ۇلتتىق تاربيە بەرۋدە اكىمدەردىڭ ءرولى وتە زور
بەرىك ابدىعاليۇلى، ارقالىق قالاسىنىڭ اكىمى: ۇلتتىق تاربيە بەرۋدە اكىمدەردىڭ ءرولى وتە زور
- ءسىزدىڭ ارقالىق قالاسىنا كەلگەنىڭىزگە سەگىز ايداي ۋاقىت ءوتتى. وسى از ۋاقىت ارالىعىندا قالانىڭ كوپ جىلدار بويى شەشىلمەگەن ءتۇيىندى ماسەلەلەرى قولعا الىندى. سونداي-اق ارقالىقتى جامان اتقا يەلەندىرىپ تۇرعان قيراندى ۇيلەردى بۇزۋعا دەن قويدىڭىز. سىرت ايماقتاردا ارقالىقتى دەپرەسسيالىق قالا دەپ سانايتىندار كوپ. وسىنداي جاعدايعا جەتكىزىپ تۇرعان كەشەگى قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە سىنىپ-قيراعان مولتەك اۋداندار ەكەنى ءسوزسىز. قيراندى عيماراتتاردان قۇتىلۋدىڭ قانداي جولدارى بار؟
بەرىك ابدىعاليۇلى، ارقالىق قالاسىنىڭ اكىمى: ۇلتتىق تاربيە بەرۋدە اكىمدەردىڭ ءرولى وتە زور
- ءسىزدىڭ ارقالىق قالاسىنا كەلگەنىڭىزگە سەگىز ايداي ۋاقىت ءوتتى. وسى از ۋاقىت ارالىعىندا قالانىڭ كوپ جىلدار بويى شەشىلمەگەن ءتۇيىندى ماسەلەلەرى قولعا الىندى. سونداي-اق ارقالىقتى جامان اتقا يەلەندىرىپ تۇرعان قيراندى ۇيلەردى بۇزۋعا دەن قويدىڭىز. سىرت ايماقتاردا ارقالىقتى دەپرەسسيالىق قالا دەپ سانايتىندار كوپ. وسىنداي جاعدايعا جەتكىزىپ تۇرعان كەشەگى قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە سىنىپ-قيراعان مولتەك اۋداندار ەكەنى ءسوزسىز. قيراندى عيماراتتاردان قۇتىلۋدىڭ قانداي جولدارى بار؟
- توقسانىنشى جىلدارى داعدارىستىڭ سالدارىنان ىقشامدالۋعا ءماجبۇر بولعان قالالاردىڭ قاتارىندا ەڭ كوپ قيىندىق كورگەن ارقالىق قالاسى شىعار. سەبەبى بۇرىنعى تورعاي وبلىسىنىڭ ورتالىعى بولعان شاھاردىڭ ينفراقۇرىلىمى وبلىستىق اۋقىمعا ساي جاسالىنعان ەدى. ءبىرتالاي ادامعا تابىس كوزى بولعان زاۋىت-كومبيناتتار، الەۋمەتتىك نىساندار جۇمىس ىستەپ تۇردى. وسىنداي داۋىرلەپ تۇرعان وبلىستىڭ ىقشامدالۋىنا نە سەبەپكەر بولدى؟ داعدارىستىڭ ەڭ ءبىرىنشى تولقىنى - زاۋىتتار جابىلا باستاعاندا ەتەك الدى. جۇمىسسىزدىقتىڭ سالدارىنان حالىق باسقا ايماقتارعا قونىس اۋدارا باستادى. ەكىنشىدەن، وبلىستىڭ جابىلۋى اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى. ودان كەيىن جىلۋ، جارىق، سۋ تۇراقتى بەرىلمەي، قالانىڭ بەرتىن كەلە تۇرعىزىلعان شەتتەگى شاعىن اۋدانداردا جۇرت ۇيلەرىن تاستاپ، ۇدەرە كوشە باستادى. وسىنداي قيىن وتكەلدەردى باستان كەشىرگەن بۇرىنعى وبلىس ورتالىعىندا قازىرگى تاڭدا شامامەن 200-گە جۋىق قيراندى عيمارات بار. ايتايىن دەگەنىم، ارقالىق وزگە ەلدى مەكەندەردەي شاعىن قالا ەمەس، بۇرىنعى وبلىس ورتالىعى بولعاسىن بۇزىلعان ۇيلەرى دە از بولعان جوق.
