احمەت بايتۇرسىنۇلىنا باعىشتالىپ سوناۋ 1923 جىلى م.اۋەزوۆتىڭ اۋزىمەن ايتىلعان «الاشتىڭ رۋحاني كوسەمى» اتتى ءداپ تابىلعان انىقتاما-تەڭەۋ بۇگىندە ارادا عاسىرلىق ۋاقىت-شاما وتسە دە ەشكىم كۇماندانبايتىن اكسيوماعا اينالىپ وتىر.

ۇلتتىق ازاتتىقتى تۋ ەتكەن الاش قوزعالىسىنىڭ الىس ارمانىنداعى ستراتەگيالىق ماقساتى جەكە وتاۋ – ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ بولعانى ءسوزسىز، دەسەكتە الدىمەن قالىڭ ۇيقىداعى قازاقتى وياتار رۋحاني-مادەني توڭكەرىس قاجەت بولدى. الاش بەلسەندىلەرىن العاش ۇيىستىرعان قارقارالى جارمەڭكەسىندەگى باسقوسۋدا ساياسي تالاپتاردان گورى ۇلتتىڭ رۋحاني-مادەني سۇرانىستارى (قازاق مەكتەبى، قازاقشا سوت، قازاق گازەتى، ت.س.س.) ماسەلەسىنىڭ باسىمدىلىعى دا وسىندا جاتقان ەدى. قازاق قوعامىنا قارۋلى كوتەرىلىستەن بۇرىن قالامعا سۇيەنگەن رۋحاني-مادەني توڭكەرىس قاجەتتىلىگى ءبىز ءالى كۇنگە تەرگەپ-تەكسەرىپ تۇگەسە الماي جاتقان الاش ء(جاديتشىل) اعارتۋشىلىعى فەنومەنىن دۇنيەگە اكەلدى.

الاشتىڭ اعارتۋشىلىق پلاتفورماسىن ايقىن جولعا قويۋ ءۇشىن ءىى جالپىقازاق سيەزى احاڭ باستاعان، مىرجاقىپ پەن ماعجان، ەلدوس پەن تەلجان مۇشەسى بولعان «وقۋلىق كوميسسياسىن» قۇردى. بۇل الاساپىراندى 1917 جىلدىڭ سوڭعى كۇندەرى بولاتىن. 1919 جىلى العاشقى بولشەۆيكتىك قازاق ۇكىمەتى – كيررەۆكوم قۇرىلعاندا ۆ.لەنين مەن ي.ءستاليننىڭ ءوزى توراعانىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارلىعىنا ا.بايتۇرسىنۇلىن تاڭداپ، ونىڭ موينىنا بۇگىنگى قازاقستاننىڭ جارتىسىن الىپ جاتقان اۋماقتاعى جۇرتشىلىقتىڭ بارشا رۋحاني-مادەني جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋ جۇگىن ارتتى. ال العاشقى كەڭەستىك ۇكىمەت 1920 جىلىنىڭ كۇزىندە ءوز مينيسترلەر كابينەتىن جاساقتاعان كەزدە احاڭ العاشقى وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى (1946 جىلعا دەيىنگى مينيسترلەر) پورتفەلىن يەلەندى.

بۇل كوپكە بەلگىلى جايتتاردى تاعى ءبىر تاپتىشتەپ جاتۋىمىز تەگىننەن تەگىن ەمەس. «تاريح – قايتالاتاتىن پروتسەسس» دەگەن قاعيداعا سۇيەنسەك، 1990 جىلعى ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىنداعى، 1993 جىلعى كونستيتۋتسيامىزداعى، وكىنىشكە وراي، كەيىنگى اتا زاڭدارىمىزداعى جويىلىپ كەتكەن «ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ» قاعيداسى (كونتسەپتسياسى) قاي كەزدە دە وتكىر قويىلعان. بۇل اسىرەسە حح عاسىر باسىندا كۇن تارتىبىندەگى №1-ءشى، نە بار بولۋ، نە جوق بولۋ ماسەلەسى-تۇعىن.

وسى ورايدا بۇل قىرىق قاتپارلى ساياسي وزگەرىستەرگە احاڭ تۇزگەن «الىپپە» كىتابىنىڭ قانداي قاتىسى بار دەگەن سۇراق تۋىندايدى...

كەڭەس زامانىندا ءجيى-ءجيى قايتالاناتىن «1917 جىلعا دەيىن قازاق ۇلتىنىڭ 2 پايىزى عانا ساۋاتتى بولدى» دەگەن پىكىر-دايەكسوزگە بارشامىز نامىستانۋشى ەدىك; بۇل ەسەپ-قيساپتا قازاقشا-مۇسىلمانشا حات تانيتىندار ەسەپكە الىنباعان دەپ وكپەلەدىك. ال 1920-جىلدارداعى رەسمي قۇجاتتاردان، ستاتيستيكالىق ەسەپتەردەن قالىڭ قازاقتىڭ 5-اق پايىزى ساۋاتتى دەگەن مالىمەتتى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ وتىرمىز. قالاي بولعاندا دا 1930-40 جىلدارعا دەيىن كوپتىڭ حات تانۋى، جالپىحالىقتىق ساۋاتتىلىق، ءار ادامدى قامتيتىن وقۋ-اعارتۋ مەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ قازاق ءۇشىن ەڭ وزەكتى ماسەلە بولىپ قالا بەرگەن ەدى.

1905 جىلعى رەسەي يمپەرياسىنداعى توڭكەرىستى وزگەرىستەردەن كەيىن تاريحي ساحناعا شىعا باستاعان قازاق وقىعاندارى الاش جۇرتىن وياتۋدىڭ، تۇتاستىرۋدىڭ، سوڭدارىنان ەرتۋدىڭ قامىنا كىرىستى. 1917 جىلى كىندىگى كەسىلگەن «الاش» قوعامدىق-ساياسي پارتياسى اراداعى ءدۇبىرلى ۋاقىتتا  ءبىر مۇشەل «اعارتۋشىلىق كەزەڭدى» باستان وتكەردى. «جاديتشىلدەر» (جاڭاشىلدار) قوزعالىسى اتالاتىن بۇل رۋحاني-مادەني رەفورمانىڭ باستاۋىندا ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى احمەت بيتۇرسىنۇلى، ونىڭ العاشقى «الىپپەسى» تۇرعان بولاتىن.

مىڭداعان جىلدىق دامۋ تاريحى بار قازاق كوشى دە كوپپەن بىرگە حح عاسىرعا ىلىكتى. الىپ يمپەريامەن قارۋلى قاقتىعىسقا بارعان كەنەسارى، سىرىم، يساتاي-ماحامبەت زاماندارى تۇگەسىلىپ، ەندى وقۋ-بىلىمگە، عىلىم جەتىستىكتەرىنە سۇيەنەتىن ادامزاتتىڭ جاڭا ءداۋىرى، جاڭا زامان كەلىپ جەتتى. ءداستۇرلى كوشپەلى تىرلىك كەشكەن قازاق قاۋىمى قوعامدىق-ساياسي تۇرعىدان دا، رۋحاني-مادەني جاعىنان دا تىعىرىققا تىرەلدى. الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ كوش-كەرۋەنىنەن سىرت قالماۋ ءۇشىن بارشا الاش بالاسىن بىرىكتىرەتىن، جۇدىرىقتاي جۇمىلدىراتىن ورتاق ۇران، جالپىۇلتتىق بىرلىك يدەياسى قاجەت بولدى.

مىنە، وسىلايشا ءداۋىر تالابى، زامانا وزگەرىسى التى الاش بالاسىن ءبىر قازاندا قايناتىپ، تۇتاس ۇلت رەتىندە ۇيىستىراتىن، قالىڭ قازاقتى وركەنيەتكە سۇيرەيتىن ادەبي تىلىنە قاجەتتىلىك تۋعىزدى. (وكىنىشكە وراي، ءححى عاسىردا دا ءتىل ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇر).

جالپىۇلتتىق ادەبي ءتىلدىڭ باستى بەلگىسى – جازۋ-سىزۋ، حالىقتىق جاپپاي ساۋاتتىلىق، ونىڭ قالىڭ كوپشىلىككە قول جەتىمدىلىگى. جازۋ-سىزۋدىڭ باستى شارتى – ءالىپبي، ءالىپبي بولعاندا دا قالىڭ كوپشىلىككە قول جەتىمدى جانە بارشا جۇرتشىلىق مويىنداعان ءالىپبي. (تاعى دا بۇگىنگى كۇنمەن، ءححى عاسىرمەن سالىستىرىڭىز).

حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق تۇتىنعان الىپبيلەردىڭ اراسىندا تەكەتىرەس كۇشەيىپ، بۇل رۋحاني-مادەني فەنومەن دە ۇلكەن توقىراۋ ۇستىندە-تۇعىن. الىپبيگە كىندىگى بايلانعان وقۋ-توقۋدىڭ ناتيجەسىندە قازاق ەكىگە ايىرىلدى: ەسكىشە وقىعاندار («قاديمشىلەر») جانە ورىسشا وقىعاندار. (بۇگىنگى «قازاقتىلدىلەر» مەن «ورىستىلدىلەر» ىسپاتتى). مىڭداعان جىلدار قولدانىستا بولعان، كىندىگى يسلام دىنىمەن (قاسيەتتى «قۇرانمەن») بايلانىسقان ەسكى جازۋ مەن ءبىر عاسىر بويى ورىس ميسسيونەرلەرى تىقپالاپ كەلگەن ورىس جازۋى (وقۋ-توقۋى) اراسىنداعى تەكەتىرەس ۇنەمى يتجىعىس ءتۇسىپ جاتتى. ويتكەنى حالىقتىڭ، قازاقتىڭ تاڭداۋى بولمادى جانە كوپشىلىك قاۋىم ءدىن مەن دىلدەن الشاقتاتاتىن ورىس وقۋ-توقۋى، جازۋ-سىزۋىن قابىلداعىسى كەلمەدى. ال پاتشالىق بيلىك قاشاندا قازاقتى دىننەن دە، تىلدەن دە ايىرىپ، قول استىنداعى پەندەلەرىن ورمانداي ورىسقا ءسىڭىرىپ الۋدى ماقسۇت تۇتتى... جانە بۇل تەك قازاقتىڭ باسىنداعى اۋىر جاعداي، قاسىرەت ەمەس ەدى، كۇللى رەسەي يمپەرەياسىنىڭ قول استىنداعى جۇزدەگەن ۇلت-سويلاردىڭ اپاتتى تراگەدياسى-تۇعىن.

رۋحاني-مادەني جاعىنان قانداستارىنان كوش ىلگەرى تۇرعان تاتار وقىمىستىلارى، قىرىم تاتارلارىنىڭ ۇلى پەرزەنتى اعارتۋشى يسماعۇل گاسپرينسكيلەر قاراپ جاتپاي، دامۋدىڭ جاڭا جولىن ىزدەدى، وسىلايشا رەسەي پاتشالىعىندا «جاديدشىلدەر» قوزعالىسى پايدا بولدى.

وسى جاديدتىك (جاڭاشىل) قوزعالىستىڭ دۇمپۋىمەن قازاق كوگىندە جاڭا جۇلدىز، تەمىرقازىق وڭىنان تۋدى. ول – قازاقتىڭ تۇڭعىش ءتول «الىپپە» كىتابى ەدى (بايتۇرسىنۇلى ا. وقۋ قۇرالى. ۋسۋل سوتيە جولىمەن ءتارتىپ ەتىلگەن قازاقشا اليفبا. ءبىرىنشى كىتاپ. ورىنبور، 1912. – 40 بەت). احاڭنىڭ «الىپپەسى» ءجۇز مىڭداعان تارالىممەن 12 رەت باسىلدى، وسى جازۋ ۇلگىسىمەن الاش قوزعالىسىنا باستاۋ-كوز، «الاش» پارتياسىنا ۇيتقى بولعان «قازاق» گازەتى (1913-18) شىعىپ تۇردى. وسى الىپپەنىڭ ىزىمەن ءۇش بولىكتەن تۇراتىن قازاق ءتىلىنىڭ تۇڭعىش گرامماتيكا وقۋلىعى «ءتىل – قۇرال» (دىبىس/فونەتيكا، سوز/مورفولوگيا جانە سويلەم/سينتاكسيس) دۇنيەگە كەلدى.

قازاق رۋحاني-مادەني ومىرىندە ۇلىق توڭكەرىس جاساعان «الىپپە» كىتابىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ جاي-جاپسارى، ونىڭ تاريحي ماڭىزى مەن عىلىمي جاڭاشىلدىعى تۋرالى توم-توم زەرتتەۋ جازۋعا بولادى. ازىرشە ءسوزىمىزدى قىسقا قايىرىپ، تۇيىندەمەكپىز. سونىمەن:

- احمەت بايتۇرسىنۇلى 15 جىل (1895-1910) اۋىل مەكتەپتەرىندە بالا وقىتتى; سول كەزدەگى پەداگوگيكالىق قيىندىقتار ء(تول وقۋلىق پەن جوسىقتى باعدارلامانىڭ بولماۋى، وقۋ-توقۋدىڭ كولونيالدىق جانە ميسسيونەرلىك سيپاتى، ت.ب.) ونى اعارتۋشىلىق باعىتقا الىپ كەلدى.

- جاڭاشىل ۇستاز جاڭا جول-سوقپاق ىزدەدى. ەسكىشىل قاديمدى دە، جاڭا كيريل (ورىس) ءالىپبيىن دە قولدامادى. ورتادان ويىپ تۇرىپ، تىڭ «جول» سالدى:  ءداستۇرلى اراب جازۋلى ءالىپبيدى قازاق تىلىنە بەيىمدەپ رەفورمالادى; «دايەكشى» بەلگىسىن ويلاپ تاپتى; قازاقتىڭ ءتول ءالىپبيىن جاساقتاۋعا تالپىندى.

- جاڭا قازاق ادەبي تىلىنە نەگىز بولعان ءتول «الىپپە» دۇنيەگە كەلدى. بارلىق نارسە، وزگەرىس اۋەلى «الىپپەدەن» باستالىپ، الىپبيگە (الفاۆيت) ۇلاساتىنى بەلگىلى.

- جاڭا قازاق ءالىپبيى (جالپى ءتىل بىلىمىندە «بايتۇرسىنوۆ ءالىپبيى» اتانعان) جازۋ-سىزۋىمىزدى جەڭىلدەتىپ، جۇيەلەپ، جالپىحالىقتىق سيپاتقا يە بولدى.

- جازۋ-سىزۋىمىز دەموكراتيالانىپ، رۋحاني-مادەني توڭكەرىسكە ۇلاستى; جاڭا ادەبي ءتىل قالىپتاسىپ، ول جالپىۇلتتىق الاش قوزعالىسىنا نەگىز بولدى.

- ۇلتتىڭ ءتىلى – ۇلتتىڭ جانى. ۇلتتىڭ ءتىلى تورگە شىقپاي – ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىلمايدى. عاسىرلىق تاجىريبە (حح ع.-دىڭ باسى مەن ءححى ع.) وسى تۇجىرىمىمىزعا ايقىن دالەل.

پروف. عاريفوللا انەس

Abai.kz