قازاق كەزەكتى داۋدىڭ استىندا قالدى. «ونبەيتىن داۋدى وسپەيتىن بالا قۋادى» دەي تۇرا ءبارىمىز كازىر وسى داۋدىڭ يىرىمىنە تارتىلۋعا ءماجبۇرمىز. سەبەبى، ول ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزدى شەشەتىن ماسەلە. قانداي اۋىر، قانداي قيىن ماسەلە بولعاندا دا ونى اسىقپاي-ساسپاي، بايىپپەن، سالماقتى تۇردە شەشۋدى ۇيرەنە الماي-اق كەتەتىن ءتۇرىمىز بار.

...سوناۋ 1989 جىلى، قازاق ءتىلى تۇڭعىش رەت مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ جاريالاناتىن بولىپ، جوعارعى كەڭەستىڭ قابىرعاسىندا پىكىرلەر قاق ايرىلعان كەزدە دەپۋتات گەرولد بەلگەر ۇسىنىس ايتتى. «جولداستار! ءبىز الداعى 10 جىلدا قازاق جانە ورىس تىلدەرى مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ قاتار جۇرەتىن ەتەيىك. سونىمەن بىرگە بۇل مەرزىمدى قازاق ءتىلىنىڭ تازا مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋىنىڭ دايىندىق ونجىلدىعى دەپ بەكىتەيىك. ون جىلدان سوڭ قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولادى دەپ بۇگىننەگ جاريالايىق-تاعى، ون جىل بويى جۇيەلى تۇردە، تاباندىلىقپەن جۇمىس ىستەيىك».

قازاق كەزەكتى داۋدىڭ استىندا قالدى. «ونبەيتىن داۋدى وسپەيتىن بالا قۋادى» دەي تۇرا ءبارىمىز كازىر وسى داۋدىڭ يىرىمىنە تارتىلۋعا ءماجبۇرمىز. سەبەبى، ول ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزدى شەشەتىن ماسەلە. قانداي اۋىر، قانداي قيىن ماسەلە بولعاندا دا ونى اسىقپاي-ساسپاي، بايىپپەن، سالماقتى تۇردە شەشۋدى ۇيرەنە الماي-اق كەتەتىن ءتۇرىمىز بار.

...سوناۋ 1989 جىلى، قازاق ءتىلى تۇڭعىش رەت مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ جاريالاناتىن بولىپ، جوعارعى كەڭەستىڭ قابىرعاسىندا پىكىرلەر قاق ايرىلعان كەزدە دەپۋتات گەرولد بەلگەر ۇسىنىس ايتتى. «جولداستار! ءبىز الداعى 10 جىلدا قازاق جانە ورىس تىلدەرى مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ قاتار جۇرەتىن ەتەيىك. سونىمەن بىرگە بۇل مەرزىمدى قازاق ءتىلىنىڭ تازا مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋىنىڭ دايىندىق ونجىلدىعى دەپ بەكىتەيىك. ون جىلدان سوڭ قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولادى دەپ بۇگىننەگ جاريالايىق-تاعى، ون جىل بويى جۇيەلى تۇردە، تاباندىلىقپەن جۇمىس ىستەيىك».