الايدا ارقالىقتىڭ بۇرىن جاسالعان وبلىستىق ينفراقۇرىلىمىنان ءبىراز نىساندار امان قالعانىنا شۇكىرشىلىك ەتۋىمىز كەرەك. مىسالى، جالعىز تورعاي وڭىرىنەن عانا ەمەس، رەسپۋبليكانىڭ ءتۇرلى وبلىستارىنان كەلگەن جاستارعا ءبىلىم بەرىپ جاتقان ى.التىنسارين اتىنداعى ارقالىق مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى، ءتورت كوللەدج، ءبىر كاسىپتىك ليتسەي، وبلىستىق جاسوسپىرىمدەر تەاترى، وبلىستىق دالا ولكەسى تاريحى مۇراجايى، ايماقتىق دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرى، تاعى باسقا ماڭىزدى مەكەمەلەر جۇمىسىن توقتاتقان جوق. بىلاي قاراپ تۇرساڭ، بۇزىلعان ۇيلەردەن باسقا، ارقالىقتى دەپرەسسيالىق قالا دەيتىندەي دانەڭە دە جوق.
ارينە، شەشىمىن كۇتىپ تۇرعان ماسەلەلەر بار. سونىڭ ءبىرى - باعاسى قىمباتقا تۇسەتىن مازۋت وتىنى. ارقالىقتىڭ جىلۋ بەرەتىن قازاندىقتارى تەك مازۋتپەن عانا جۇمىس ىستەيدى. قالا قىستان امان شىعۋى ءۇشىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن جىلىنا قىرۋار قاراجات ءبولىنىپ تۇرادى. تاياۋ جىلدارى تاس كومىر جاعاتىن قازاندىق سالۋ جوسپاردا بار. بۇل جوبا ىسكە اسسا، قالانىڭ كوپتەن كۇتكەن وزەكتى ماسەلەسى شەشىلەدى. ءۇش-ءتورت جىلدا قۇرىلىسى اياقتالاتىن ارقالىق - شۇباركول تەمىر جولىن ەسەپكە العاندا، تاس كومىر جاعاتىن قازاندىقتىڭ قانشالىقتى ءتيىمدى بولارىن باعامداۋ قيىن ەمەس.
سوندا، قالانىڭ بەدەل-بەينەسىن ءتۇسىرىپ تۇرعان ءبىر نارسە عانا قالادى. ول، جاڭاعى، بۇزىلعان عيماراتتار. ەگەر ولاردان قۇتىلاتىن بولساق، ارقالىق، شىن مانىندە، ادەمى شاعىن قالا بولىپ شىعا كەلەدى. ولار تەك ەستەتيكالىق تۇرعىدان جاعىمسىز اسەر بەرىپ تۇرعان جوق، قالا تۇرعىندارىنا تىكەلەي قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇر. باسىم كوپشىلىگى اپاتتىق جاعدايدا. ارقالىققا كەلگەن كۇننەن باستاپ، تەرەزەلەرى ۇڭىرەيىپ تۇرعان ۇيلەردەن قۇتىلۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىردىم. ولاردى تاباندا بۇزىپ تاستاۋ دا وڭاي شارۋا ەمەس. الدىمەن ءار ءۇيدى تەحنيكالىق ساراپتامادان وتكىزىپ، ارنايى قۇجاتتارىن دايىنداۋ كەرەك. بۇل جۇمىستى جاقىندا اياقتاپ، ۇكىمەتكە ءوز ۇسىنىسىمىزبەن بىرگە تاپسىرعان بولاتىنبىز. ۇسىنىسىمىز قولداۋ تاۋىپ، تاياۋ ۋاقىتتا ولاردى باعىتتى جارى-لىس ادىسىمەن قۇرتۋعا قوسىمشا قاراجات بولىنەتىنى ۋادە ەتىلدى.
- ءسىز قالاعا اكىم بولىپ تاعايىندالعان كۇننەن باستاپ اكىمدىكتىڭ جۇمىسى جاڭا فورماتقا اۋىستى. ءبىر بايقاعانىمىز، ءار ءىستىڭ جاريالى تۇردە جوسپارى بولعانىن قالايسىز. مىسالى، ارقالىق قالاسىن اباتتاندىرۋ جونىندەگى بۋكلەت. وندا ناقتى جىل اياعىنا دەيىنگى جۇمىستار دەرەكتەرمەن، سالىستىرمالى فوتوسۋرەتتەرمەن كورسەتىلگەن. بۇگىندەرى وسىنداي ۇلگىدە قالانىڭ جانە ءار اۋىلدىڭ دامۋ جوسپارلارى ازىرلەنۋ ۇستىندە. بۇل cىزگە دە، ءار اۋىل اكىمىنە دە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىنى بەلگىلى. الدىن الا بەرىلگەن ۋادەنى ورىنداۋدا قيىندىقتار تۋىپ جاتپاي ما؟ جانە وسىنداي فورماتتا جۇمىس اتقارۋ قانشالىقتى ءتيىمدى؟
- اكىمدىكتىڭ قاي شارۋاسى بولماسىن، ودان حالىق حاباردار بولۋى ءتيىس. ءبىر جوبا بەلگىلەندى مە، ول قاشان ورىندالاتىنى جانە قانداي بولاتىنى جايىندا تولىق ماعلۇمات حالىقتىڭ نازارىنا ۇسىنىلۋى كەرەك. ءبىر جاعىنان بۇل حالىق ءۇشىن ءتيىمدى، ەكىنشىدەن، اكىمدەرگە دە ناقتى جۇمىس جوسپارى.
