باس مۇفتيگە حات
قۇرمەتتى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارما توراعاسى!
بۇل ۇشبۋ حاتىمىزدا قازاق قوعامىنداعى شيىرىعىپ تۇرعان شەتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى - ءدىننىڭ توڭىرەگىندە تۋىنداپ وتىرعان قال-احۋالعا قاتىستى ويلارىمىزدى ورتاعا سالماقشىمىز. ناقتىراق ايتار بولساق، دىنباسى وزىڭىزبەن - مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن رەتتەۋدى وڭتايلاندىرۋ، قمدب-نىڭ قۇزىرەتىن كەڭەيتىپ، جاڭا باسىمدىقتاردى انىقتاۋ، دىنگە ءبولىنىپ جاتقان قارجى كوزدەرىن باقىلاۋ، لاڭكەستىك ءدىني توپتارمەن ىمىراسىز كۇرەسۋدىڭ ادىستەرىن جەتىلدىرۋ، ءدىني ءبىلىم بەرۋدىڭ تەتىكتەرىن دامىتىپ، ءدىني-عىلىمي ورتانى ازىرلەۋ، ءدىننىڭ وزگە الەۋمەتتىك سالالارمەن بايلانىسىن باعامداۋ، ءدىن ماسەلەسىندە مەملەكەتتىڭ ءرولىن نىعايتۋ، ءدىني اقپارات الۋ كەڭىستىگىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ سەكىلدى تاقىرىپتاردىڭ اياسىندا ءوز ويىمىزدى بولىسپەكشىمىن. سونىمەن...
ءدىني ەليتامىز قالىپتاسپاي، زايىرلىلىقتىڭ قازاقستاندىق مودەلىن قالىپتاستىرا المايمىز
قۇرمەتتى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارما توراعاسى!
بۇل ۇشبۋ حاتىمىزدا قازاق قوعامىنداعى شيىرىعىپ تۇرعان شەتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى - ءدىننىڭ توڭىرەگىندە تۋىنداپ وتىرعان قال-احۋالعا قاتىستى ويلارىمىزدى ورتاعا سالماقشىمىز. ناقتىراق ايتار بولساق، دىنباسى وزىڭىزبەن - مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن رەتتەۋدى وڭتايلاندىرۋ، قمدب-نىڭ قۇزىرەتىن كەڭەيتىپ، جاڭا باسىمدىقتاردى انىقتاۋ، دىنگە ءبولىنىپ جاتقان قارجى كوزدەرىن باقىلاۋ، لاڭكەستىك ءدىني توپتارمەن ىمىراسىز كۇرەسۋدىڭ ادىستەرىن جەتىلدىرۋ، ءدىني ءبىلىم بەرۋدىڭ تەتىكتەرىن دامىتىپ، ءدىني-عىلىمي ورتانى ازىرلەۋ، ءدىننىڭ وزگە الەۋمەتتىك سالالارمەن بايلانىسىن باعامداۋ، ءدىن ماسەلەسىندە مەملەكەتتىڭ ءرولىن نىعايتۋ، ءدىني اقپارات الۋ كەڭىستىگىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ سەكىلدى تاقىرىپتاردىڭ اياسىندا ءوز ويىمىزدى بولىسپەكشىمىن. سونىمەن...
ءدىني ەليتامىز قالىپتاسپاي، زايىرلىلىقتىڭ قازاقستاندىق مودەلىن قالىپتاستىرا المايمىز
بىرىنشىدەن، وسىدان عاسىر بۇرىن الاش ارىستارى تاڭداۋ جاساعان (الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ باعدارلاماسى), بۇگىندە كەمەرىن تاۋىپ، بەلگىلى-ءبىر اعىسقا تۇسە باستاعان مەملەكەتىمىزدىڭ زايىرلىلىق جۇيەسىن ودان ارىقاراي دا جەتىلدىرە بەرگەنىمىز ءجون. جالپى، زايىرلىلىق دەگەنىمىز - مەملەكەت پەن ءدىننىڭ ءبىر-بىرىنەن ءبولىنۋى ۇعىمىن بىلدىرگەنىمەن، ناعىزىندا الەمدە وزىندىك ەرەكشەلىككە يە زايىرلىلىقتىڭ قانشاما تۇرپاتى ۇشىراسادى. ءبىزدىڭ ەلىمىز دە ءدىني احۋالدى تۇراقتاندىرىپ، رۋحاني جاعدايدى ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋى ءۇشىن زايىرلىلىقتىڭ قازاقتاندىق مودەلىن قالىپتاستىرۋى شارت. ونىڭ العىشارتتارى مەن بەلگىلەرى وتكەن جىلى قابىلداعان «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭدا بايىپتى بايقالادى. ءدىني نيزامنىڭ پرەامبۋلاسىندا مەملەكەتتىڭ ءدىني ماسەلەلەردى قاراستىرۋدا «حانافي باعىتىنداعى يسلامنىڭ جانە پراۆوسلاۆتىق حريستياندىقتىڭ تاريحي ءرولىن» مويىندايتىندىعى تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلگەن. البەتتە، ءبىر