بۇل - «نەمىسشە» جول ەدى. دۇرىس جول ەدى. «7 جىلدان كەيىن مالاي ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولادى، مالاي مەملەكەتىنىڭ ازاماتتىعىن سول كەزدە مالاي ءتىلىن مەڭگەرگەندەر عانا الادى» دەگەن موحاتحير موحاممەد جولىنىڭ قازاقشا نۇسقاسى دەرلىك ەڭ وڭتايلى جول ەدى. ءبىز نە ىستەدىك؟ ءبىز، ارينە، قازاقى جولمەن كەتتىك. گەرولد اعامىزعا ايتپاعانىمىز قالمادى، ءسال بولماعاندا يت قوسىپ ەلدەن دە قۋا جازدادىق. ءوزىمىز بىلمەدىك، بىلگەننىڭ ءتىلىن المادىق. «ءبىر-اق سەكىرىپ جەتەم دەپ، مەرتىگەدى، جاتادى» دەپ اباي اتامىز ايتقانداي، مەرتىگىپ، قۇلاپ، ورنىمىزدان ءالى تۇرا الماي جاتىرمىز. 10 ەمەس، ودان بەرى 24(!) جىل ءوتتى. قازاق ءتىلى تولىققاندى مەملەكەتتىك ءتىل بولا العان جوق. مەملەكەتتىك ۇيىمدار سويلەمەگەن ءتىل قالاي مەملەكەتتىك بولۋشى ەدى؟  2020 جىلى دا ءىس جۇزىندە مەملەكەتتىك ءتىل بولا المايدى ء(لايىم، ءبىز قاتەلەسكەن-اق بولايىق)! ويتكەنى، وعان ۇكىمەت (دۇرىسى وكىمەت) مۇددەلى ەمەس. سول سەبەپتى 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان تىلدەردى (؟) دامىتۋ تۋرالى باعدارلاماعا قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىكتى قالاي تۋدىرۋ جونىندە ءبىر اۋىز ءسوز جازعان جوق. اۋاداي قاجەتتىلىك جوق جەردە ەشنارسە بولمايتىنى تۇسىنىكتى شىعار. جاي اشەيىن، حالىقتى الداپ، جۇباتىپ قويۋ ءۇشىن اسىعىس-ۇسىگىس قابىلداي سالعان كوبىك قۇجات.

ول از دەگەندەي بيىل كۇزدەن باستاپ بارلىق مەكتەپتىڭ 1-سىنىبىنان ءۇش ءتىلدى قاتار ۇيرەتە باستايمىز...

ەندى لاتىنعا كوشۋ دەگەن ماسەلە تۋدى. ءبىز بۇعان تىكەلەي قارسىمىز. بىرىنشىدەن، لاتىن قارپىنە كوشسەك كومپيۋتەردە جۇمىس ىستەۋ وڭاي بولادى، تەز دامىپ كەتەمىز دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى كۇلكىلى. الىپپە بار بولعانى قۇرال عانا. ول ءوزى ەشنارسەنى دامىتا المايدى. دامۋدىڭ كىلتى ارىپتە تۇرسا وعان ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ەۆرەيلەر كوشەر ەدى. دايىن تۇرعان لاتىن الىپپەسىن 1948 جىلى سولار قابىلدار ەدى.

ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ تۇركى تىلدەس ەلدەرمەن ارالاسۋىمىز وڭايلايدى دەگەن ءۋاج ودان دا كۇلكىلى. كەڭەس كەزىندە ءبارىمىز ءبىر الىپپەنى قولداندىق، سول كەزدە ءسىز وزبەك، تۇرىكمەن، ءازىربايجان تۇرماق قىرعىزشا وقىپ، تۇسىنە الاتىن با ەدىڭىز؟ ەكىنشى جاعىنان، حالىق حالىقپەن ميداي ارالاسىپ، ساپىرىلىسىپ جاتپايدى. ول جەكەلەگەن عالىمداردىڭ، ديپلوماتتاردىڭ، قالا بەردى كاسىپكەرلەر مەن ساۋداگەرلەردىڭ شارۋاسى. ولار زۇلۇسپەن دە ءتىل تابىسىپ كەتە الاتىن جاندار. ءار حالىق ءوز تىلىمەن، ءوز ارپىمەن ءوز جەرىندە ءومىر سۇرەدى. ولاردى سول ءۇشىن قولدانادى.

ۇشىنشىدەن، قازاق دياسپورالارىمەن بايلانىسىمىز وڭايلايدى دەگەن ءۋاج. ءبىز بىرنارسەنى تۇسىنەيىكشى، باۋىرلار. ءبىز ءيا الداعى ارى كەتسە 10-15 جىلدا سىرتتاعى 5 ملن.قازاقتى كوشىرىپ اكەلەمىز، ءسويتىپ، قازاققا قازاق قوسامىز. ءيا، 10-15 جىلدان كەيىن سىرتتا قازاق قالمايدى، تەك قىتاي، وزبەك، موڭعول، ورىس قالادى. ءتىلى، جانى، رۋحى قىتايعا، وزبەككە، موڭعولعا اينالىپ كەتكەن ادامدى ءسىز ول كەزدە «توبەڭنەن التىن قۇيامىن» دەپ ەلگە اكەلە المايسىز. ءجۇر عوي ەۆروپاداعى قازاقتار، كەلگىسى كەلمەيدى. كەلەم دەسە ءبارىنىڭ مۇمكىندىگى جەتكىلىكتى. ولارعا وتان ەمەس، جايلى جەر كەرەك. ولار ءوزىن قازاق سانامايدى، «وتانىم - قازاقستان» دەپ بىلمەيدى.

تورتىنشىدەن، جانە ەڭ باستىسى، ءبىز قازاعىمىزدى ءبىرتىلدى، قازاقتىلدى ەتىپ الماي تۇرىپ، لاتىنعا كوشسەك بۇگىنگى ءورىستىلدى قانداستارىمىزدى ءوز قولىمىزبەن ءبىرجولاتا ورىستىلدىلەردىڭ قاتارىنا يتەرىپ تاستايمىز. جيىرما ەكى جىلدان بەرى قاسارىسىپ، بالالارىن تەك ورىس ءتىلدى مەكتەپتەرگە بەرىپ، وزدەرى دە قازاقشا ۇيرەنبەي كەلە جاتقان جاندار، ونى زاڭ جۇزىندە بىلۋگە مىندەتتەۋدى، مىسالى، پارلامەنت دەپۋتاتى نەمەسە ديپلومات قازاق ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتى دەگەن تالاپتى، «تولكو چەرەز ناش ترۋپ» دەپ كولدەنەڭ جاتىپ الىپ وتكىزبەي كەلگەن بيلىكتەگىلەر قازاق ءتىلىن لاتىن ءارپى ارقىلى ۇيرەنۋگە كىرىسەدى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ ولارعا قازاق بولعاننان ورىس بولعان وڭاي. ءازىردىڭ وزىندە-اق ولاردىڭ كوبىنىڭ جانى، رۋحى، ساناسى ورىس.

ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن ءبىر-ەكى دالەل كەلتىرەيىك. مەنىڭ ءبىر دوسىم بار. بۇرىنعى گەنەرال، ماسكەۋدە باكتەرەولوگيالىق قارۋدان جابىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان، سارىشاعانداعى ستراتەگيالىق پوليگونعا باستىق بولعان جالعىز قازاق. ءبىر كەزدە پارلامەنتكە دە سايلانعان. قازاقشاسى - ورتاشا. وقي دا، جازا دا المايدى. بىردە ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ادەبي پىكىرتالاس تۋىپ قالدى. «پۋشكين - گەني! ا، اباي چتو؟ اباي تولكو پريمەنياەت نارودنىە سلوۆا». «اۋ، يا چيتايۋ پۋشكينا ۆ وريگينالە، موگۋ يح سراۆنيۆات، تى جە نە موجەش چيتات ابايا نا كازاحسكوم، كاك تى موجەش ۆووبششە چتو-تو گوۆوريت و نەم؟» دوسىما 1961 جىلدان بەرى ءوزىم ۇستاپ كەلە جاتقان، ابايدىڭ سول جىلى شىققان ءبىر تومدىعىن بەردىم. ءبىر جىلدان كەيىن قايتىپ الدىم. وي، ازامات-اي، ءبىر ولەڭدى دە وقىپ، اۋدارىپ، تۇسىنۋگە تىرىسپاعان عوي. ال، ءوزىن اقىنجاندى جان ەسەپتەيدى، ورىسشا ولەڭ جازاتىنى بار...

ەكىنشى مىسال. تەمىر توردىڭ ار جاعىندا جاتقان ءبىر جوعارى لاۋازىمدى ازامات تۇرمەنىڭ بارلىق كىتابىن تاۋىسقان سوڭ تۋىسقاندارى ورىسشا-قازاقشا سوزدىك پەن قازاقشا كىتاپتار اپارىپ بەرىپتى. «ەڭ بولماسا وسىنداعى ۋاقىتىڭدى پايدالانىپ، ۇيرەنىپ شىق» دەپ. ءۇش ايدان سوڭ ول بەتىن اشپاعان كۇيى قايتارىپ بەرىپتى. «نەت نيكاكوي تياگي» دەپ جاۋاپ بەرگەن كورىنەدى. ەندى بۇرىنعى كوشپەندى بابالارىمىزدىڭ قانداي بولعانىن بىلسە نامىسى ويانار ما ەكەن دەگەن ويمەن تۋىستارى مەنەن جۇماجان ءبايجۇميننىڭ جاڭادان شىققان «تۋران. ۆزگلياد نا يستوريۋ چەلوۆەچەسكوگو وبششەستۆا» دەگەن كەرەمەت كىتابىن اپارىپ بەرەيىن دەپ الىپ كەتتى...

ينتەرنەتتە لاتىن تىلىنە كوشكەندى قولدايتىندار مۇحتار شاحانوۆقا اراشا جابىلىپتى. «مۇقا، بىلمەيتىن سالاڭىزعا ارالاسپاساڭىزشى» دەگەننەن باستاپ «لاتىنشاعا كىتابىڭىز اۋدارىلماي قالادى دەپ قورقاسىز عوي» دەگەنگە دەيىن بارىپتى. باسقالاردىڭ كىتابى اۋدارىلماي قالسا دا، شاحانوۆتىڭ شىعارمالارى شىقپاي قالماس. مۇقاتۋعا ايتىلعان ءسوز-داعى.

شاحانوۆ «ءتىل» دەپ شىرىلداسا قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن ەمەس ەكەنىن تۇسىنۋگە دە اسىپ بارا جاتقان اقىل كەرەك پە؟ ءدال وسى جولى، قازاق ءتىلى جونىنەن قاق ايرىلىپ تۇرعان قازاقتىڭ تەڭ جارتىسىن ء(تىپتى شيرەگى-اق بولعاننىڭ وزىندە دە تىم كوپ، «ءار قازاق - ءبىزدىڭ جالعىزىمىز» ەمەس پە؟!) ءوز قولىمىزبەن ورىسقا اينالدىرىپ الارىمىزدى دا نەگە تۇسىنگىمىز كەلمەيدى؟ ونىڭ ورنىنا الداعى 10 جىلدى قازاقتى قازاققا اينالدىرۋعا جۇمسايىق. قايتىپ؟ ونىڭ جولى كوپ. بىراق، ەڭ ءبىرىنشىسى، ەڭ وڭايى، ەڭ جىلدامى، ەڭ باستىسى ەشقانداي شۋ شىعارمايتىن جولى - ەلباسىنىڭ قولىندا. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ قازاعى دا قازاق، ورىسى دا قازاق. ۇلكەندى، باسشىنى سىيلاپ ۇيرەنگەن. پرەزيدەنت ەشقانداي زاڭ شىعارماي-اق، جارلىق جازباي-اق كۇنى ەرتەڭنەن باستاپ «الدىما كەلەر قۇجاتتىڭ ءبارىن قازاقشا دايىنداپ اكەلىڭدەر» دەسىنشى. اق وردادا دا، ۇكىمەت ۇيىندە دە، پارلامەنتتە دە تەك قازاقشا سويلەپ، قازاقشا جاۋاپ بەرسىنشى. كۇڭكىلدەيتىندەر مەن توڭقىلدايتىندارعا: «شىراقتارىم، جيىرما ءبىر جىل كۇتتىك قوي، ەندى قاشانعى كۇتەمىز، ادامدا كىشكەنە نىساپ دەگەن نارسە دە بولۋ كەرەك قوي» دەپ ۇيالتسىنشى. سوندا ارى بارسا التى ايدىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋى دەگەن ماسەلە شەشىلەدى. باسقا جولدىڭ بارلىعى دا ۇزاق ءارى قيىن.             «سەرىك احمەتوۆ ۇكىمەتتى قازاقشا سويلەتەتىن بولدى!» دەپ تاقيامىزدى اسپانعا اتتىق؟ كانە، قازاقشا سويلەپ جاتقان ۇكىمەت؟

جالپى، ءبىز قازاقتى قازاققا قوسىپ، قازاقتى قازاققا اينالدىرىپ العاننان كەيىن بارىپ الىپپە اۋىستىرۋىمىزعا بولادى. ءتىپتى، ول قاجەت تە. تەك قاي الىپپە؟ ول - اتا-بابا الىپپەسى. عىلىمدا «كونەتۇركى جازۋى» دەپ بەلگىلەنگەن، شىن مانىندە كونەقازاق جازۋىنا كوشۋىمىز قاجەت. سول ورحون-ەنيسەي جازۋىن تەك قازاقتار عانا اۋدارماسىز وقىپ، تۇسىنە الادى. مىڭ جارىم جىل وتسە دە، بىزگە ەڭ جاقىن ءتىل!

«بۇل - ناعىز قيالي ۇسىنىس!» دەيتىندەر گۋ ەتە قالار. ول تەك ءبىر قاراعانعا عانا. ال، ماسەلەگە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك بۇل بىزگە اۋاداي قاجەت نارسە. نە سەبەپتى؟ ءبىز قاشان كونەقازاق جازۋىنا كوشەمىز، مىنە، ءدال سول كۇننەن باستاپ قازاقتىڭ كوكتەمگى جىلى جاڭبىردان كەيىنگى كوكتەي قاۋلاۋ ءداۋىرى باستالادى. نەلىكتەن بۇل ءسوزدى سونشالىقتى سەنىممەن ايتىپ وتىرمىز؟ سەبەبى، ءبىز سول كەزدە ادامزات تاريحىنداعى بار بولعانى 12 عانا جازۋدىڭ ءبىرىن ويلاپ تاپقان اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحىن وياتامىز. دانا قازاق بەكەر ايتپاعان: «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى». ال، بىزگە ءازىر ءولى ارۋاقتارىمىز ريزا ەمەس - ءبىز ولاردىڭ ەڭبەگىن تىرىلتۋگە جاراماي وتىرمىز. نەگە ەۆرەيلەر 1948 جىلى ەكى مىڭ(!) جىلدان بەرى قولدانىستا بولماعان يۆريت ءتىلىن قايتا ءتىرىلتتى؟ ولارعا وڭاي بولدى ما ەشكىم بىلمەيتىن تىلدە تەك جازۋ ەمەس، سويلەۋ دە؟ قيىن بولدى، ادام ايتقىسىز اۋىر بولدى. بىراق، ەۆرەيلەر بۇگىن سول ساياساتىنىڭ جەمىسىن جەپ وتىر.

«تاعى ءبىر ءتاڭىرشىل تابىلدى» دەمەڭىزدەر. مەن ءتاڭىرشىل ەمەسپىن. بىراق، ارۋاقتى جوققا شىعارۋعا بولمايتىنىن دا جاقسى بىلەمىن. «قۇدايعا جازساڭ جاز، ارۋاققا جازبا!» دەپ بابالارىمىز بەكەر ايتپاعان. تەك سول كۇنگە، كونەقازاق جازۋىنىڭ تىرىلگەنىنە جەتۋدى ارماندايمىن...

ءالىمحان جۇنىسبەكوۆ اعامىز كونەقازاق ءتىلىن قولداۋشىنىڭ ءبىرى ەدى. انا ءبىر جىلى سويلەسىپ قالعانىمىزدا «ازىرگە لاتىنعا كوشە تۇرايىق، ونىڭ كەزەگى كەيىن كەلەر» دەيدى. قايران، اڭعال قازاعىم-اي! ءوزىن-ءوزى جۇباتۋعا بىزدەي شەبەر حالىق جوق شىعار. «ساموە ۆەچنوە - ەتو ۆرەمەننوە» دەگەن دانالىق ءسوزدى ورىستار باسىنان وتكەن سوڭ ايتقان جوق پا... لاتىننىڭ قوراسىنا ءبىر كىرسەك، كەيىن قايتا شىعۋ جوق بىزگە.

تۇسىنەر جاندار بار شىعار دەپ ءتىلىمىز جەتكەنىنشە ايتتىق ويىمىزدى. تۇسىنەر جان تابىلماسا، قايتەمىز، «ءوز ءسوزىمىز وزىمزدىكى-داعى»...

ABAI.KZ