اكىمدەرمەن قوسا، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ جۇمىسى دا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى حالىققا جەتكىزىلىپ تۇرۋى كەرەك. بۇل «ءبىز وسىنداي جۇمىستاردى اتقاردىق» نە بولماسا «وسىنداي شارالاردى جوسپارلاپ قويدىق» دەپ ماقتانعان ەمەس. بۇل - حالىق الدىنداعى ەسەپ. سەبەبى اكىمدەر دە، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر دە حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى.
ارينە، حالىقپەن جوسپارلارىڭمەن ءبولىسىپ، تاياۋ ۋاقىتتا قانداي جۇمىس اتقاراتىنىڭدى بەلگىلەپ كورسەتۋ - قوسىمشا جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. قيىندىق تا بولادى، بىراق حالىقتىڭ سەنىمىن اقتاۋ ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىڭدى جۇمسايسىڭ. سوندىقتان كەزدەيسوق ادام اكىم بولماۋى كەرەك، ءوز مۇمكىندىگىن باعامداي الاتىن ادامدار عانا اكىمدىك قىزمەتتە بولۋى شارت دەپ ەسەپتەيمىن.
- وسى ورايدا، اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ تۋرالى پىكىرىڭىز قانداي؟ اكىمدەردى سايلاۋ جەرگىلىكتى حالىققا كانشالىقتى ءتيىمدى؟
- جالپى، مەن تەك اۋىل ەمەس، قالا مەن اۋدان اكىمدەردىڭدە سايلانۋىن قالايمىن. ونىڭ تيىمدىلىگى نەدە؟ اكىمگە سايلاۋ وتەتىن بولسا، دەپۋتاتتاردىڭ سايلاۋالدى ۇگىت-ناسيحاتىندا ايتىلاتىن ۋادەلەر سياقتى ءار ۇمىتكەر «مەن ناقتى وسىنداي جوبالاردى قولعا الامىن» دەپ وزىنە بەلگىلى ءبىر مىندەت جۇكتەر ەدى. سايلانعان كەزدە حالىق سول مىندەتتەردىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتۋگە قۇقىلى بولادى. ەگەر اكىم بەرگەن ۋادەلەرىن ورىنداي الماسا، ونى قىزمەتىنەن مەرزىمىنەن تىس شەتتەتۋگە زاڭدا تەتىك بولۋى كەرەك. سوندا اكىمدەردىڭ الدىندا بەرگەن ۋادەلەرىن ورىنداۋ مىندەتى تۇرار ەدى.
- اكىمدىك تاجىريبەنى ۇلىتاۋدا باستاپ، جەزقازعان قالاسىندا دا وزىندىك قولتاڭبا-ڭىز قالدى. ءبىر سوزىڭىزدە «اكىمدەر تەك ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك سالالارمەن شەكتەلىپ قالماۋى كەرەك. حالىقتىڭ رۋحاني ومىرىنە دە اسا كوپ ءمان بەرۋلەرى ءتيىس» دەپ ايتقان ەدىڭىز. اكىمدەرگە تالاپ قانداي بولۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
- اكىم تەك ءوڭىردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا عانا جاۋاپتى ەمەس. ول زاماننان وتتىك. بۇگىن اكىمدەرگە جان-جاقتى بولۋ تالاپ ەتىلەدى. ءوزىمنىڭ اكىمدىك قىزمەتتەگى ازدى-كوپتى تاجىريبەمە سۇيەنە وتىرىپ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجى ەڭ اۋەلى تۇرمىستىق ماسەلەلەرگە بايلانىستى بولىپ جاتاتىنىن ايتا كەتكەنىم ءجون. حالىقپەن كەزدەسىپ، ولاردىڭ تالاپ-ۇسىنىستارىن تىڭداعاندا، تۇرعىن ءۇي، كوممۋنالدىق قىزمەت، تازالىق، الەۋمەتتىك نىساندارعا قاتىستى ماسەلەلەر ءجيى تىلگە تيەك بولىپ جاتادى. سوندىقتان اكىمدەر وسى سالالارعا ايرىقشا كوڭىل بولۋلەرى قاجەت، كەزەك كۇتتىرمەيتىن كۇندەلىكتى تۇيتكىلدەردى شەشۋگە ءتيىستى. بىراق حالىقتىڭ رۋحاني ومىرىمەن دە ەتەنە اينالىسۋ مىندەتى شەت قالماسا قۇبا-قۇپ.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، جەكە-دارا مەملەكەت بولىپ قالىپتاسا باستاعان ەلەڭ-الاڭ شاقتا قالالاردىڭ، اۋىلداردىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعدايى كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋدى قاجەت ەتتى. ولاردى وڭتايلى شەشۋ ءۇشىن اكىمدەر كوممۋنالدىق سالانىڭ نە بولماسا شارۋاشىلىق سالاسىنىڭ بىلگىرى بولسا، بارلىعى دا قوش كورىپ جاتتى. ارينە، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە اكىمدەردىڭ بۇل سالالارداعى تاجىريبەسى كۇردەلى تۇيىندەردىڭ شەشىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزبەي قويمادى. سوندىقتان اكىم كوممۋنالدىق، شارۋاشىلىق سالالاردىڭ مامانى بولسا، ول اكىمدىك قىزمەتكە ەڭ لايىقتى ادام دەگەن كوزقاراس قالىپتاسقانى شىندىق.
