شۇيگىن – قۇنارلى، كەنەۋلى (مول), ەبىرتىل ء(نارلى). كاكەش قايىرجان. ءسوز ساندىق (قازاقتىڭ كونە سوزدىكتەرى), الماتى، 2013 ج. 477 بەت. بۇل مايى اعىپ تۇرعان، اسا سەمىز بولسىن دەگەن ءسوز ەمەس. ءيا، قازاق ارىق مال سويماعانى دا بەلگىلى. بۇل سوعىمىڭ قۇنارلى، ءنارلى، كەسىمى مول بەرەكەلى بولسىن دەگەن ءسوز.

بۇگىنگى قالا قازاعىنىڭ كوبىنىڭ كىندىگى اۋىلعا بايلاۋلى. ماسەلەن، مەن شامام كەلسە بازاردان ەت الماۋعا تىرىسامىن. سوعىمدى قاراعاندىداعى قۇدالارىمنان، يا اقسۋداعى (جەتىسۋ ءوڭىرى) اعايىندارىمنان قولدا بايلانعانىن ەمەس، ورىستە جۇرگەن جەرىنەن الامىن.

وعان كەز كەلگەن قازاقتىڭ مۇمكىندىگى بار ما؟ بار. جازدىڭ باسىنان باستاپ جيناسا دا، ءبىر سوعىمعا (قازىر ورتاشا باعا بەس ءجۇز مىڭ) جيناپ قويۋ كەرەك. قۇرباندىق دەپ بەيۋاقتا ءۇستى-ۇستىنە مالدى قىرا بەرمەي، بار اعايىن جوعىنا قاراسىپ، سوعىم اپەرۋى كەرەك. مىنە، ساۋاپ سول. بازاردان ەت الۋدان، قولدا نە بولسا سونى جەپ سەمىرگەن، بايلانعان مالدى الۋدان جانە قىس بويى قولدان جىلىكتەپ الۋدان تيىلعان ءجون. نەگە؟ تۋعان توپىراعىنان الىس جۇرسە دە، وسكەن جەرىنىڭ قۇنارىنا قانىپ، ءنارىن ءسىڭىرۋى كەرەك. اقاڭ بىلاي دەيدى: «ادامنىڭ قارنى مەن ءتىسى كەز كەلگەن ءشوپتى بۇرالاپ سوعىپ تاماق قىلا المايدى. تابيعاتتا نە بارى 50 مىڭ ءتۇرلى وسىمدىك بار. سونىڭ ىشىندە ادامعا اس بولاتىنى 300-اق ءتۇرلىسى. بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى شيكى، بىرقاتارى ءپىسى كۇيىندە تاماق بولادى. باسقا وسىمدىكتىڭ ىشىندە دە ادامعا تاماق بولاتىن نارسەلەرى بار، بىراق ولاردى ادام قارنى پىسىرە المايدى. سوندا دا سول جەۋگە كەلمەيتىن شوپتەر ادامعا تاماق بولادى. جەۋگە كەلمەيتىن ءشوپ بولعانى قالاي، ونىڭ تاماق بولعانى قالاي؟ بۇل شوپتەر ادام جەۋىنە كەلمەگەنمەن مال جەۋىنە كەلەدى. مالدىڭ ءتىسى اعاشتىڭ قابىعىن دا، بۇتاعىن دا، جاپىراعىن دا، وسىمدىكتىڭ قالعان قاتتى ساباعىن دا، جەمىسىن دە شايناۋعا كەلەدى، قارنى پىسىرۋگە كەلەدى، جۇتقان ءشوپ مال ىشىنە بارعان سوڭ قان، ەت، ماي بولادى. ەت پەن مايدى ادامنىڭ قارنى وپ-وڭاي پىسىرەدى.

سونىمەن، مال ادام جەي المايتىن ءشوپتى جەيدى. مال ەتىن ادام جەيدى. وتە ەرتە زاماننان بەرى قاراي ادام بارلىق ءشوپتى مالدان پايدالانۋعا داعدىلانعان. ءشوپتىڭ كوبىن ادام ءوزى جەيدى. ءوزى جەي الماعانىن مال ارقىلى جەيدى. مال ادام جەي المايتىن وسىمدىگىن ەت پەن ماي قىلىپ بەرەتىن ماشينا سىقىلدى».