قاراعاندا بۇل باتىل ۇستانىمعا جاتادى. ايتسەدە، زاڭنىڭ 3 بابىنىڭ 3-ءشى تاراماعىندا: «ەشبiر دiن مەملەكەتتىك نەمەسە مىندەتتى ءدىن رەتىندە بەلگىلەنبەيدى» دەگەن نورما ادەپكىدەگى «ءاپ-بارەكەلدىمىزدى» سيىرقۇيىمشاقتاتىپ جىبەرەتىنى وكىنىشتى-اق. دەسەك تە، بۇل قۇقىقتىق قاراما-قايشىلىق الداعى ۋاقىتتا ءوز شەشىمىن تابۋى ءۇشىن ءبىز حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءدىني سەنىمىن قۇرايتىن حانافيا مازحابى مەن پراۆوسلاۆتىق باعىتقا باسىمدىق بەرەتىن مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن رەتتەۋدىڭ كلەريكالدى جۇيەسىنە وتكەنىمىز ءجون دەپ بىلەمىز. ياعني، حانافيا مازحابىنا قولداۋ ءبىلدىرۋ ارقىلى ەلىمىزدەگى مۇسىلمانداردىڭ بىرتۇتاستىعىن ساقتاپ، ال پراۆوسلاۆيانى كوتەرمەلەۋمەن حريستياندىقتىڭ وزگە باعىتتارىنىڭ ىلگەرلەۋىن شەكتەۋىمىز كەرەك. زادىندا، بۇدان بۇرىندا كلەريكالدى جۇيەگە ءوتۋ جونىندە بىرنەشە رەت باستاما كوتەرگەن بولاتىنبىز. بىراق، بۇلاي بىردەن كىلت بۇرىلۋ ەلىمىزدىڭ سىرتقى يميدجىنە ءسوز كەلتىرەتىندىكتەن، ءبىز كلەريكالدى جۇيەگە ءوتۋ ءۇشىن الدىمەن كونكوردوتو باسپالداعىن باسىپ ءوتۋدى ۇسىنامىز. ياعني، كونكوردوتو جۇيەسى بويىنشا مەملەكەتتىك بيلىك ءدىن ماسەلەسىندە ءدىني ەليتانىڭ كەڭەسىنە جۇگىنە وتىرىپ ناقتى قادامدار جاساۋعا ءتيىستى. ول ءۇشىن قازاق قوعامىنداعى ءدىني احۋالدى تەرەڭ ۇعىنا الاتىن ءتول ءدىن شىراقشىلارىنىڭ شوعىرى قالىپتاسۋى قاجەت. ءتىپتى، ءبىزدىڭ ىشىمىزدەن مۇقىم عالام مويىنداعان ءدىنتانۋشى عۇلامالار شىعۋى كەرەك دەپ ويلايمىز. سوندا عانا سىرتتان تاڭىلعان (جالپاقشەشەي زايىرلىلىق) جۇيەگە جۇگىنبەي، ءوز ىشكى مۇمكىندىگىمىز تولىق سارالانعان ءدىني باعىتتى تاڭداۋعا قول جەتكىزە الماقپىز.
لاڭكەستىك ءدىني توپتاردى تىيماساق، جارىلىستار جالعاسا بەرەدى
ەكىنشىدەن، ءبىز كەزىندە بارلىق ءدىني بىرلەستىكتەردى زاڭ الدىندا تەڭ سانالۋىن دامىعان زايىرلىلىققا بالاعاندىقتان، بۇگىندە وسى وراشالاق ورام-تۇسىنىكتەن ورنى تولماس ءزابىر-جاپا شەگىپ وتىرمىز. تەگىندە، مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىق سيپاتىنىڭ اتقارار ءبىر فۋنكتسياسى - دىننەن تۋىنداۋى مۇمكىن قاۋىپتىڭ الدىن-الىپ، قوعام تىنىشتىعىن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىستى. ال، بىزدە بۇل جاعداي مۇلدە باسقاشا سيپاتتا ءورىلدى. قاۋىپتى ءدىني اعىمداردى ەل اۋماعىنا وتكىزبەۋ بىلاي تۇرسىن، ءبىرىن-ءبىرى «كاپىرگە» شىعاراتىن، ءتىپتى قازاق حالقىنىڭ باي مادەنيەتىن «شيرككە» بالايتىن لاڭكەستىك ءدىني توپتاردىڭ ەركىنسۋىنە جول بەردىك. ايتالىق، ءبازبىر ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ۇستانىمى كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىسىمىزعا قايشى بولماعاندىقتان، ولاردىڭ ەل اۋماعىندا ءدىني قىزمەت جاساۋىنا رۇقسات بەردىك. الايدا، سول ءدىني اعىمدار ءبىر-ءبىرىن تەرىسكە شىعارىپ، ەلىمىزدى قىرعي-قاباق، قىرقىلجىڭ، ءبىر-بىرىنە جاۋ ەتىپ تاربيەلەي باستادى. مۇنىڭ سوڭى نەگە اكەپ سوعۋى مۇمكىن ەدى؟ البەتتە، ءبىرىن-ءبىرى مويىندامايتىن ءدىني جاماعاتتاردىڭ قوعامدىق تىنىشتىققا توندىرەر قاۋپى كۇننەن كۇنگە زوراياماسا، كەمىمەدى. ياعني، ءبىر-بىرىنە وشپەندىلىكپەن قارايتىن الاكوز ءدىني توپتاردىڭ ءبىر ورتادا عۇمىر كەشۋى، سورىمىزدى قايناتانىنى ايتپاسادا تۇسىنىكتى-ءتىن.
ءبىز دىنارالىق قاتىناستى رەتتەۋشى مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىق فۋنكتسياسىنىڭ وسىنداي نازىك تۇستارىنا جەتە ءمان بەرمەگەندىكتەن، تۇتاس قازاقتى تۋلاقتاي ءتۇتىپ، قىرىق كونفەسيالى ەلگە اينالدىرىپ جىبەردىك. ەندى، وتكەن جيىرما جىلدا جىبەرگەن جاڭساقتىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن «مەملەكەتتىك تازارتۋ» جۇمىستارىن جاساۋىمىز قاجەت. وسى ورايدا الاش جۇرتىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا تەكەكوزدەنىپ، تۇنىعىمىزدى لايلاپ، تۋرىلىعىمىزدى ۇلتاراق قىلعىسى كەلەتىن كەيبىر كەرىتارتپا ءدىني توپتارعا قىسقاشا جەكە-جەكە توقتالعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز.
حيزب-ۋت-تاحرير ۇيىمى. بۇل ءدىني-ساياسي ۇيىم 1953 جىلى تاقاۋيددين ان-ناباحاني تاراپىنان پالەستينادا قۇرىلدى. حيزب-ۋت-تاحرير ۇيىمى تەوكراتتىق بيلەۋشى ءحاليفتىڭ قولىنداعى زايىرلى جانە رۋحاني بيلىكتىڭ ءبىر جەردە توپتالۋىن كوزدەيتىن «حاليفاتتى» قايتا قۇرۋدى ماقسات ەتەدى. حاليفاتتىڭ قۇرامىنا پارتيا جەتەكشىلەرى جوسپارلاعانىنداي حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى يسلامعا سەنەتىن الەمنىڭ بارلىق ەلدەرى ەنۋى ءتيىس بولدى. كوپ ۇزاماي ۇيىم يدەيالارى كوپتەگەن مۇسىلمان مەملەكەتتەرىندە، ءىشىنارا ەگيپەتتە، يراندا، يراكتا، الجيردە، سۋداندا، يەمەندە، پاكىستان مەن اۋعانستاندا كەڭ اۋقىمدا تارادى. حيزبۋت-تاحرير يسلامنىڭ اتىن جامىلىپ 13 جىلدا حاليفات قۇرامىز دەگەنمەن، بۇل مەرزىم ىشىندە پارتيا مۇشەلەرىنىڭ سانى وسپەدى. ءتىپتى، وسى ۋاقىت ىشىندە بىردە ءبىر اراب مەملەكەتىندە حاليفات قۇرۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. بۇل مەملەكەتتەردىڭ حالقى «حيزبۋت-تاحرير ءال-يسلامي» پارتياسىنىڭ يدەياسىن مۇلدە قۇپتامادى. حيزبۋتشىلار يسلام اتىنان تاراتقان ادەبيەتتەردى دە (كىتاپشالار، پاراقشالار) مۇسىلمان الەمىنىڭ تانىمال عۇلامالارى مەن ءدىندارلارى مويىندامادى.
پارتيا مۇشەلەرىنىڭ ۇيىمداسۋ ءىس-ارەكەتتەرى ءارتۇرلى كەزەڭدەر مەن ساتىلاردان تۇرادى. ۇيىمنىڭ بەلسەندى بىرنەشە مۇشەسى «حۋجرانى» قۇراپ، بىرنەشە «حۋجرالار» «حالقانى» كەلىپ قۇردى. حالقالاردىڭ حالىقپەن تىعىز جۇمىس جاسۋىنىڭ ناتيجەسى مەملەكەتتىك توڭكەرىستى تۋدىرۋ نەمەسە حاليفات قۇرۋ بولدى.
دەگەنمەن، حيزبۋت-تاحرير ۇيىمىنىڭ يسلام الەمىندە قولداۋ تاپپاۋىنىڭ سەبەبى، ۇيىمنىڭ مۇسىلمان قۇقىعىنا تەرىس كوپتەگەن قايشىلىقتارى بار ەدى. ماسەلەن، ولاردىڭ قابىر ازابىن تەرىسكە شىعارۋى، جالاڭاش بەينەلەردى، سۋرەتتەردى (پورنوگرافيا) كورۋگە رۇقسات ەتۋى، تەرىسكەي پوليۋس تۇرعىندارىنىڭ ناماز وقىماۋىنا، ورازا ۇستاماۋىنا بولادى دەگەن پىكىرلەرى، مۇسىلمان ەمەس ەر مەن ايەلدەردى پارتياعا مۇشەلىككە قابىلداۋى، مۇسىلمان ەمەس ادامنىڭ يسلام مەملەكەتىن باسقارا الادى دەگەن سەكىلدى ت.ب ۇستانىمدارى شاريعاتقا مۇلدە قاراما-قايشى ەدى.
تاكفير جانە ھيجرات جاماعاتى. بۇل جاماعات وكىلدەرى وزدەرىن عانا مۇسىلمان، ال قالعانداردى كاپىر سانايدى. وسى سەبەپتەن دە جاماعاتتىڭ اتى دا وزىنە ساي «تاكفير» ياعني، جاماعاتقا مۇشە ەمەس وزگە ادامداردى «كاپىر» دەپ تانيدى. سونداي-اق، بۇل ءدىني توپ «ھيجرات» ياعني، باسقالارمەن ارالاسپايتىندار دەپ اتالادى. «تاكفير جانە ھيجرات» دەگەن جاماعاتتىڭ ۇستىن-قاعيدالىرى مەن وي-پىكىرلەرى 1965 جىلى مىسىر پرەزيدەنتى جامال ءابدناسىردىڭ بۇيرىعىمەن سايد قۇتب پەن ونىڭ پىكىرلەس باۋىرلارى ءولىم جازاسىنا تارتىلعان سوڭ مازمۇندالدى. سول كەزدە اباقتىعا جابىلعان مۇسىلماندار قاتتى ازاپ تارتتى. وسىنداي جان بەرىسكەن ۇرەيلى شاقتا مۇسىلمانداردىڭ اشۋ-ىزاسى ارتىپ، «تاكفير» يدەيالوگياسىن ورتاعا قويدى. العاشىندا، تاكفير يدەياسىن قولداۋشىلاردىڭ باسىم كوپىشىلىگى جاس بوزبالالار ەدى. جاستاردان قۇرىلعان داعۋاتشىلار مەملەكەتتىڭ ساياسي باعىتىن قابىلدامادى. كەرىسىنشە، مىسىر پرەزيدەنتىن «كاپىر» دەپ جاريالادى. ولاردىڭ مالىمدەمەسى بويىنشا، پرەزيدەنتتى قولداپ، زايىرلى مەملەكەت قۇرعىسى كەلگەن دىندەس باۋىرلارى دا وپاسىز، ساتقىن ءارى بۇلارعا ەمەس، باسقا ءدىني توپتارعا ارقا سۇيەگەن بارشا جۇرت كاپىر سانالدى. ناعىندا، تاكفيرشىلدىك يدەولوگياسىنىڭ نەگىزىن سالعان شەيح الي يسمايل ەدى.
تاكفيرشىلەردىڭ اسا قاۋىپتى ۇستانىمى - وزدەرىنەن وڭگەسىنىڭ ءبارىن كاپىرگە شىعارۋى بولاتىن. ۇلكەن كۇنالاردى ىستەگەن ادام كاپىر. ونىڭ تاۋبەسى قابىل بولمايدى. سونداي-اق، اللانىڭ تۇسىرگەن شاريعاتىمەن ۇكىم شىعارمايتىن باسشىلار مەن سول ۇكىمدى رازىلىقپەن قابىلدايتىن جۇرت تا كاپىر. بۇلاردى كاپىر دەمەيتىن ءدىن عالىمدارى دا كاپىر. تاكفير جاماعاتىنىڭ پىكىرىن قابىل الماعان نەمەسە قابىل الىپ، جاماعاتقا قوسىلماعان جانە سول جاماعاتتىڭ يمامدارىنا ەرمەگەن ءاربىر ادام كاپىر. ال، كىمدە-كىم جاماعاتقا كىرىپ، سوڭ شىقسا، ول ادام دىننەن شىققان ساتقىن بولىپ ەسەپتەلەدى. ونى ولتىرسە، قانى ادال سانالادى. ءتىپتى، وزگە مۇسىلمان قاۋىمدارى تاكفير جاماعاتىنىڭ داعۋاتىن قولداماسا، ول جاماعاتتىڭ باسشىسى دا دىننەن شىققان كاپىر سانالدى. تاكفيرشىلەر: «كىمدە-كىم يمامداردىڭ نەمەسە ساحابالاردىڭ ءسوزىن دالەل رەتىندە قولدانسا، نەمەسە قياس، ماسلاحات ال-مۋرسالا، يستيحسان جانە سول سياقتى راتسيوناليستىك قاينار-كوزدەرمەن (ياعني ءتورت مازھابتىڭ ءبىرى بويىنشا) ماسەلەگە ۇكىم بەرسە، ول ءارى مۇشريك، ءارى كاپىر سانالادى»، - دەپ ءبىلدى .
تاكفير جاماعاتى پرينتسيپتەرىنىڭ ەكىنشى نەگىزگى قىرى - ھيجرات. ءاسىلى، ھيجراتتىڭ سوزدىك ماعىناسى تارك ەتۋ، كوشۋ، قونىس اۋدارۋ، ۇدەرە كوشۋ. ولاردىڭ قولدانۋى بويىنشا ھيجرات - بۇل جاھيل ەلدەن، قوعامنان جىراققا كەتۋ، ول قوعامنان مۇلدە قارىم-قاتىناستى ءۇزۋ. سونداي-اق، وزىنەن باسقا بارشا ادامداردى نادان، ءجاھيل دەپ ءبىلۋ. ھيجراتشىلار بۇل جەردە مەكەن ءۇزىلىسى مەن وي-سانا ءۇزىلىسىن نىساناعا الادى. ياعني، قونىستانعان مەكەن اللا ەلشىسى (س.ا.س.) مەن ءاز ساحابالاردىڭ داۋىرىندەگىدەي بولۋى كەرەك دەپ ۇعىنادى. ءتىپتى، ھيجراتشىلار زاماناۋي ءبىلىم الۋدى رۋحاني ساۋاتسىزدىققا باۋليدى دەپ، زايىرلى وقۋ ورىندارىن تارك ەتۋدى ۇگىتتەيدى.
ۋاھاپشىلدىق: سۋرۋريا مەن مادحاليا جانە تاحياشىلار. اداسقان بۇل اعىمنىڭ مۇحاممەد ب. ابدۋلۋاحاب (1704-1787) نەگىزىن سالدى. ول جاس كۇنىندە يبن تايميەنىڭ (1263-1328) شىعارمالارىن وقىپ تانىسىپ، ونىڭ دوكترينالدى ءھام كانوندىق كوزقاراستارىمەن قارۋلانىپ، بۇل ءىلىمدى تەوريادان تاجىريبەدە ۇلاستىرۋعا كۇش سالادى. وسىلايشا، سان عاسىرلىق تاريحى ءاحلۋ-سۋننا ءىلىمىن جوققا شىعاراتىن ۋاحاپشىلدىق قوزعالىسى پايدا بولدى. ءاسىلى، ۋاحاپشىلدىقتى قىلىشتىڭ جۇزىمەن جۇزەگە اسىرۋدان مىزباقپاعان مۇحاممەد ب. سۋد بولاتىن. ول، مۇحاممەد ب. ابدۋلۋاحابتىڭ جەزدەسى ەدى. مۇحاممەد ب. سۋد ءوزىنىڭ قاتال ارەكەتىن «سۇننەتتى ءتىرىلتىپ، بيدعاتتى ولتىرۋشىلىك» دەپ ۇقتىردى. مۇحاممەد ب. سۋد وسمان بيلىگىنە قارسى تۇرۋ ءۇشىن ۋاحاپشىلدىقتىڭ جاقتاۋشىسى بولدى. وسمان بيلىگى ۋاححابيە قوزعالىسىن جانىشتاۋ ءۇشىن بىرنەشە رەت اسكەري جورىقتار جۇرگىزدى. ناتيجەسىندە مەحمەت الي پاشانىڭ جازالاۋشى اسكەرى ۋاحاپشىلدىق قوزعالىسقا كۇيرەتە سوققى بەردى. وسماندىقتاردان جەڭىلگەننەن كەيىن ۋاحاپشىلدار ءوز پىكىرلەرىن وزگەلەرگە كۇشتەپ تاڭۋعا دارمەنى بولمادى. تەك ۋاحاپشىلدىقتى رياد توڭىرەگىندەگى جۇرتشىلىق عانا قولدادى.
دەگەنمەن، ۋاحابيە وكىلدەرى قالا مەن قىستاقتارداعى كەسەنەلەردى مۇسىلمانداردىڭ زيارات ەتۋىن قۇداي-تاعالاعا سەرىك قوسۋشىلىق دەپ قابىلداپ، ولاردىڭ بارلىعىن تالقانداۋىن توقتاتپادى. ولار ءجاي كەسەنەلەردى عانا ەمەس، ءناجيت وڭىرىندەگى بۇكىل ءاز ساحابالاردىڭ كەسەنەلەرىن دە قيراتتى. ۋاحاپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا مۇسىلماندار ءدىندى تەك قۇران مەن سۇننەتتەن ۇيرەنۋى ءتيىس بولدى. ودان تىس، راتسيونالدىق قاينار-كوزدەر (يجما، قياس، يستيحسان، يستيسلاھ، يستيسحاپ، عۇرىپ، ساحابا ءسوزى، شاريعاتتان بۇرىنعى شاريعاتتار) بيدعات سانالدى. سونداي-اق، ۇلى جاراتۋشىنى جاراتىلىسقا ۇقساتىپ، حاققا مەكەن، دەنە-ءپىشىم بەرىپ اداسۋشىلىققا ۇرىندى. ءتىپتى، سەنىم مەن امالدى تۇتاس قاراستىرىپ، شاريعات بەكىتكەن قۇلشىلىق-ريتۋالداردى ورىنداماعان ادامدى كاپىرگە شىعاردى.
ەگەمەندىكتەن كەيىن سىرتقا ەسىك اشىلعان ساتتە ساۋد-ارابياسىنا بارىپ ءدىني ءبىلىم العان جاستار ەلگە ورالعاننان سوڭ قازاقتاندا ۋاحاپشىلدىقتىڭ كەڭ ءورىس الۋىنا قىزۋ جۇمىس جاسادى. بۇل كەزدە ۋاحاپشىلدىق ءىلىم ەلىمىزگە سۋرۋريا جانە مادحاليا تارماعىمەن تارالا باستادى. زادىندا، بۇل ءدىني تارماقتار ساۋد ارابياسىندا 1990 جىلدارى پايدا بولدى. ولاردىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىنىڭ سەبەبى، توقسانىنشى جىلدارى يراك بيلەۋشىسى ساددام حۋسەينن كۋۆەيتتى وكۋپاتسيالاعاننان كەيىن، ساۋد ارابياسى باعداتتىڭ اسكەري ارەكەتىنەن قاۋىپتەنىپ، اقش-پەن اۋىز جالاستى. ياعني، يراك حيزاج ايماعىنا اسكەري شاپقىنشىلىق جاسار بولسا، اقش ساۋديانى قورعايتىن بولىپ كەلىسىم جاسالدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قاسيەتتى قاعبانى يەلىك ەتكەن ەل پروتەستانتتىق الپاۋىت مەملەكەتكە (اقش) پروتەكتورات ء(بىر مەملەكەتتىڭ اسكەري قورعاۋىندا بولۋ) رەتىندە باعىنىشتى بولدى. ساۋديا ۇكىمەتىنىڭ بۇل شەشىمىنە نارازى بولعان احمەت سۋرۋري باستاعان ءدىني ازشىلىق توپ كورول بيلىگىن «كاپىرگە» شىعاردى. ولاردىڭ پايىمىنشا مۇسىلمان مەملەكەتى وزگە ءدىن وكىلدەرىمەن اۋىز جالاسپاي، وزىندىك مۇسىلماندىق مۇددەنى قورعاۋعا ءتيىستى-ءتىن. ال، بيلىكتىڭ ساياساتىن جاقتاعان مۇحاممەد رابيع مادحالي باستاعان توبى سۋرۋريانىڭ ۇستانىمىن تەرىستەدى. ءتىپتى، الباني سەكىلدى مادحاليا وكىلدەرى سۋرۋريانى «ۇمبەتتىڭ حاۋاريجدەرى» دەپ اتادى.
ەلىمىزگە سىنامالاپ ەنىپ كەتكەن بۇل قارادۇرسىن قوزعالىس ەل زيالىلارى تاراپىنان قاتاڭ سىنعا ۇشىراعاننان كەيىن، ۋاحاپشىلدىق ءىلىمنىڭ تەحنولوگتارى قيىننان جول تابۋعا كىرىستى. ولار قازاق قوعامىنا سىيىمدى بولۋى ءۇشىن ازىرگە ورساق تىستەرىن كورسەتپەي، شىنايى قۇبىجىق بەينەسىن قاشان اسىل مۇراتتارىنا يەك ارتقانعا دەيىن جاسىرا تۇرۋدى ءجون سانادى. ءسويتىپ، ۋاحاپشىلدار «قالىپتى سالافيتتەر» دەگەن عىلىمي نەگىزسىز، جالاڭ تۇجىرىممەن جۇمىس جاساۋعا كوشتى. سۋرۋريا تارماعىنىڭ بۇل ءادىس-ايلاسى تەولوگيا عىلىمىندا «تاحيا» (جاسىرىنۋ) دەپ اتالادى. ياعني، ولاردىڭ بۇل ءانجى ادىسىنەن ەلىمىزدە ۋاحاپشىلدىقتىڭ «تاحياشىلار» اتتى تارماعى ورتاعا شىقتى. ىشكى ىن-دىنى ايپاراداي انىق كورىنبەگەنىمەن، وسى تاحياشىلار ۋاحاپشىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاۋىپتى تارماعى سانالادى. ويتكەنى، تاحياشىلار قالىڭ بۇقارانىڭ قامىن جەگەن بولىپ كورىنىپ، كوپشىلىكتىڭ سەنىمىنە كىرىپ، ىڭعايى كەلگەندە سول ۇلتتىڭ باي-مادەنيەتىنىڭ جانازاسىن شىعارۋعا قۇمبىل تۇرادى. سوندىقتان، ەرتەڭ قاپى قالماس ءۇشىن وسى كۇننەن باستاپ پەرى مەن پەرىشتەنى، جادىگوي مەن جاقسىنى ايىرا ءبىلۋىمىز شارت دەپ ويلايمىز.
البەتتە، حاق سەنىم مەن ۇلت مۇددەسىنە قىلاۋ تۇسىرەتىن ءدىني توپتار مۇنىمەن شەكتەلمەك ەمەس. ەل اۋماعىندا ءداستۇرلى حانافيا مازحابىنىڭ ۇستىن-قاعيدالارىنا قاراما-قايشى كەلەتىن تابليعشىلار، قۇرانشىلار، احماديا، يسمايليا، باحايا ءتارىزدى ت.ب كوپتەگەن ءدىني اعىمدار جۇمىس جاساۋدا. ءتىپتى، تۇركيادان كەلگەن كەيبىر كەلىمسەك ءدىني جاماعاتتاردىڭ ستراتەگياسىنان مەملەكەتتىك بيلىككە ۇمتىلۋشىلىقتىڭ ۇشقىنى دا اڭعارىلادى. ايتسە دە، ءدال قازىرگى كۇنى ەڭ قاۋىپتى ءدىني اعىمداردىڭ قاتارىنا حيزبۋت-تاحرير، تاكفير-ھيجرات، سۋرۋريا، مادحاليا، تاحياشىلاردى جاتقىزۋمىزعا بولادى. تامىر تارتىپ، جەلى سالىپ كەلە جاقان وسى اعىمداردىڭ الدىن-الىپ ۇلگەرسەك، ەرتەڭ ەل بولىپ قالاتىنىمىز تالاسسىز اقيقات. ال، تەنتەك پەن تەبىزدى تيا الماساق، كەلەر كۇنىمىز كومەسكى، بولاشاعىمىز بۇلدىر تارتپاق.
ءدىني اقپارات كەڭىستىگىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋىمىز كەرەك
ۇشىنشىدەن, ءدىني اقپاراتتاردى ەكشەۋ ىسىندە ءبىزدىڭ ۇكىمەت سىلبىر قيمىلداعاندىقتان، ءدىني ەكسترەميستىك مازمۇنداعى عالامتور سايتتارى كۇنى كەشەگە دەيىن كەرەگىنشە قۇلاشىن جايىپ، كەڭ ارنادا جۇمىس جاساپ كەلدى. عالامتوردى پايدالانۋشىلاردىڭ دەنى نەگىزىنەن وڭ-سولىن تانىماعان جاسوسپىرىمدەر بولعاندىقتان، ءدىني ازعىندىققا باستايتىن اقپاراتتاردىڭ اق-قاراسىن ايىرا الماي، ەكسترەميستىك ويلاردىڭ جەتەگىندە كەتىپ جاتتى. ودان قالا بەردى دىني ساۋاتى كەم دۇمشەلەردىڭ ۋاعىز-ديسكىلەرى حالىققا شۇلەن تاراتىلعانداي تەگىن تاراتىلدى. ءدىني اقپاراتتاردى سۇزگىدەن وتكىزەتىن ارنايى تەتىك بولماعاندىقتان، ءبىر قايناۋى كەم، قانشاما شالاعاي ادەبيەتتەر ەلگە تاراپ كەتتى. اركىم ءوزىنىڭ وقىعانىن، تىڭداعانىن، ەستىگەنىن ءجون سانايتىندىقتان، كەز-كەلگەن ورتادا حالىق جاعى جار، ءتىلى كەز بولىپ ءبىر-بىرىمەن ايتىسىپ-تارتىساتىن جاعدايعا جەتتى. «كەلىننىڭ بەتىن كىم اشسا، سول ىستىق كورىنەدى» دەمەكشى، الگى دۇمشەلەردىڭ داۋىسى ەلگە كوبىرەك جەتكەندىكتەن، جاس بۋىن سولاردى ءپىر تۇتىپ، ءداستۇرلى ءدىني تانىمىمىزعا مۇرىنىن ءشۇيىرىپ قارايتىن بولدى. سونىڭ سالدارىنان زيالىلارىمىز قازىرگى جيىرما مەن وتىز جاسقا دەيىنگى ارالىقتاعى ءدىن ۇستاعان جاستاردىڭ قاراسىن «جوعالعان ۇرپاققا» بالاپ ءجۇر.
جۋىقتا www.musilmanin.com اتتى سايتتى اشىپ قاراپ وتىرساق، دارىن ءمۇباروۆ دەگەننىڭ «اقيدادان» جۇرگىزگەن اۋديو-ءدارىسى بەرىلىپتى. قيسساشىنىڭ قيىننان قيىستىرىپ اكەپ توگىپ-توگىپ جىبەرەتىن كوبىك ۋاعىزىن شىدامىمىز جەتىپ ازەر تىڭداپ وتىرعانبىز. كەنەت دارىندى «اۋليەمىز»: «ءبىزدىڭ ورتا ازيا مۇسىلماندىعىندا اللانىڭ مەكەنى جوق دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. البەتتە، بۇلاي دەۋشىلەردى بىردەن كاپىر دەۋگە بولمايدى. ولارعا اللانىڭ مەكەنى بار ەكەنىن ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك. سوندا بارىپ قابىلداماسا، وندا ولاردى كاپىرگە شىعارۋعا بولادى», دەپ قۇدايدىڭ بارىپ مەكەنىن كورىپ كەلگەندەي جاعى-جاعىنا تيمەي، سۋسىلداپ اڭگىمەنى سوعىپ وتىر. ماسقارا! مىناداي كۇپىر ۋاعىزدى تىڭداعان ادام نە ويلايدى؟ ءبىزدىڭ مازحابىمىزدىڭ نەگىزىن سالعان يمام اعزام ءابۋ حانيفا ءوزىنىڭ «ۋاسيا» اتتى ەڭبەگىنىڭ ءۇشىنشى وسيەتىندە جاببار حاققا مەكەن سىيلاۋعا بولمايتىنىن قاتاڭ ەسكەرتكەن. حاكىم اباي دا ءوزىنىڭ عاقلياسىندا «اللانىڭ مەكەنى جوق» دەپ پايىمداعان. اتاقتى ءشادى تورە دە ءوزىنىڭ «احۋال-قيامەت» اتتى ەڭبەگىندە «اللانى بەك مەكەن» دەپ تۇجىرادى. جالپى، ورتا ازيا مۇسىلماندارى، ءتىپتى ءاحلۋ سۋننا اقيداسىن ۇستاناتىن ءيسى ءبۇتىن مۇسىلمان قاۋىمى حاقتا مەكەن جوق دەپ تۇسىنەدى. ال، دارىندى ۋاعىزشىنىڭ ايتۋىنشا، وسىلاي يلانعان وسىنشاما ءنوپىر حالىقتىڭ ءبارى كاپىر-ءمىس. بۇعان نە ايتۋعا بولادى؟ مۇنى تىڭداپ وسكەن باۋىرلارىمىز قاعىنان جەرىپ، قالايشا اتا-باباسىنىڭ ءبارىن كاپىر دەمەيدى. شىنتۋايتىندا، مۇنداي كۇپىر كوزاقاستاردىڭ مۇسىلمان بالاسىنا اتوم بومباسىنان دا اۋىر سوعاتىنى بەلگىلى. ياعني، ءبىز بۇل تۇستا ءدىني اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك وسىنداي سىڭارجاق پىكىرلەردىڭ جولىن كەسۋ، حالىققا جەتۋىنە توسقاۋىل قويۋمەن امان ساقتالاتىنىن باسا ايتقىمىز كەلىپ وتىر. ايتپەسە، جاستاردىڭ كەلەسى ءبىر بۋىنىن تاعى دا «جوعالعان ۇرپاققا» اينالدىرىپ الۋىمىز ابدەن مۇمكىن.
