العاش قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن العان كەزدەن باستاپ قازاقستاننان تىسقارى الەمنىڭ 40 شاقتى ەلىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان شامامەن 5 ميلليوننان استام قانداستارىمىزبەن بايلانىس ورناتۋ ماقساتىندا 1992 جىلعى پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن الماتىدا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ العاشقى قۇرىلتايىن وتكىزۋ دايىندىقتارى باستالعان ەدى. شەتەلدە تۋىپ-ءوسىپ، ەۋروپادا جوعارى ءبىلىم يگەرگەن مەن ەلىمە ءبىر پايدام ءتيسىن دەگەن ماقساتپەن العاشقى قازاقتاردىڭ ءبىرى بولىپ اتاجۇرتىما ورالعان كەزىم بولاتىن.

ەلباسى تاپسىرماسىمەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى وتەتىن بولىپتى دەگەن قۋانىشتى حاباردى سوناۋ اۆستريا استاناسى ۆەنا قالاسىندا جۇرگەنىمدە ەستىپ، ەلگە ورالعان سوڭ الماتىداعى جازۋشىلار وداعىنا بارعان ەدىم. دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتاردىڭ العاشقى قۇرىلتايىن وتكىزۋ دايىندىعى جاڭادان باستالىپ ءجۇرىلىپ جاتقان كەز ەكەن.

قۇرىلتايدى ۇيىمداستىرۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى، جازۋشى مارقۇم قالداربەك نايمانباەۆ جانە ۇيىمداستىرۋ كوميسسياسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، جازۋشى ءسۇلتانالى بالعاباەۆ ەكەۋىن سوندا كەزىكتىرىپ، ءوزىمنىڭ موڭعوليادا تۋىپ-وسكەن قازاق ەكەنىمدى، جۇمىس ساپارىمەن اۆستريادا جارتى جىلداي بولىپ كەلگەنىمدى ايتقانىمدا، ول كىسىلەر بىردەن موڭعولياداعى جانە اۆسترياداعى جالپى، ەۋروپاداعى قازاقتار تۋرالى، ولاردىڭ تىرشىلىك جاعدايىن، ەۋروپاعا قالاي بارعانىن، تۇراتىن قالالارى، ىستەيتىن ءىس-قىزمەتتەرى جونىندە تاپتىشتەپ سۇراي باستادى. مەن ءوزىم بىلەتىن بارلىق مالىمەتتەر مەن ماعۇلاماتتارىمدى الدارىنا جايىپ سالدىم.

موڭعوليا قازاقتارى جايىندا كەڭەس زامانىنان بەرى ءبىراز مالىمەتتەر بار بولعاندىقتان ول كىسىلەر بۇعان دەيىن بەيتانىس بولىپ كەلگەن ەۋروپاداعى قازاقتار جايىن كوبىرەك سۇرادى. مەنىڭ قولىمدا 1986 جىلى ستامبۇلدا جارىق كورگەن «Kazak turkileri» دەگەن كىشىرەك انىقتامالىق كىتاپشا بار بولاتىن. وندا تۇركيادا تۇراتىن جانە ەۋروپانىڭ ۆەنا، بەرلين، پاريج، لوندون، بريۋسسەل، ستوكگولم، وسلو، كەلن، ميۋنحەن، امستەردام، تسيۋريح سەكىلدى باستى قالالارىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ادرەس، تەلەفوندارى تىپتەن قازاقتىڭ قاي رۋىنان شىققاندارىنا دەيىن تولىق جازىلعان ەدى.

ۆەنادا بولعان كەزىمدە ەۋروپادا جۇرگەن وسى قازاقتاردىڭ بىرازىمەن دە تانىسقان بولاتىنمىن. مىنە، وسىنىڭ پايداسى ەندى ءتيدى. قولىمدا بار وسى كىتاپشانى قالەكەڭ مەن سۇلتەكەڭە بەرە وتىرىپ، ءوزىم كورىپ، ەستىپ بىلگەن بارلىق جايتتار مەن دەرەكتەردى تاپىشتەپ ايتىپ بەردىم. ولار مۇقيات تىڭداي وتىرىپ، ءبىرىن قالدىرماي قاعازعا جازىپ الدى. ءسوز رەتى كەلگەندە، جازۋشى اعالارىم: الەم قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزۋ اۋقىمدى شارا بولعاندىقتان، شەتەلدە جۇرگەن ءار قازاقتى اسىرەسە قازاق اتىن شىعارىپ جۇرگەن تانىمالى ادامداردى قۇرىلتايعا شاقىرۋ، قاتىستىرۋ تالابىنا ساي قۇرىلتايعا كىمدەردى شاقىرۋ، قالاي شاقىرۋ، كەلەتىن قوناقتار ءتىزىمىن قالاي جاساۋ ماسەلەسىندە قيىندىقتار بارلىعىن اشىق ايتتى. راسىندا، ول كەز قازاقستاننىڭ شەتەلدەردە ەلشىلىكتەرى ءالى اشىلا قويماعان كەزى جانە شەتەلدەگى قازاقتار تۋرالى دەرەك، اقپاراتتار تىم ماردىمسىز از بولاتىن. كەڭەس زامانىندا شەتەلدەگى قازاقتارمەن بايلانىس جاساۋ ماقساتىندا قۇرىلعان «وتان» اتتى قوعامدىق ۇيىمنىڭ شاقىرۋىمەن ءبىرلى جارىم شەتەل قازاقتارى قازاقستانعا كەلىپ قايتىپ جۇرەتىنىن ەمىس ەمىس ەستىگەنىم بار.

مەنىڭ ءبىر تاڭقالعانىم وسىنداي ءىرى، ماڭىزدى ءىس-شارانى ۇيىمداستىرۋ كوميسسياسىنىڭ الماتىداعى «جازۋشىلار وداعى» ءۇيىنىڭ استىڭعى قاباتىنداعى الاقانداي كىشكەنە بولمەدە ورنالاسقاندىعى جانە وندا ءبىر ۇستەل، ەكى ورىندىقتان باسقا ەشنارسەنىڭ جوقتىعى. قازىرگى اركىمنىڭ قولىندا بار سمارتفون، نوۋتبۋك، ۇستەل ۇستىندە تۇراتىن كومپيۋتەر، پرينتەر، باسقاداي ەلەكترونيكالىق بايلانىس قۇرالدارى ول زاماندا اتىمەن جوق كەز. سوعان قاراماستان، الىستاعى اعايىندار العاشقى قۇرىلتاي بولاتىندىعى تۋرالى حاباردى بىرىنەن ءبىرى ەستىپ، قۋانا قارسى الدى. بۇل بارشا قازاق ءۇشىن ءسۇيىنشىسى مول، جاقسى حابار بولدى.

كوپ كەشىكپەي الماتىدا وتكەن الەم قازاقتارىنىڭ العاشقى قۇرىلتايىنىڭ شەشىمىمەن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى (دقق) اتتى قوعامدىق ۇيىمنىڭ قۇرىلعانى بەلگىلى. وسى ۋاقىت ىشىندە الەم قازاقتارى قۇرىلتايىنىڭ شەشىمدەرىمەن دقق-ىن قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ باسقارىپ، ونىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىندە جازۋشى، قوعام قايراتكەرى ق.نايمانباەۆ، بۇرىنعى مادەنيەت ءمينيسترى، قوعام قايراتكەرى ت.ماماشەۆ جانە بۇرىنعى ىشكى ىستەر ءمينيسترى، قوعام قايراتكەرى ز.تۇرىسبەكوۆ قاتارلى ازاماتتار ءار جىلدارى قاۋىمداستىق جۇمىسىنا باسشىلىق جاساپ كەلدى.

اتاجۇرت قازاق ەلىمەن شەتەلدىڭ 40-شاقتى ەلىندە تارىداي شاشىراپ جۇرگەن 5 ميلليوننان استام ەتنيكالىق قازاق باۋىرلارىمىزبەن اراداعى رۋحاني، مادەني ارا بايلانىستى نىعايتۋ، شەتەل قازاقتارىنىڭ اتاجۇرتقا كوشىپ كەلۋ، قونىستانۋ ماسەلەسىندە ءسوز جوق قاۋىمداستىق ءتيىستى مينيسترلىك، مەكەمە جانە شەتەلدەگى قازاق قوعامدىق ۇيىمدارىمەن بىرلەسىپ كوپ جۇمىستار اتقاردى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1 ميلليوننان استام قازاقتار بايىرعى اتاجۇرتى قازاق ەلىنە امان ەسەن كوشىپ كەلىپ، قونىستاندى. وسى جىلدارى الماتىداعى

«قاۋىمداستىقتىڭ ءۇيى» شەكارا اسىپ كەلۋشى بارشا قازاقتار ءۇشىن اتاجۇرتىنداعى ەڭ الدىمەن بارىپ، باس سۇعار، اقىل-كەڭەس الار نەگىزگى ورنى ياعني «قارا شاڭىراعىنا» اينالدى. ەندى مىنە بيىلعى جىل وسى قاۋىمداستىقتىڭ قۇرىلعانىنا 30 جىل تولىپ وتىر.

وسى جىلدارى قاۋىمداستىق تاراپىنان جۇرىلگەن كوپتەگەن ءىس شارالارعا (شەتەل قازاقتارىنا جانە كوشى-قونعا قاتىستى ءتۇرلى كونفەرەنتسيالار، دوڭگەلەك ۇستەل جيىندارى، شەتەلدەگى قازاق اۆتورلارى كىتاپتارىنىڭ تۇساۋكەسەرلەرى، اقىندار ءمۇشايراسى جانە كونتسەرتتىك باعدارلامالار) ءبىر كىسىدەي قاتىسىپ، ءوز تاراپىمنان شاما شارقىمشا قولداۋ ءبىلدىرىپ كەلگەنىمدى ايتقىم كەلەدى.

«ەۋروپاداعى قازاقتار» اتتى زەرتتەۋ كىتابىم دقق-نىڭ قولداۋىمەن مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ «ادەبيەتتىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزدى تۇرلەرىن باسىپ شىعارۋ باعدارلاماسى بويىنشا 2015 جىلى 2000 دانامەن جارىق كورىپ، وقىرماندار قولىنا ءتيدى.

2016 جىلعى الەم قازاقتارىنىڭ استانادا وتكەن 5-ءشى     قۇرىلتايى شەشىمەن قاۋىمداستىق الماتىدان استاناعا كوشەتىن بولدى. جاڭادان باستىق سايلاندى. بۇعان دەيىن شەتەل قازاقتارىنىڭ مۇڭ مۇقتاجىنا ساي ولارمەن تىعىز جۇمىس جاساپ كەلگەن قاۋىمداستىقتىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبارى الماتىدا جۇمىسسىز قالدى. بۇرىن ايىنا كەمىندە ەكى-ءۇش ءىس شارا ءوتىلىپ جاتاتىن الماتىداعى 4 قاباتتى «قاۋىمداستىق ءۇيى» يەسىز ءبىر ورىنعا اينالدى. ارينە بۇعان سوڭعى جىلدارى شەتەلدەن كەلەتىن قازاق كوشىنىڭ سايابىرسۋى،

الەمدە ورىن العان پاندەميا جاعدايىنان كورشى مەملەكەتتەر اراسىنداعى شەكارانىڭ ۋاقىتشا بولسىن جابىلۋى جانە قازاقتار مەكەندەيتىن كەيبىر مەملەكەتتەردە قازاق ۇلتىنا دەگەن بۇرىنعى جايما شۋاق جاقسى ساياساتتىڭ وزگەرە باستاۋى دا ءوز اسەرىن تيگىزگەنىن جوققا شىعارمايمىز. بۇعان دەيىن شەكەرا اسىپ كەلگەن ءار قازاقتىڭ تۇستەنىپ، اقىل، كەڭەس سۇراپ، ات بايلايتىن ورنىنا اينالعان الماتىداعى قاۋىمداستىق ءۇيىنىڭ بۇگىنگى جاعدايىنىڭ اسا ءماز ەمەستىگى كىمدى دە بولسىن ويلاندىرماي قويمايدى. بۇل شىندىق!

الەمدەگى قازاق قانداستارمەن جۇمىس جاسايتىن دقق-نىڭ جۇمىسىن بارىنشا جاقسارتۋ، وعان جۇمسالاتىن قاراجات ماسەلەسىن وڭتايلاندىرۋ تۇرعىسىنان   سوڭعى   وتكەن   الەم   قازاقتارى   قۇرىلتايىنىڭ   شەشىشىمەن

«وتانداستار» قورى قۇرىلعانى بەلگىلى. بىراق تا وسى جىلدارى قاۋىمداستىق پەن «وتانداستار» قور ەكەۋىنىڭ جۇمىسى ءبىر بىرىمەن ونشا ۇيلەسپەي كەلگەنى كىمدى دە بولسىن تۇسىنىكسىز جاعدايعا قالدىرىپ وتىر. قازەكەم باياعىدا،

«ايداعانىم بەس ەشكى ىسقىرىعىم جەر جارادى» دەپ ايتا وتىرىپ، «قويشى كوپ بولسا قوي ارام ولەدى» دەپ تە ايتقان ەكەن....

ءسوز سوڭىندا ايتارىم، قاۋىمداستىقتىڭ 30 جىل بويعى ەلدەگى جانە شەتەلدەگى قازاق حالقىنىڭ رۋحانيات، مادەنيەت، كوشى-قون سالاسىندا جاساعان ەڭبەكتەرى مەملەكەت تاراپىنان ءتيىستى دەڭگەيدە ەسكەرىلىپ، باعالانۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. سونداي-اق، قاۋىمداستىقتىڭ بۇدان بىلايعى مارتەبەسى قالاي بولۋى كەرەك، ءوز جۇمىسىن جۇرگىزۋى ءۇشىن قاجەت بولارلىق قارجىلىق ماسەلەسى قالاي شەشىلۋى كەرەك دەگەن سەكىلدى كوپ جىلدار بويى ءوزىنىڭ شەشىمىن جاقسى تابا الماي كەلگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە ۇكىمەت تاراپىنان ناقتى جاۋاپ بەرىلەتىن ۋاقىت بولعان cياقتى.

دوسان بايمولدا،

اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءنىڭ پروفەسسورى، عىلىم دوكتورى، اكادەميك.

*دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 30 جىل تولۋىنا وراي «ۇلتتىق بىرەگەيلىك - تاۋەلسىزدىكتىڭ كەپىلى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق دوڭگەلەك ۇستەلدە جاساعان بايانداماسى. 

Abai.kz