن جوق. كەيبىر ترانسۇلتتىق كومپانيالار ەلدەن كەتتى.

البەتتە، قازاقستانعا يندونەزيا سياقتى قاتەلىكتەردى قايتالاۋعا بولمايدى، سەبەبى ەلدە ءوز بەتىمەن كەن ورىندارىن يگەرۋگە جەتكىلىكتى رەسۋرستار مەن تەحنولوگيالار جوق. دەسە دە، 2025 جىلى تەڭىز جانە چينارەۆسكوە جوبالارى بويىنشا شارتتاردى بەيبىت جولمەن وزگەرتۋ مۇمكىندىگى پايدا بولدى.

ساراپشىلاردىڭ بولجامدارىنا سايكەس، تەڭىز جوباسى بويىنشا شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ تازا كىرىسى $45 ملرد، سولتۇستىك-كاسپي – $25 ملرد، قاراشىعاناق – $10–15 ملرد بولۋى مۇمكىن. مۇنداي ايىرماشىلىق مەملەكەتكە تۇسكەن ۇلەستىڭ ماردىمسىز ەكەنىن كورسەتەدى.

قازاقستانعا ادىلەتتى ۇلەس الۋ ءۇشىن جالپى سالىق رەجيمىنە كوشۋ، مۇناي مەن سيرەك مەتالداردى ىشكى نارىققا جەتكىزۋ، بارلىق كەلىسىمشارت مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋدى قاتاڭ باقىلاۋ، ەكسپورتتىق باج سالىعىن مەملەكەت مۇددەسىنە باعىتتاۋ قاجەت.

ادىلەتسىز ۇلەستىڭ سالدارى كەڭ جانە اۋقىمدى: ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىك بيۋدجەت مۇمكىندىكتەرىن شەكتەيدى، ستراتەگيالىق شەشىمدەر قابىلداۋدا ەركىندىكتى تومەندەتەدى. مىسالى، ميللياردتاعان دوللارلىق كىرىس تەك شەتەلدىك كومپانيالارعا اعىپ كەتەدى، بۇل ينۆەستيتسيا مەن الەۋمەتتىك باعدارلامالاردى قارجىلاندىرۋ مۇمكىندىگىن تەجەيدى.

قازاقستان ءۇشىن تاريحي مۇمكىندىك

سيرەك مەتالدار مەن تابيعي رەسۋرستار تەك ەكونوميكالىق كاپيتال ەمەس، سونىمەن قاتار حالىقارالىق ساياساتتاعى قۇندىلىق. دۇرىس باسقارىلعان جاعدايدا ولار ەلدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى سالماعىن ارتتىرادى، ال ادىلەتسىز ۇلەستە تاۋەلدىلىكتى كۇشەيتەدى.

پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن باستالعان قايتا قاراۋ پروتسەسى – قازاقستان ءۇشىن ناقتى تاريحي مۇمكىندىك. ەلدىڭ ستراتەگيالىق كاپيتالى ادىلەتتى ۇلەسپەن قايتا بولىنگەن جاعدايدا عانا قازاقستان ءوز تابيعي بايلىعىن ءتيىمدى پايدالانىپ، ەكونوميكالىق دەربەستىگىن نىعايتا الادى. سيرەك مەتالدار مەن قازبا بايلىقتارىنىڭ شىنايى قۇندىلىعى تەك مەملەكەتكە ءتيىمدى ۇلەس قايتارعاندا عانا تولىق اشىلادى. ەگەر بۇل مۇمكىندىك قولدان جىبەرىلسە، ميللياردتاعان دوللارلىق كىرىس تەك شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ قالتاسىن تولىقتىرىپ قانا قويماي، ەلدىڭ بولاشاعىن تاۋەلدىلىكتە قالدىرادى.

ءتۇيىن: قازاقستاننىڭ تابيعي رەسۋرستارى – ونىڭ ستراتەگيالىق كاپيتالى. ولاردى ءتيىمدى باسقارۋ، ادىلەتتى ۇلەستى قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى عانا مەملەكەت ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي مۇددەسىن قورعاي الادى جانە الەمدىك ارەنادا تەڭقۇقىلى ويىنشى بولا الادى. وبك (سرپ) جانە تۇراقتاندىرىلعان كەلىسىمشارتتاردى ادىلەتتى قايتا قاراۋ – تەك ەكونوميكالىق قاجەتتىلىك ەمەس، مەملەكەتتىڭ بولاشاعىن ساقتاۋ، ستراتەگيالىق تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋ جولى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz