بيىل 15 قازاندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اسكەري دوكتريناسىن بەكىتۋ تۋرالى» 2017 جىلعى 29 قىركۇيەكتەگى №554 جارلىققا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلارعا قول قويدى. ەلىمىزدىڭ اسكەري دوكتريناسىنا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. بۇل تۋرالى كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان-دى.

جەر جاھاندا گەوساياسي جاعداي كۇردەلەنىپ، كىمنىڭ قاس، كىمنىڭ دوس ەكەنىن اڭداي الماي وتىرعان الماعايىپ كەزەڭدە مەملەكەت اسكەرىنىڭ قۋاتتى بولعانى كەرەك. سول سەبەپتى اسكەري دوكترينانىڭ جاڭاراتىن ۋاقىتى دە كەلىپ جەتكەن بولاتىن. قۇجاتقا ەنگىزىلگەن بىرقاتار وزگەرىستەر نەگىزىنەن دوكترينانىڭ باستى تۇجىرىمدامالارىن قامتيدى. سونىمەن قاتار، اسكەرلەردىڭ جاۋىنگەرلىك قابىلەتى، اسكەري ءوزارا ارەكەتتەسۋى، كيبەرشابۋىلدار باعىتى وزگەرىسكە ۇشىرادى.

اسكەري دوكترينا دا قاۋىپسىزدىككە اسەر ەتەتىن زاماناۋي فاكتورلار نازارعا الىندى. سولاردىڭ بىرقاتارىن اتاپ وتسەك، «الەم­دە جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋلارى­نىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ، سونداي-اق جاڭا فيزيكالىق قاعيداتتارعا نەگىزدەلگەن جاپپاي ىقپال ەتۋ قارۋلارىن جاساۋ قازاقستانعا قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن» دەلىنگەن. سونداي-اق جاڭا دوكترينادا كيبەرشابۋىلدار – ەلدىڭ اسكەري ۇيىمىنىڭ اقپاراتتىق جۇيەلەرىنە اسەر ەتەتىنى جازىلعان. ونىڭ مەملەكەتتەگى جاعدايدى تۇراقسىزداندىرۋ، اسكەري جانە اسكەري-ەكونوميكالىق كۇش-قۋاتىن تومەندەتۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەلەرىنە كەرى اسەر بەرەتىنى تۋرالى اتاپ كورسەتىلگەن.

وسىعان بايلانىستى ەلىمىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرى سالاسىندا كيبەر شابۋىلدارعا، اقپاراتتىق-پسيحولوگيالىق ارەكەتتەرگە قارسى تۇرۋ ءۇشىن بولىمشەلەر قۇرىلادى. كەلەسى ءبىر ماسەلە، دوكتريناعا ەنگىزىلگەن تولىقتىرۋلاردا ستراتەگيالىق باعىتتاردا اسكەرلەردىڭ، اسكەري تەحنيكانىڭ، قارۋ-جاراقتىڭ الەۋەتىن ۇلعايتتس تۋرالى دا ايتىلادى. ماتەريالدىق قوردىڭ قاجەتتى جيىنتىعىن قۇرىپ، مەملەكەت اسكەري ۇيىمداردىڭ اۋەدەگى، قۇرلىقتاعى جانە اسكەري-تەڭىز قۇرامداس بولىمدەرىنىڭ الەۋەتىن ۇلعايتادى. زامان اعىمىنا ساي اسكەري قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ، جاۋىنگەرلەردىڭ ۇتقىرلىعىن ارتتىرۋ، قازىرگى زامانعى سىن-قاتەرگە دايىن بولۋى ءۇشىن ۇلتتىق ۇلاننىڭ قۇرامىن دامىتۋ، كۇشەيتۋ مەن ينفروقۇرىلىمىن جەتىلدىرۋ تۋراسىندا شارالار جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلەتىن بولادى.

اسكەري دوكترينا  دەگەنىمىز – عىلىمي نەگىزى بار، رەسمي تۇردە ۇزاق مەرزىمگە قابىلدانعان باسقىنشىلىقتى تويتارۋ، قورعانۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىڭ سوعىسقا دايىندىعىن، اسكەري سالا ساياساتىنىڭ قۇقىقتىق، ستراتەگيالىق، ەكونوميكالىق تەحنيكالىق ودان باسقا دا ماڭىزدى باعىتتارىن قاراستىراتىن، كەلەشەكتە بولىپ قالۋى مۇمكىن سوعىستاردىڭ ماقساتىن، ءمان-ماڭىزىن ايقىندايتىن كوزقاراستار كەشەنى. مەملەكەتتە قابىلدانعان رەسمي كوزقاراستار جۇيەسى رەتىندە كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ اسكەري دوكترينا سى بولادى. بۇل دوكترينالىق كوزقاراستار باياندالعان قۇجاتتاردى ءار ەلدە ءارتۇرلى اتايدى: رەسەيدە، بەلارۋسسيادا، قازاقستاندا – "اسكەري دوكترينا ", اقش-تا – "ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسى" جانە "ناتو-نىڭ ستراتەگيالىق تۇجىرىمداماسى", قحر-دا –"قورعانىس دوكتريناسى" دەپ اتالادى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان ساتتەن باستاپ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ مەملەكەتتىڭ باستى باسىم باعىتى بولىپ كەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اسكەري ستراتەگياسى قازىرگى الەمنىڭ گەوساياسي جانە گەوستراتەگيالىق جاعدايىنا بايلانىستى قازاقستاننىڭ اسكەري قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ناقتى جانە ءتيىمدى جولدارى مەن قۇرالدارىن ايقىنداۋعا ارنالعان.

قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ سوزىنشە، جاڭا دوكتريناعا 70-كە جۋىق وزگەرىس ەنگىزىلگەن. ونىڭ بىرنەشەۋى ەسكى شارتتاردى تۇزەتۋ بولسا، قالعانى ءىشىنارا ەگىزىلگەن جاڭا تۇجىرىمدامالار دە بار ەكەن. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قورعانىس مينيسترلىگى باسقا دا مەملەكەتتىك ورگاندارمەن باس قوسا وتىرىپ، جاڭا قۇجاتتى جاڭا كەلبەتكە بەيىمدەۋگە باعىتتالعان شارۋالاردى اتقاردى. كەيىنگى وزگەرىستەرگە ساي، نەگىزگى ۇعىمدار قاتارىنا «رەزەرۆتەگى اسكەري قىزمەت»، «داعدارىستى جاعداي» سەكىلدى تاعى باسقا دا تىڭ سوزدەر ءنورماتيۆتى تۇردە ەنگىزىلمەك. رەزەرۆتەگى اسكەري قىزمەت ازاماتتاردى جيىندار مەن ارنايى دايىن­دىق­تارعا شاقىرتۋ قاراستىرسا، داعدارىستى جاعداي – مەملەكەت اۋماعىندا تابيعي، تەحنوگەندىك نەمەسە الەۋمەتتىك سيپاتتاعى توتەنشە جاعدايلاردىڭ سالدارىن بىلدىرەدى.

رەزەرۆتىك قىزمەت دەگەن – باستى ازاماتتىق قىزمەتپەن قوسا العاندا ەرىكتى تۇردە كەلىسىمشارت بويىنشا اتقارۋعا بولاتىن قىزمەتتى بىلدىرەدى. بۇگىنگى ۋاقىتتا الەمنىڭ قاي ەلىندە بولسىن قارۋلى قاقتىعىستار بولىپ قالۋ قاۋپىنە دايىن جۇمىلدىرۋ رەسۋرستارى بار. ونداي اسكەري سيپاتتاعى سىن-قاتەرلەر كەزىندە كوبىنە دامىعان اسكەرى بار ەلدەر عانا ءوزىنىڭ باسىمدىعىن كورەسەتە الادى. ەلىمىز ءۇشىن بەيبىت كەزەڭدە قارۋلى كۇشتەر قۇرامىن ازاماتتارمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ءبىر جولى – رەزەرۆتەگى اسكەري قىز­مەتتى ەنگىزۋ. اسكەري ەسەپتە بار، ماماندىعى بار ءارى دەنساۋلىعى جارامدى ازاماتتار رەزەرۆيست بولىپ سانالادى. جيىندار جىل سايىن ەكى رەتتەن جاۋىنگەرلىك دايارلىق باعدارلاماسىنا ساي وتكىزىلىپ وتىرادى. وتكىزۋ مەرزىمى مەن ولاردىڭ جيىنعا تارتىلۋ جاسى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرمەن ايقىندالماق.

جاڭارتىلعان دوكترينادا باك­تە­ريو­لوگيالىق (بيولوگيالىق) جانە ۋىت­تى قارۋعا تىيىم سالاتىن كونۆەنتسيا­ تۋرالى ءبىرىنشى رەت ايتىلدى. قازاقستاننىڭ اسكەري قاۋىپسىزدىگىنە ىقپال ەتۋى مۇمكىن فاكتورلار اراسىن­ان ورىن العان بيولوگيالىق قارۋ تۋرالى  «ماسكەۋ، لوندون جانە ۆاشينگتون قالالارىندا 1972 جىلعى 10 ساۋىردە جاسالعان باكتە­ريولوگيالىق (بيولوگيالىق) جانە ۋىتتى قارۋدى جاساۋعا، شىعارۋعا جانە ونىڭ قورىن شوعىرلاندىرۋعا تىيىم سالۋ جانە ولاردى جويۋ تۋرالى كونۆەن­تسيا­نىڭ ەرەجەلەرى شەڭبەرىنەن تىس شى­­عاتىن پروتسەستەر مەن وقيعالار» مەملەكەتكە قاۋپىن ءتوندىرۋى مۇمكىن ەكەنى ايتىلعان.

سودان كەيىن بىتىمگەرلىك قىزمەتتىڭ ارناسىن كەڭەيتۋ قاراستىرىلعان. سونىمەن قاتار، ۇتقىر ءارى ءتيىمدى دەن قويۋ كۇشتەرىن قۇرۋدى جوسپارلاعان «اقىلدى شەكارا» تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋ ۇسىنىلعان. جوبادا كيبەرشاۋىلدان قورعانۋعا ءجىتى كوڭىل بولىنگەنى اڭعارىلادى. سەبەبى، بۇل ماسەلە قۇجاتتىڭ بىرنەشە جەرىندە نازارعا الىنعان. كەلەسى كوتەرىلگەن ماسەلە – عارىش سالاسى ەكەن. ەسكى قۇجاتتا عارىش تۋرالى ايتىلماعان بولاتىن. جاڭا دوكترينادا جازىلعانداي، ەلىمىزگە اسكەري قاتەر «عارىش كەڭىستىگىندەگى باسەكەلەستىك جولىنداعى كۇرەس» ناتيجەسىندە دە ءتونۋى مۇمكىن. سەبەبى، قازاقستان ورتا ازياداعى جالعىز عارىش ايلاعى – بايقوڭىردىڭ يەسى. مىسالى، ەلىمىزدىڭ عارىش سالاسىنداعى ءمۇم­كىندىگىن شەكتەۋگە، سونداي-اق عا­رىش­تىق كەڭىستىكتەن ىقپال ەتۋ ارقىلى مەم­لەكەتتىڭ اسكەري الەۋەتىن تومەندەتۋگە باعىتتالعان ارەكەت تە قاتەرلى دەپ ەسەپتەلەتىنى جازىلعان. جوبادا «زىمىران شابۋىلى جايلى ەسكەرتۋ جانە عارىش كەڭىستىگىن باقىلاۋ جۇيەسىنىڭ بازالىق ەلەمەنتتەرىن قۇرۋ» ەلدىڭ قورعانىس قابى­لەتىن نىقتاۋعا ارنالعان ارەكەتتەر قاتارىنان تابىلادى.

ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، دوكترينادا گيبريدتىك سوعىس ەرەكشەلىكتەرىنە، عارىشتاعى ۇستەمدىككە، بيولوگيالىق قارۋ قاۋپىن تويتارۋعا جانە زىمىرانعا قارسى قور­عانىس ماسەلەلەرىنە ايرىقشا نازار اۋدارىلعان.

قورعانىس سالاسىنىڭ ارداگەرلەرى قازىرگى زاماندا اۋە-عارىشتىق قارۋلار وتە قارقىندى تۇردە دامىپ جاتقانىن ايتادى. زىمىراندار مەن ۇشاقتار از ۋاقىت ىشىندە الىس قاشىقتىققا ۇشىپ بارۋعا قاۋقارلى. ياعني، جاۋىنا كۇتپەگەن جەردەن سوققى بەرە الادى. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى تاڭدا ۇشقىشسىز قۇرالدار جاڭا زامان قارۋىنا اينالىپ ۇلگەردى. ولار جاۋ جاعىنا ىڭ-شىڭسىز ۇشىپ بارىپ، جايراتىپ سالا الادى. ۇشقىشسىز اپپاراتتاردىڭ جويقىن الدەقاشان دالەلدەنگەن. جاۋ جاعى اپپاراتتى جويسا دا، ادام شىعىنىن كەلتىرە المايدى. مىنەكەي، بىزگە دە وسىنداي اۋە شابۋىلىنا قارسى تويتارىس بەرە الاتىن شىنايى جاعدايعا دايىن بولۋ كەرەك.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى اسكەري دوكترينا سىن التى رەت جاڭارتتى. جاھاننىڭ جاي-كۇيىنە قاراي، اسكەري سالانى مەزگىل-مەزگىل جاڭعىرتىپ تۇرۋ – ۋاقىت سۇرانىسى. مىسالى، تۇركيانىڭ «بايراقتارى» الەمنىڭ سوعىس جۇرگىزۋ ىسىندەگى كوزقاراسىن وزگەرتتى، بۇل رەسەيدىڭ اسكەري دوكترينا سىن قايتا قاراۋىنا ماجبۇرلەدى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوز سوزىندە زامانعا ساي جابدىقتالعان اسكەر ەلىمىزدىڭ بەرىك قورعانى ەكەنىن ايتىپ جۇرەدى.

«گەوساياسي تۇراقسىزدىق، جاڭا سىن-تەگەۋرىندەر مەن قاۋىپ-قاتەرلەر جاعدايىندا ءبىز ۇلتتىق مۇددەمىزدى قورعاۋعا، مەملەكەتىمىزدىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاۋعا دا­يىن بولۋىمىز كەرەك. سوندىقتان قور­عانىس الەۋەتىن نىعايتۋ ءاردايىم ءبىزدىڭ ماڭىزدى باسىمدىعىمىز بولادى»، دەگەن بولاتىن مەملەكەت باسشىسى.

تاۋەلسىز ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ تۇراتىن، ونى قورعايتىن ايبىندى اسكەرى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس. كەز-كەلگەن مەملەكەت قاۋقارلى ارمياسى بولماسا، ءوزىنىڭ ىرگەتاسىن قالىپتاستىرا المايدى. ءبىزدىڭ اسكەرىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك قابىلەتى جوعارى، قۋاتتى قورعانىس كۇشىنە يە. الەمدىك بەدەلدى اسكەري ساراپشىلار قازاقستان اسكەرىنىڭ تمد ەلدەرى اسكەرلەرىنىڭ ىشىندە ءۇشىنشى ورىندا تۇرعانىن ايتادى. ۇلتتىق ارميامىزدىڭ جاڭا ساپاداعى تەحنيكامەن جاراقتانىپ، بىلىكتى اسكەري كادرلارمەن تولىقتىرىلۋى سونىڭ دالەلى.

دەگەنمەن، پرەزيدەنتىمىز ايتقانداي اسكەرىمىز ءالى دە ءوز شەبەرلىگىن شىڭداي ءتۇسۋى كەرەك. وتانىن قورعايتىن ازاماتتاردىڭ ارقاشان ءبىلىمدى، بىلىكتى بولعانى ماڭىزدى.

«ءبىز­دىڭ ماق­ساتىمىز – شەكارامىزدى، تاۋەل­سىز­دىگىمىزدى جانە حالقىمىزدىڭ تىنىش­تى­عىن بۇزۋعا باعىتتالعان كەز كەلگەن ارە­كەتتى تويتارۋعا دايىن جيناقى ءارى قۋات­تى ارميا قۇرۋ. ءبىز وتاننىڭ كەز كەلگەن بۇيرىعىن ورىنداۋعا دايىن بولۋ ءۇشىن ءوز شەبەرلىگىمىزدى شىڭداي ءتۇسۋىمىز قاجەت. جاۋىنگەرلەردى، كىشى وفيتسەرلەردى وسى جولدا تاربيەلەۋ كەرەك»، دەگەن بولاتىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ.

Abai.kz