ال بۇگىنگى كۇنى، قۇدايعا شۇكىر، ەلىمىز قيىنشىلىقتى ارتقا تاستاپ، قارىشتاپ دامىپ كەلەدى. قالانىڭ كۇندەلىكتى شارۋاشىلىق جۇمىستارى ءبىر بولەك، مۇنىڭ سىرتىندا قازىر وسال ءتۇسىپ جاتقان ۇلتتىق تاربيە جۇمىستارىنا ەرەكشە نازار اۋدارىلۋى كەرەك. ۇلتتىق مىنەز، ۇلتتىق جىگەر، ۇلتتىق سانا-سەزىم قالىپتاستىرۋ، ءتىل مارتەبەسىن كوتەرۋ ىسىنە اكىمدەر بەل شەشە ارالاسسا، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى باياندى بولارى ءسوزسىز. ءتىپتى ءار اۋىلدىڭ اكىمدەرىنەن باستاپ مەكتەپتەگى مۇعالىمدەرگە دەيىن ۇلتتىق تاربيە ماسەلەلەرىمەن اينالىسىپ، حالىقتىڭ رۋحاني ءومىرىن جانداندىرۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوسۋلارى كەرەك. ۇلتتىق تاربيە جولىندا اكىمدەردىڭ ءرولى وتە زور. وسىعان دۇرىس كوڭىل بولىنبەي كەلەدى.
ءبىر مىسال كەلتىرەيىن، مەن اۋدانعا بارعاندا، «سەن اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ مامانى ەمەسسىڭ عوي» دەپ، ال قالاعا بارعاندا «سەن كوممۋنالششيك ەمەسسىڭ عوي» دەپ سەنىمسىزدىكپەن قاراعاندار بولدى. مال شارۋاشىلىعى دامىعان ەلدى مەكەندە اكىم زووتەحنيك نە ۆەتەرينار بولۋ شارت ەمەس، اكىمنىڭ جۇمىسى - ۇيىمداستىرۋ، جاڭا مەملەكەتتىك مەنەدجەر بولۋى كەرەك. سول سياقتى كوممۋنالدىق، شارۋاشىلىق ماسەلەلەرى شاش ەتەكتەن اساتىن قالالاردا كوممۋنالدىق سالانىڭ مامانى بولۋ مىندەت ەمەس. اكىم ءار سالادان حابارى بولۋى كەرەك. ءار سالانىڭ مىقتى ماماندارىنىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك. ناقتى پروبلەمالاردى انىقتاپ، باسىم باعىتتارىن بەلگىلەپ، قاراماعىنداعى مەكەمەلەرگە تاپسىرما بەرىپ، قاجەت قاراجاتىن تاۋىپ، ورىندالۋىن قاتال باقىلاۋعا الۋى كەرەك.
ەرەكشە اتاپ وتەرلىگى - رۋحاني ماسەلەلەر. حالىقتىڭ رۋحاني ءومىرىن جانداندىرۋعا، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋگە اكىم ارالاسپاسا، ونىمەن كىم اينالىسادى؟ جارايدى، ۇلت مۇددەسىن العا تارتقان مادەنيەت، ونەر قايراتكەرلەرى بار، اقساقالدار بار، دەگەنمەن دە ەگەر اكىمنەن قولداۋ بولماسا، بۇل ءىستىڭ ىلگەرى باسۋى ەكىتالاي.
- ارقالىق قالاسىنا قاراستى 19 اۋىل بار. سول ەلدى مەكەندەردىڭ، ءسىز ايتىپ وتكەندەي، رۋحاني ومىرىنە قانشالىقتى نازار اۋدارىلۋدا؟
- ارقالىقتىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءتۇيىندى ماسەلەلەرىن شەشىپ، ەندى اۋىلداردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا بەل بايلادىق. ءار ەلدى مەكەننىڭ تاياۋ ءۇش جىلعا ارنالعان كەشەندى دامۋ جوسپارىن قابىلدادىق. ال رۋحاني، مادەني ومىرىنە كەلەتىن بولساق، جالپى، تورعاي تالانتتارعا كەندە ەمەس. وسى وڭىردەن تالاي اقىن-جازۋشىلار، ونەر قايراتكەرلەرى، عالىمدار تۇلەپ ۇشقان. سوندىقتان اۋىلداردىڭ مادەني-رۋحاني تىنىس-تىرشىلىگىنە قولداۋ كورسەتۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە. مىسالعا، اۋىلداردىڭ بىردەن-ءبىر رۋحاني وشاقتارى - مادەنيەت ۇيلەرى مەن كىتاپحانالاردى الايىق. سول مادەنيەت سالاسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندەردەن جۇمىس اۋقىمىن كەڭەيتۋدى تالاپ ەتەيىن دەسەڭ، الاتىن ايلىقتارى ماردىمسىز. سول سەبەپتەن، اۋىلداردىڭ ءار كىتاپحاناشىسى مەن مادەني قىزمەتكەرىنىڭ ەڭبەكاقىسىن كوتەردىك، قاجەتتى قۇرال-جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتتىك، عيماراتتارىن جونگە كەلتىرۋگە كومەكتەسىپ وتىرمىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بارلىق جاعدايىن جاساپ بەرۋگە كۇش سالۋدامىز. ەندى اۋىلدىڭ جاس جەتكىنشەكتەرىن مادەنيەت، ادەبيەت الەمىنە جەتەلەۋگە، مادەني-كوپشىلىك ءىس-شارالارعا مولىنان تارتۋعا مۇمكىندىك مولايادى دەگەن سەنىمدەمىز.
سونىمەن قاتار ەلدى مەكەندەر مەن كوشە اتاۋلارىنا ءالى دە ادىلەتتى باعاسىن الا الماي كەلە جاتقان تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمىن بەرۋ - ۇرپاق تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزدى كىلتى. جات ەلگە بودان بولماي، ەلىنىڭ ازات بولۋىن اڭساعان قانشاما اتا-بابالارىمىزدىڭ ەسىمى، وكىنىشكە قاراي، اتالماي جاتىر. ارقالىق ايماعىنىڭ اۋىلدارىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن كومسومولسكايا، پرولەتارسكايا، لەنينا دەگەن سياقتى كوشەلەر بار. فۋرمانوۆو، تسەليننىي، ميرنىي، مولودەجنىي دەگەن ەلدى مەكەندەردىڭ اتتارى دا بۇرىنعى كەڭەس وداعىنان وزگەرتىلمەي كەلە جاتىر. جاقىندا ءوڭىردىڭ زيالى قاۋىمىمەن كەزدەسىپ، ەلدى مەكەندەر مەن كوشە اتاۋلارىن وزگەرتۋ ماسەلەسىن تالقىعا سالدىق. جالپى، 130-عا جۋىق ەلدى مەكەن مەن كوشە اتاۋلارىن اۋىستىرۋدى كوزدەپ وتىرمىز.
جالپى، اۋىلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ ءۇشىن، مۇمكىن، ءبىر يدەولوگيالىق جۇمىس قاجەت شىعار. بۇگىنگى تاڭدا الەمدە قالادان اۋىلعا، قالادان تىس جەرلەرگە كوشۋ ءۇردىسى ەتەك الىپ بارادى. 2010 جىلى استانادان ۇلىتاۋعا بارعاندا، «اۋىلعا بارايىق»، «اۋىل ءۇشىن قىزمەت ەتەيىك» دەپ شاقىرعان بولاتىنمىن. ءبىلىمدى، ىسكەر ازاماتتار ءومىر بويى اۋىلداردا تۇرماسا دا، ءۇش-ءتورت جىل قىزمەت ەتسە، اۋىلدىڭ جاعدايى ءبىراز وڭتايلانىپ قالارى داۋسىز. اۋىلدان شىققان قانشاما اتاقتى عالىمدار، اقىن-جازۋشىلار، ونەر قايراتكەرلەرى بار، سولارعا دا ۇندەۋ تاستاعان بولاتىنبىز. اۋىلدىڭ جاستارىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، تاجىريبەلەرىمەن بولىسسە، اۋىلدى وركەندەتۋگە قوسار ءبىرشاما ۇلەس بولار ەدى.
وسكەلەڭ ۇرپاققا، اسىرەسە، اۋىل جاستارى-نا ۇلگى-ونەگە بولارلىقتاي تۇلعالار اۋاداي قاجەت جانە ەلەۋلى جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن ولاردىڭ الدىنا ماقسات قويا ءبىلۋ كەرەك. كوپتەگەن جاستاردا ماقسات جوق، ىنتاسى از، سونىڭ سالدارىنان قاي جەردە بولماسىن، بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە جەتە الماي جۇرەدى. بۇل ورايدا اۋىلعا تانىمال تۇلعالار بارىپ، جول كور-سەتىپ، ءجون سىلتەسە، قابىلەتتەرىن اشىپ، ولاردى دامىتۋعا كومەكتەسسە، ماقساتشىل جاستار كوبەيە تۇسەرىنە كامىل سەنەمىن.
تاعى ءبىر كوڭىل قۋانتارلىق ءۇردىس - اتا-بابا قۇرمەتىنە زيراتتاردى كوتەرىپ، تاس قويىپ جاتقان ازاماتتار كوپ. بۇل دا بولسا ۇرپاق ساباقتاستىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى، اتا-بابا الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزدىڭ يگى نىشانى. سىرتتا جۇرگەن ازاماتتار ەلدى ساعىنىپ، اتا-بابالار ارۋاعىنىڭ قۇرمەتىنە بەيىتتەردى كوتەرۋگە، ولاردى تازالاۋعا نيەت ءبىلدىرىپ جاتقانى - قۇپتارلىق ءىس دەپ بىلەمىن.
اۋىل - قازاقتىڭ كونە عاسىرلاردان بەرى ءتۇپ قازىعى بولعان. ءار قازاق بالاسى ەلىمىزدىڭ ۇلان-عايىر دالاسىندا ءوسىپ، ەرجەتكەن. سوندىقتان قازىرگى قالا تۇرعىندارى جاز ايلارىندا بالالارىن اۋىلدى جەرلەرگە ءبىر-ەكى ايعا جىبەرسە، اۋىل ومىرىمەن ەتەنە تانىس،
ەلىن قۇرمەتتەيتىن، جەرىن باعالايتىن، اۋىلمەن بايلانىسىن ۇزبەيتىن ۇرپاق وسەرىندە داۋ جوق. بايتاق ەلىمىزدىڭ كەڭ جازيرا دالاسىندا قوي باعىپ، قىمىز ءىشىپ، قۋىرداق جەپ، اسىق ويناپ وسكەن ۇرپاق ەش ۋاقىتتا اۋىلدى ۇمىتپايتىنى اقيقات. بۇل دا اۋىل كوشىن ىلگەرىلەتۋگە باعىتتالعان يدەولوگيالىق جول، سوندىقتان وسى شارۋا قولعا الىناتىن بولسا، بولاشاقتا وڭ ناتيجەسىن بەرەرى ءسوزسىز.
قالالاردان شالعاي جاتقان ەلدى مەكەندەردە تاريحي تۇلعالارعا تاعزىم ەتۋ ءۇردىسى دە بايقالادى. تاريحتا ەلەۋلى ءىز قالدىرعان سول ەلدىڭ اسىل پەرزەنتتەرىنە اس بەرىلىپ جاتادى، بۇل دا ەلدى بىرىكتىرەتىن، اۋىل جۇرتىنىڭ ىنتىماعىن نىعايتا تۇسىرەتىن ىزگى شارۋا. اۋىل - ۇلت سانا-سەزىمىنىڭ دىڭگەگى، رۋحاني ازىق الار ورنى. قالاداعى ازاماتتار اۋىلدان رۋحاني كۇش-ءنار الىپ وتىراتىنى سودان.
قازىر لاۋازىمدى قىزمەتتە جۇرگەن تاپالداي ازاماتتار اۋىلعا ات باسىن ءجيى بۇرىپ تۇرمايتىنى شىندىق. زەينەتكەرلىككە شىققاندا عانا اۋىلعا دەگەن ساعىنىشى ويانىپ جاتاتىن جانداردى كەزدەستىرىپ ءجۇرمىز. قولىندا مۇمكىندىگى بار شاعىندا اۋىلدى كوركەيتۋگە اتسالىسسا، ەرتەڭ سول يگى ىستەردىڭ قىزىعىن ءوزى كورمەي مە؟ ءبىر جاعىنان، ەلدىڭ دە ىقىلاسىنا، ريزاشىلىعىنا بولەنەر ەدى جانە وزگەگە دە ۇلگى بولار ەدى.
- وزگەنى ۇگىتتەۋدەن بۇرىن، ءوزىڭىز قانداي ۇلگى كورسەتەر ەدىڭىز؟
- ۇلگى دەمەكشى، مىسالى، اۋىلىم تەرىساققاندا كەلەر جىلى اتالىپ وتەتىن كەنەسارى حاننىڭ حاس باتىرى جانايدار ورىنبايۇلىنىڭ 200 جىلدىعىنا وراي ءوز قاراجاتىمىزعا ەسكەرتكىش ورناتىپ جاتىرمىز. سونداي-اق اۋىلدىڭ تاريحىنان سىر شەرتەتىن جەكەمەنشىك مۇراجاي تۇرعىزۋ ويىمدا بار. قازىر اۋىلداردا كوپتەگەن جومارت ازاماتتار مەشىت سالىپ بەرىپ جاتىر، ال ەندى اۋىلدىڭ وتكەنىنەن ونەگە الۋعا جول اشاتىن، اتا-بابالاردىڭ تاعىلىمدى ىستەرىن ۇلىقتايتىن بىردەن-ءبىر مادەني وشاق - مۇراجاي اشۋ دا قاجەت شارۋا دەپ بىلەمىن. بۇگىندە اۋىلدا مەشىت بار، مادەنيەت ءۇيى دە جۇمىس ىستەپ جاتىر. ەندى مۇراجاي اشۋدى قولعا الىپ، الداعى ۋاقىتتا سول نىساندى ۇكىمەتكە تارتۋ ەتۋگە بەل بايلادىم. اللا بۇيىرتىپ، ءىسىم وڭعا باسىپ جاتسا، بۇل جوبا اۋىلدىڭ الەۋمەتتىك احۋالىنا از دا بولسا سەپ تيگىزبەك. سەبەبى قوسىمشا ءتورت-بەس جۇمىس ورنى اشىلادى.
- ەلباسىنىڭ بيىلعى جولداۋىندا الداعى ونجىلدىقتارعا قاتىستى ءبىراز ستراتەگيالىق ماقسات-مىندەتتەر ايقىندالدى. اتالعان باعدارلامالىق قۇجاتتىڭ ماڭىزدىلىعىن ءوز باسىڭىز قالاي پايىمدايسىز؟
- بيىلعى جولداۋ ۇلت پەن ءتىل تاعدىرىنا قاتىستى تۇجىرىمدامالارىمەن، دەربەستىگىمىزدىڭ نىعايۋىنا باعىت بەرەتىن ماسەلەلەردىڭ كوتەرىلۋىمەن ماڭىزدى بولىپ وتىر. قازىرگى تاڭدا ءبىز شىن مانىندە، دەربەس مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋ ءۇشىن وسى ماسەلەلەرگە كوپ كوڭىل بولگەنىمىز ءجون. سەبەبى ەلىمىزدە سوڭعى جىلدارى قازاقتاردىڭ ۇلەس سانى كوبەيىپ كەلەدى. تاۋەلسىزدىككە يەلەنگەن شاقتا مەملەكەتىمىزدە قازاقتار سانى 40 پايىز شاماسىندا بولسا، قازىر 65 پايىزعا دەيىن جەتىپ وتىر. ەندى ساننان ساپاعا اۋىسۋ ۋاقىتى ءوتىپ بارادى. سوندىقتان ەلىمىزدەگى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ءوز تىلىندە سويلەيتىن، ءوز ۇلتىن ماقتان ەتەتىن ازاماتتار تاربيەلەۋ ماسەلەسىن ءبىرىنشى كەزەككە قويعان ءجون.
- ال جولداۋداعى قازاق ءتىلى شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كوتەرىلگەندە، ەلىمىزدى قازاق مەملەكەتى اتايتىن بولامىز دەگەن تۇجىرىمىنا قانداي پىكىر ايتار ەدىڭىز؟
- «قازاق مەملەكەتى» دەپ اتالسا، ارينە، ءجون. الايدا ول تەك تىلگە عانا بايلانىستى ەمەس، قازاقي سانا-سەزىمگە، ۇلتتىق ءىس-قيمىلعا بايلانىستى. جالپى، «قازاقستان» دەگەن «قازاق مەملەكەتى» دەگەن ۇعىم. ال قازاق تىلىندە سويلەگەننىڭ ءبارىن دە «قازاق» دەپ اتاۋ قيىن. قازاق تىلىندە سويلەپ ءجۇرىپ، ءوز ەلىن توناپ، قازاققا قاستاندىق جاسايتىندار بار. «قازاق» دەگەن اتاقتى الەۋمەتتىك، ساياسي قا-عيدا رەتىندە دە قاراستىرعان ءجون. سوندىقتان ءبىز ەڭ بىرىنشىدەن، بوداندىق سانادان ارىلىپ، ۇلتتىق سانا-سەزىمدى، ۇلتتىق ءپاتريوتيزمدى بويىمىزعا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ءبىز ءوز ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەپ، حالقىمىزدى اسىل قۇندىلىقتارىن وزگەدەن جوعارى قويا ءبىلۋىمىز مىندەت.
قازاق باۋىرمال حالىق قوي. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە كوپتەگەن ەتنوستاردىڭ ءبىر شاڭىراق استىندا بىرلىك پەن ىنتىماقتى تۋ ەتىپ عۇمىر كەشۋدە. بىراق وسى جەردىڭ يەسى قازاق ۇلتى بولعاندىقتان، ءار قازاقتىڭ بويىندا مەملەكەتشىلدىك قۇندىلىقتارعا دەگەن قۇرمەت، ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىق ءتان بولۋى ءتيىس. سوندىقتان ءوزىمىزدىڭ قۇندىلىقتارىمىزدى وزگەدەن جوعارى ۇستاۋعا قورىقپاۋ كەرەك.
- ەلباسىنىڭ 2025 جىلعا دەيىن قازاق ءالىپبيىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋ تۋرالى تاپسىرماسى ەل ىشىندە كوپ تالقىلانىپ كەلەدى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، لاتىن قارپىنە كوشۋدىڭ تيىمدىلىگى نەدە؟
- تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، ەگەمەندى ەل اتانساق تا، رۋحاني تۇرعىدا تاۋەلسىزبىز، دەربەسپىز دەپ ءالى ايتۋ قيىن. نەگە دەسەڭىز، اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزگە رەسەيدىڭ ىقپالى زور بولىپ تۇر. جازبامىز ورىستىڭ كيريلليتساسىنان لاتىن قارپىنە كوشەتىن بولسا، ءتۇپ تامىرىمىز ءبىر تۇركى تىلدەس ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسىمىز جاقىنداي تۇسەتىنى داۋسىز. لاتىن قارپىنە كوشۋدىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى - وسى. بۇل - مەن ءۇشىن ساياسي جوبا. تۇركى تىلدەس ەلدەرمەن بايلانىسىمىزدى نىعايتۋ كەرەك، سەبەبى ولاردىڭ مادەنيەتى دە، ءتىلى دە، رۋحانياتى دا قازاققا ورتاق. بولاشاقتا وسىنداي باۋىرلاس مەملەكەتتەردىڭ قارىم-قاتىناسى الشاقتاماس ءۇشىن ءبىز قازىردەن باستاپ لاتىن ءالىپبيىن جاساپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى تۇسىنەتىندەي ورتاق جازباعا، الىپبيگە كوشۋىمىزدى قولعا الۋ كەرەك. مەكتەپتەردە لاتىن قارپىنە بايلانىستى قوسىمشا ساباقتارىن ەندىگى جىلدان باستاۋ قاجەت.
- ءسىز حالىقپەن ۇنەمى بايلانىستاسىز. عالامتورداعى اكىم بلوگى، ءوزىڭىزدىڭ جەكە پوشتاڭىز، جەكە قابىلداۋلار، ءتۇرلى قوعامدىق ءىس-شارالار جانە كەزدەسۋلەر ارقىلى جۇرتتىڭ ايتارىنا ءاردايىم قۇلاق اسۋعا دايىنسىز. بەلگىلى ءبىر شەشىمدەر قابىلداۋدا جۇرتتىڭ بەرگەن اقىل-كەڭەستەرى، تالاپ-تىلەكتەرى كومەكشى بولا ما؟ مىسالى، قالانى اباتتاندىرۋ، ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ بويىنشا پايدالى كەڭەستەر بەرگەندەر بولدى ما؟ قاراپايىم حالىق اقىلىنا قانشالىقتى سۇيەنەسىز؟
- اكىمنىڭ جۇمىسىن باعالاۋشى - حالىق. سوندىقتان اكىم مەن حالىق اراسىنداعى بايلانىستىڭ ماڭىزى زور. جالپى، حالىقتان ءبىر تىڭ يدەيالار كەلىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىن. دەگەنمەن دە حالىقپەن بايلانىس قاراپايىم ادامداردى نە الاڭداتاتىنىن انىقتاپ، تارازىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي-اق حالىقتىڭ تىلەكتەرى، جىلى لەبىزدەرى كەلىپ جاتادى. شىنايى ىقىلاسپەن ءبىر شارۋانى قولعا الىپ، ونى ىسكە اسىرعاندا جۇرتتىڭ ريزاشىلىعىنا يە بولۋ - كوڭىلگە ۇلكەن دەمەۋ، جىگەر بەرەدى. جەزقازعاننان اۋىسقانىما ءبىر جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، ءالى كۇنگە دەيىن ەلەكتروندىق پوشتاما، عالامتورداعى سايتقا حالىقتىڭ تىلەكتەرى ءتۇسىپ جاتىر. ءار ايتىلعان تىلەك، جىلى سوزدەر - ماعان قانات بىتىرەدى دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. سوندىقتان ءار كەلىپ تۇسكەن العىس-تىلەكتەردى قاعازعا تىزبەلەپ جيناپ وتىرامىن. بۇگىن، مىنە، ارقالىقتىڭ تۇرعىندارىنان دا كەلە باستادى.
حالىقپەن كەزدەسكەندە مەن قاراپايىم جۇرتشىلىقتىڭ بارلىق ماسەلەلەرىن شەشىپ بەرۋدى ماقسات ەتپەيمىن ءارى ول قولىمنان كەلمەيدى دە. دەگەنمەن دە، اكىمنەن ادىلدىك ىزدەپ كەلگەندەردىڭ مۇڭىن تىڭداپ، مۇمكىندىگى بو-لىپ جاتسا، جاردەمدەسۋدى وزىمە پارىز سانايمىن. حالىقتان قال سۇراستىرىپ، ولارمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ءوزى حالىقتىڭ كوڭىل كۇيىنە وڭ ىقپالىن تيگىزەدى. سول سەبەپتەن مەن قاشان دا بولسا حالىقتىڭ ايتارىنا قۇلاق اسۋعا دايىنمىن.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
قايرات ەسماعانبەتوۆ
"ايقىن" گازەتى