ءيا، قازاقتىڭ قويى مەن جىلقىسى كەزىندە جىل ون ەكى اي جايىلىمدا بولعان. ەتىندە اقاڭ ايتقان 50 مىڭ ءشوپ ءتۇرىنىڭ ءبىرازى بار. ال بورداقىدا تۇرعان مال الدىنا كەلگەن ەكى-ءۇش ءتۇرلى جەم-شوپپەن شەكتەلەدى. كەيبىر پىسىقايلار تەز سەمىرتۋ ءۇشىن ءدارى بەرەدى. دارىلەنگەن مالدىڭ ارانى اشىلادى، نە بەرسە سونى تالعاماي، اساي بەرەتىن بولادى.

اسا ءبىر سەمىز ادامدى كورسەڭىز سىزگە مىندەتتى تۇردە «ءبىر جەرى اۋىرادى» دەگەن وي كەلەدى. قولدا بايلانعان سەمىز مال دا اۋرۋ. جايىلىمداعى (سىرتتاعى) قوڭدى مال (جىلقى) سۋىق ءتۇسىپ، قار بەكي باستاعاندا توڭباس ءۇشىن جازداي جيناعان مايىن ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنا شىعارادى. سودان كوپ ۇزاتپاي (مال قايتا ارىماي تۇرعاندا) قىستىق ازىقتى قامداپ العان ءجون. جاڭا جىلدىڭ ار جاعى، قىستىق ورتاسى جانە ەرتە كوكتەمدە سويىلعان مالدىڭ ءبارى بورداقى، ياعني  قولدا بايلانعان.

كەڭەس كەزىندە جەتپىسىنشى جىلدارى كەگەن جاقتىڭ جىگىتى ساحالين اۋماعىندا اسكەري بولىمدە سەگىز جىل ەل كورمەي قىزمەت ەتىپتى. ءبىر كۇنى تىكۇشاقپەن باۋىرلاپ ۇشىپ كەلە جاتسا، تومەندە قامىس اراسىنان تىكۇشاقتىڭ داۋىسىنان ۇركىپ قاشقان ءبىر ءۇيىر جىلقىنى كورىپتى. ەسى كەتىپ، ءتىسى قىشىپ، كومانديرىنەن رۇقسات الىپ، قاراۋسىز جۇرگەن جابايى جىلقىنىڭ بىرەۋىن اتىپ، سويىپ اكەپ، بولىمشەگە استىم دەيدى. «ەت قاينادى، يت قۇساپ مۇرنىمدى كوتەرىپ-كوتەرىپ قويام، جىلقى ەتىنىڭ تانىس ادەمى ءيىسى بىلىنبەيدى. ءتۇسىرىپ جەسەم سۋ، قامىس، باتپاق تاتيدى» دەيدى. ساحالين سۋى كوپ ارال. ونىڭ جاعالاۋى كولدەرگە تولى، مىسالى، لاگۋنالار. ولار تاياز جانە تەڭىزدەن تار شۇڭقىرلارمەن بولىنگەن، جەكەلەگەن كولدەر جاعالاۋ بويىمەن ونداعان شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر. كەيبىر كولدەر تەڭىزدەن ءبولىنىپ، تۇششى سۋ قويمالارىنا اينالعان. جىلقى ءۇشىن باسقا جايىلىم جوق.

ەتتىڭ ساپاسى مالدىڭ اۋزىنداعى شوبىنە بايلانىستى ەكەندىگىنىڭ ءبىر دالەلى وسى. ءشولدى، شولەيتتى جەردىڭ مالى مەن ولەڭدى جەردىڭ مالىنىڭ ەتىنىڭ ءدامى ەكى بولەك بولاتىندىعىن ناعىز ارقانىڭ ەتى مەن قىمىزىنىڭ دامىنەن بىلۋگە بولادى.

ءوزىمىزدىڭ قاراتوپىراقتى سولتۇستىك قازاقستان (پەتروپاۆل) جاقتىڭ جىلقىسىنىڭ دا ەتى جاسىقتاۋ بولادى. ءدامىن كەلتىرۋ ءۇشىن ىستايتىنى دا سوندىقتان بولۋى كەرەك...

ەل-ەلدە ەتتەن جاسالعان استى ازىرلەۋدىڭ ءتۇرى كوپ. بارلىعىنا ءشوپ-شالام، ءتۇرلى دامدەۋىشتەر قوسادى، اسادى، پىسىرەدى، بۇقتىرادى، قاقتايدى، قۋىرادى، قىسقاسى، ەتتىڭ ءوزىنىڭ تابيعي ءدامى، قۇنارى مەن ءنارى، بىلايشا ايتقاندا شۇيگىندىگى اۋىزعا بىلىندەي كەتەدى. بىراق قىرىق ءتۇرلى دامدەۋىشتەرمەن (ىشىندە جاساندىسى دا بار) بۇركەمەلەنگەن ەتتىڭ ساپاسىن اۋىز ايىرماعانىمەن، اسقازان ايىرادى. دامىنە سەنىپ، نە جەپ وتىرعانىمەن شارۋاسى جوق اسقازان باسقا ۇنەمى بەلگى بەرىپ وتىرادى. سول ءۇشىن اسقازاندى تىڭداۋ كەرەك.

ءبىزدىڭ قازاق ەتتى ەش قوسپاسىز، قارا سۋعا اسادى. دامدەۋىشتىڭ دە، دارۋمەنىنىڭ دە 50 مىڭ ءتۇرى ءوزىنىڭ بويىندا. اۋىزعا ءتاتتى، اسقازانعا جاعىمدى، دەنساۋلىققا پايدالى. سوندىقتان بار قازاق ەتتى تەك جايىلىمنان الۋى كەرەك.

بىزدە جايىلىم جەتەدى. مالدى قىستاۋعا، جايلاۋعا جايىپ باعۋ قازاقتىڭ ەجەلگى ءداستۇرى. كەڭەس وداعى دا ونى ساقتاۋعا تىرىستى. تاۋەلسىز قازاقستان وسى ءبىر اسا رەنتابەلدى جۇيەنى جويدى. الاش ارىستارى مالدىڭ ىڭعايىنا قاراپ كوشىپ ءجۇرۋدى دامۋدىڭ اۋىل بولىپ وتىرۋدىڭ ار جاعىنداعى ءبىر ساتىسى دەپ تانيتىنداردىكى قاتە ەكەندىگىن ايتقان. ولار ونى شارۋاشىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ ەسەپتەدى. باياعىدا ءبارى (ەۋروپا دا) كوشىپ جۇرگەن. مال-جانى كوبەيىپ، جەرى  تارىلعان سوڭ ءبىرىنىڭ ءيىسىن ءبىرى يىسكەپ، امالسىز وتىرىقشى بولعان دەگەن قورىتىندى جاساعان. ال بىزدە جايىلىم جەتەدى. ءبىزدىڭ مال بورداقىدا تۇرىپ ەمەس، جايىلىپ ءوسىرىلۋى كەرەك.

ۇلتتىڭ تىلىندە ساقتالاتىن، ايالىق ءبىلىمىنىڭ (فونوۆايا زنانيا) جوقتىعىنان ءبىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىق ماماندارىمىز مالدى جايىپ باعۋدىڭ پايداسىن ءارى ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن (رەنتابەلدىگىن) بىلمەگەندىكتەن، سۋبسيديانى بورداقىدا تۇرعان مال باسىنا بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە ەتى اسىل جىلقى باسىنا ەمەس، شوشقانى كوبەيتكەندەرگە بولەدى... بورداقىدا تۇرعان مالدىڭ ءسۇتى مول، ەتى كەسىمدى، سالماعى ورىستەگى مالدان ەكى-ءۇش ەسە ارتىق بولادى دەيدى. يزرايل سيىردى سولاي ءوسىرىپ وتىر، رەسەي شوشقانى سولاي باعىپ وتىر دەيدى. ەتتىڭ ساپاسىنا ەمەس، سالماعىنا قارايدى. ال قاماپ باققان ون سيىرعا كەتەتىن ەڭبەك شىعىنى ءجۇز سيىردى جايىپ باقاننان كوپ ەكەنىن ەسەپتەمەيدى. تەك شەتەلدەن نە كورسە سونى سولايىمەن كوشىرىپ اكەلگىسى كەلەدى. سول جىلى بولىنگەن اقشانى سول جىلى يگەرىپ تاستاۋ ءۇشىن ءتۇبىن تەكسەرمەي، ۇشاقپەن مۇحيت اسىپ، سيىر تاسيدى جانە ت.ب.

كەڭەس كەزىندە اۋىلداعى ەڭبەككە ءپىسىپ وسكەن جاستار ءبىزبىز. قازىرگى جاس قالانىڭ قىزىل-جاسىلىنا ءۇيىر، مال باعۋدان قاشادى. بىراق ەن دالاداعى وندىرىسكە ۆاحتالىق جۇمىسقا تالاسىپ بارادى. نەگە؟ ويتكەنى مال باعۋ جۇمىسى ون توعىزىنشى عاسىر دەڭگەيىندە. ال دالاداعى ۆاحتالىق ءتاسىل بۇگىنگى تەحنولوگيالارمەن جابدىقتالعان. عالامتور، جاقىندارىمەن بايلانىس، تۇرمىس جاعدايى جىلى سۋ، دۋش، ۆاننا، ءبىر اي جۇمىس-دەمالىس، قايتا ءبىر اي جۇمىس جانە ت.ب. وسى جاعدايدىڭ ءبارىن ۇكىمەت اۋىلدى كوتەرەمىز، اۋىلدى جارىلقايمىز دەپ قۇر ۇرانداتا بەرمەي، ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىن دامىتىپ وتىرعان شارۋالارعا جاساۋى كەرەك. جەرىمىز كەڭ، جايىلىم مول، بىراق ەگىنگە جارامدى جەر از، ال مالعا  جارامدى ءشولدى، شولەيتتى جەرلەردە اياقتى مالدىڭ ارتىنان كوشىپ وتىراتىن ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىن قازاقستان قالپىنا كەلتىرۋى كەرەك تە، ونى جاڭا تەحنولوگيامەن جابدىقتاۋى ءتيىس. مىسالى، درونمەن قوي (مال) قايىرۋ، جپس-پەن تۇلىكتىڭ قاي جەردە جۇرگەنىن ۇيدەن باقىلاپ وتىرۋ جانە ت.ب. سول سياقتى ءتۇرلى جاڭا تەحنولوگيالار اۋىل شارۋاشىلىعىنا جاپپاي ۇكىمەت تاراپىنان قامقورلىقپەن جەتكىزىلۋى كەرەك.  بۇل ەندى ۇزاق اڭگىمە. سوندىقتان ءوز باقشاما قايتايىن.

قادىرلى اسىمىزدى قازىر كەيبىر جۇرت «بەشبارماق» دەپ اتاپ ءجۇر جانە بۇل جالپىحالىقتىق سيپات الىپ بارادى. بۇلاي دەپ سويلەۋدى ءسوز تۇسىنەدى دەگەن ءتىلشى ماماندار، اقىن-جازۋشىلار، جۋرنالشىلار، ونەر ادامدارىنىڭ اۋزىنان ءجيى ەستيمىز. قوعامدىق تاماقتانۋ ورىندارىنىڭ مازىرلەرىنىڭ بارىندە قازاقتىڭ قاسيەتتى اسى ءدال وسىلاي جازىلىپ تۇر. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ نورماسى ەمەس. ونداي ءسوز ون بەس تومدىق ادەبي ءتىلدىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە جوق. بىراق تىلدىك نورما قۇقىقتىق نورما ەمەس. ونى بۇزۋعا بولا بەرەدى. سوندىقتان سويلەۋ تاسقىنىن توقتاتۋ قيىن. نورما سويلەۋگە نەگىز بولعانىمەن، ول سويلەۋدەن كەيىنگى قۇبىلىس. سويلەۋ كوپ نۇسقالى. ونىڭ سۇيەنەتىنى نورمادان گورى ەكىنشى تىڭداۋشى جاقا تۇسىنىكتى بولۋ. ياعني ايتقانىڭ ەستۋشىگە تۇسىنىكتى بولسا بولدى، كوممۋنيكاتسيا جۇزەگە استى بولىپ ەسەپتەلەدى. ال جاڭاعى سۇمىراي ءسوزدى ايتقاندا ءبارىمىز بۇل نە دەپ تۇر دەمەي، اڭگىمە كادىمگى قازاقتىڭ اسىلعان ەت تاعامى جونىندە ەكەنىن بىردەن ۇعاتىن دەڭگەيگە جەتتىك، شوشىنبايمىز.  قولدانىسى جالپىحالىقتىق سيپات العان ءسوز ەرتەڭ نورماعا اينالىپ، ادەبي سوزدىكتەر مەن وقۋ قۇرالدارىنا كىرەدى. وسىنى توقتاتۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار. قازاقستان اۋماعىندا كەز كەلگەن تىلدە قازاقتىڭ باس تاعامى اسىلعان ەتكە «بەشبارماق» دەگەن ۆارۆاريزم ءسوزدى قولدانۋعا تيىم سالىنسىن دەگەن قۇقىقتىق كۇشى بار قۇجات كەرەك. باياعىدا كوكشەتاۆ، الما-اتا دەگەن اتاۋلاردان سولاي قۇتىلعانبىز.

سوعىمدارىڭىز شۇيگىن بولسىن!

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz