ەلەۋجان سەرىموۆ. قىزمەتتىك ادەپ الىپپەسى
امەريكا اشپاسپىز، 5-6 ادامنان تۇراتىن كەز كەلگەن مەكەمەنىڭ ءار بولىمىندە، سول ءبولىمنىڭ وتىنىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعاتىن، بارلىق قارا جۇمىسىن ىستەيتىن ءبىر يتارقاسى بولادى. قالعانى سونىڭ اتقارعان جۇمىسىمەن كۇن كورەتىندەر. ءىسىڭنىڭ بىتپەي، كەشەۋىلدەي بەرەتىنى دە سودان. از-كەم شارۋاڭدى ءبىتىرۋدىڭ ءوزى قيىندىق تۋدىرادى. بولماشى شارۋاڭدى تاۋداي قىلۋعا، اياق استىنان كۇردەلەندىرۋگە شەبەر-اق. جىگەرىڭدى قۇم قىلار شەنەۋنىكتەردىڭ نەمكەتتىلىگى كوڭلىڭدى قونتارازداتادى. وسىنىڭ تۇپكى سىرى نەدە؟ مەنىڭشە، سونىڭ ءبارى دە كادۋىلگى ادامدىقتى كۇيتتەيتىن قىزمەتتىك ادەپكە بارىپ تىرەلەتىندەي...
امەريكا اشپاسپىز، 5-6 ادامنان تۇراتىن كەز كەلگەن مەكەمەنىڭ ءار بولىمىندە، سول ءبولىمنىڭ وتىنىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعاتىن، بارلىق قارا جۇمىسىن ىستەيتىن ءبىر يتارقاسى بولادى. قالعانى سونىڭ اتقارعان جۇمىسىمەن كۇن كورەتىندەر. ءىسىڭنىڭ بىتپەي، كەشەۋىلدەي بەرەتىنى دە سودان. از-كەم شارۋاڭدى ءبىتىرۋدىڭ ءوزى قيىندىق تۋدىرادى. بولماشى شارۋاڭدى تاۋداي قىلۋعا، اياق استىنان كۇردەلەندىرۋگە شەبەر-اق. جىگەرىڭدى قۇم قىلار شەنەۋنىكتەردىڭ نەمكەتتىلىگى كوڭلىڭدى قونتارازداتادى. وسىنىڭ تۇپكى سىرى نەدە؟ مەنىڭشە، سونىڭ ءبارى دە كادۋىلگى ادامدىقتى كۇيتتەيتىن قىزمەتتىك ادەپكە بارىپ تىرەلەتىندەي...
جالپى ادەپكە قاتىستى ماسەلەلەر قىزمەتتiك ادەپتiلiكتiڭ ادامدىق، ادامگەرشiلiككە بەيiمدەلگەن قۇقىق نورمالارىنان كەلiپ تۋىندايدى. قوعامداعى قالىپتاسقان جۇيەلi ءتارتiپ ەرەجەلەرiن قۇقىق دەر بولساق، ول قۇقىقتىق سانامەن تiكەلەي استاسىپ جاتىر. قۇقىقتىق سانانى قالىپتاستىراتىن ءتۇپ نەگiز - قۇقىقتىق تاربيە. قۇقىقتىق سانانى قالىپتاستىرۋ ءۇشiن ەڭ الدىمەن ۇلتتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەت قۇندىلىقتارىن يگەرۋ ءلازiم. دەمەك، قىزمەتتiك ادەپ الiپپەسi ۇلتتىق سالت-داستۇرلەر نەگiز بولعان قۇقىقتىق تاربيەدەن باستاۋ الادى. قازاقتىڭ حالىق پەداگوگيكاسىنداعى قۇقىقتىق نورمالاردىڭ تاربيەلiك ءمانiن اشىپ، قۇقىقتىق مادەنيەت، قۇقىقتىق سانا تۋرالى زەرتتەي كەلە ءادiباي تابىلديەۆ «قازاق ەتنوپەداگوگيكاسىنداعى قۇقىق تاربيەسi» اتتى ەڭبەگiندە بىلاي دەپ پايىمدايدى: «ۇلتىمىزدىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتi ادەپتiلiك ەرەجەلەر مەن زاڭدار، كودەكستەر، جارعىلار، قوسىمشا باپتار ارقىلى قالىپتاسۋىمەن قاتار، حالقىمىزدىڭ قاسيەتتi بولمىسىنا سايكەس سالت-سانالىق ونەگەلi ۇردiستەرiمەن ەرەكشەلەنiپ تۇر. جاقسى ادەت ادەپكە، ادەپ داستۇرگە، ءداستۇر ادەت-عۇرىپقا، ادەت-عۇرىپ سالت-ساناعا اينالىپ، زاڭدىلىقپەن قالىپتاسىپ، قۇقىقتىق زاڭ بولىپ ءومiر قولدانىسىنا اينالعان. ادەت-عۇرىپ يگiلiكتەرi راسiمدەر مەن رامiزدەردەن، ءجون-جورالعىلاردان، ىرىم-تىيىمداردان كورiنەدi. قۇقىقتىق مiندەتتەر، ۋاجدەر، بورىش، پارىز ۇعىمدارى قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىندا قۇقىقتىق ءومiر زاڭى بولىپ سiڭiسiپ كەتكەن. ول كەز كەلگەن مەملەكەتتiك زاڭ باپتارىنان الدەقايدا قۋاتتى دا قۇجىرلى. ويتكەنi قالىپتاسقان داستۇرلەر مەن سالتتار دارا تۇلعانىڭ قاجەتتi تۇردە ورىندايتىن ۇجداندىق ارەكەتتەرiنiڭ كوركەم كورiنiسi» دەپ ۋاجدەيدى. ءسوز جوق، اتالعان ەڭبەگiندە عالىم قۇقىقتىق سانانى تاربيەلەۋدiڭ ەڭ تۇپكi, باستاۋ الار نەگiزدەرiنە ءۇڭiلiپ، ونىڭ بەرiك iرگەتاسى وتباسىلىق ءتالiم-تاربيەدە قالاناتىنىن زەرتتەپ، وسى iزگiلiك باستاۋلارى كەيiننەن ورتا، جوعارى مەكتەپتەردە جۇرگiزiلەتiن پاندەرمەن، قوعامدىق زاڭدارمەن ايقىندالا تۇسەتiنiن مەڭزەيدi. ياعني، بiز قاراستىرىپ وتىرعان ماسەلەگە قاتىستى قاجەتتi قىزمەتتiك ادەپتiلiكتiڭ نورمالارى ۇلتتىق ەتنوپەداگوگيكانىڭ قاينار بۇلاعىندا جاتقاندىعىن تالداپ، تالعاپ كورسەتەدi. ورنىمەن، ورايىمەن ايتىلماسا، ءسوز جەتiم، رەتi كەلگەندە ايتا كەتەتiن ويىمىزدىڭ توبىقتاي ءتۇيiنi مىناعان سايادى: بولاشاق مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ەرتەڭگi بەيiندiك قىزمەتiنە قاجەتتi قۇقىقتىق كاسiبي ادەپتiڭ توركiنi حالقىمىزدىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ساناسىندا جاتىر. بۇل بولاشاق قىزمەتشىلەردىڭ قۇقىقتىق الiپپەسi دەۋگە بولاتىنداي. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، مويىندايتىن باسى اشىق كەلىسسىز نارسە - ەلiمiزدiڭ بولاشاق مامانداردى دايارلايتىن جوعارى وقۋ ورىندارىندا، سونىڭ ىشىندە زاڭ فاكۋلتەتتەرiندە قازاق ەتنوپەداگوگيكاسىنداعى قۇقىق تاربيەسi ءالi كۇنگە دەيiن جەكە ءپان رەتiندە وقىلماي كەلەتiنi. زايىرلى، قۇقىقتىق قوعامدا عۇمىر كەشەتiن ازاماتتاردى قۇقىقتىق سانا-سەزiمگە بالا كەزدەن باۋلىپ، جۇيەلi تاربيە بەرۋ ءۇشiن نەبiر تاعىلىمدىلىق-تالiمدiك اقتۇما كوزدەرiن اشاتىن بۇل ءپاننiڭ شىن مانiندە بەرەرi مول. قوعام، ازامات، تابيعات تiرلiگiندەگi كەمشiن قالىپ جاتقان وسال تۇستاردى بۇتiندەۋگە قاتىستى ايتىلاتىن «بۇلاق كورسەڭ - كوزiن اش» دەگەن حالقىمىزدىڭ شىنايى قاعيداسى ناق وسىنداي جاعداياتتارعا بايلانىستى ايتىلسا كەرەك.
وسىدان اتتاي 15 جىل بۇرىن، ياكي 1998 جىلى مەملەكەتتiك قىزمەتشiلەردi دايارلاۋدىڭ، قايتا دايارلاۋدىڭ تيiمدiلiگiن ارتتىرۋ مەن ولاردىڭ بiلiكتiلiگiن كوتەرۋ ماقساتىندا ەلباسىمىز «قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتiنiڭ جانىنداعى ۇلتتىق جوعارى مەملەكەتتiك باسقارۋ مەكتەبi مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكiمەتiنiڭ جانىنداعى مەملەكەت قىزمەتشiلەردi قايتا دايارلاۋ جانە بiلiكتiلiگiن ارتتىرۋ ينستيتۋتىن قوسۋ ارقىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتiنiڭ جانىنان مەملەكەتتiك قىزمەت اكادەمياسى قۇرىلسىن» دەگەن قاۋلى شىعارعان بولاتىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل اكادەميانىڭ اتقارعان شارۋاسى قىرۋار شىعار-اق، ايتسە دە وندا قىزمەتتىك ادەپتى قازاقتىڭ ءتولتۋما ەتنوپەداگوگيكامىزداعى قۇقىق تاربيەسiنىڭ ماسەلەلەرىمەن قاراستىلاتىنىنا كۇمانىمىز بار. بەلگىلى قايراتكەر ءاليحان بايمەنوۆ دوڭگەلەتىپ وتىرعان مەملەكەتتىك قىزمەت اگەنتتىگى ىسىندە كەمشىن ءتۇسىپ جاتقان تۇستىڭ ءبىرى - ادەپ ماسەلەسى دەمەكپىز. كادىمگى كۇندەلىكتى كورىپ جۇرەتىن قىزمەتشىلەر ادەبى. ۇلتتىق ادەپپەن قىزمەتتىك تە ءادىپتى دە ادىپتەيتىن مەزگىل جەتكەنىن ەسكە سالا كەتكىمىز كەلەدى.
ەلەۋجان سەرىموۆ،
قاراعاندى قالاسى