ءتول جاماعاتىمىزدى قۇرۋ - الاش بالاسىنىڭ بىرتۇتاستىعىنىڭ كەپىلى بولماق
تورتىنشىدەن، بۇگىنگى قوعامنىڭ العىشارتتارى مەن جاڭا تالاپتارىنا ساي قازاقتان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ قۇزىرەتىن كەڭەيتىپ، جاڭا مىندەتتەر جۇكتەگەنىمىز ءجون. سەبەبى، وسىدان ون جىل بۇرىنعى ءدىني جاعداي مەن قازىرگى قال-احۋالدى مۇلدە سالىستىرۋعا كەلمەيدى. كەشەگى القام-سالقام كەڭسەسى بار، ولپى-سولپى كيىنىپ، ەڭسەسى تۇسكەن مولداسى بار كونتورعاي مۋفتيات پەن بۇگىنگى زاماناۋي تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەردى يگەرىپ، دامىعان مۇسىلمان ەلدەرىنەن قارىس-سۇيەم قالىس قالماي كەلە جاتقان قمدب-نى مۇلدە سالىستىرۋعا كەلمەيدى. سوڭعى ون جىلدىقتا قمدب تالاي يگى ءىستىڭ باسىن قايىردى. تمد كولەمىندەگى ماڭدايالدى قۇزىرلى مەكەمەگە اينالىپ ۇلگەردى. ايتكەنمەن، قمدب-نىڭ شىعار شىڭى، ۇشار بيىگى بۇل ەمەس. ءالى دە «اتتەگەن-اي» دەيتىن كەم تۇستارىمىزدىڭ ورنىن تولتىرۋىمىز كەرەك. قازاقستان قوعامىندا 2300 مەشىتتىڭ باسىن قوسقان قمدب ايبارلى دا ادۋىندى مەكەمەگە اينالعانىمەن، وسى الىپ قۇرىلىمنىڭ ىشكى رۋحاني تۇتاستىعى ءھام حالىقپەن ەتەنە جاقىندىعىن ءالى دە جەتىلدىرە ءتۇسۋ قاجەت. كوپشىلىكتىڭ ىشىنەن: «قمدب قىزمەتكەرلەرى نەمەسە يمامدار قۇدايى تاماق پەن جانازادان باسقا ۋاقىتتا تەك مەشىت توڭىرەگىندە عانا ءدىني قىزمەت جاسايدى» دەگەن ۇشقارى اڭگىمەلەردى ەستىپ قالىپ جاتامىز. ياعني، ءدىن شىراقشىلارىنىڭ جارىعى مەشىتتەن ارى اسپاي جاتادى دەگەن كۇڭكىل ءسوز ەل ءىشىن جەلدەي ەسىپ تۇر. البەتتە، بىرجاقتى ايتىلعان بۇل پىكىرمەن كەلىسۋگە بولمايدى. دەگەنمەن، مەشىتتەن تىسقارى اۋماق بوس كەڭىستىك بولعان سوڭ، ونىڭ ورنىن قاپتاعان كەلىمسەك ءدىني جاماعاتتار تولتىرىپ جاتاتىنى دا جاسىرىن ەمەس. قازىر ءدىن ۇستاعان حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ارقا سۇيەر ءپىرى ءبىزدىڭ يمامدارىمىز ەمەس، سول كەلىمسەك ءدىني جاماعاتتاردىڭ شەيحتارى بولىپ وتىر. كەز-كەلگەن نامازحاننىڭ ارتىندا ءبىر ءدىني توپ تۇرادى دەسەك، ءسىرا، قاتلەسپەيمىز.
كەزىندە، ءحىح عاسىردا ۆ.رادلوۆ التى مىڭ شاقىرىمدىق ايماقتى مەكەندەيتىن قازاق دەگەن حالىقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ويلاۋ جۇيەسى ءبىرتۇتاس ەكەنىن كورىپ، تامسانىپ جازعان بولاتىن. ال، قازىر سىرتتان كەلگەن ءدىني اعىمداردىڭ بەلسەندى جۇمىس جاساۋىنا بايلانىستى، الاش بالاسى قانشاما جاماعاتقا بولشەكتەنىپ كەتتى. ءسوز جوق بۇل قازاق قوعامىنىڭ بۇگىنگى داۋىرىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن قاسىرەتى!
ەندەشە نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ قاسىرەت بەلدەۋىنىڭ قايتسەك كوبەسى سوگىلەدى؟ اسقىنعان اۋرۋدىڭ ەم-دومى تابىلا ما؟
تاقاۋدا تولعاعى جەتكەن وسى ماسەلەگە قاتىستى بەلگىلى ساياساتتانۋشى ا.سارىم مىرزا الاش بالاسىنىڭ اۋىزبىرشىلىگىن ساقتايتىن ءوز جاماعاتى بولۋ كەرەكتىگىن العا تارتتى. ونىڭ پايىمداۋىنشا، قازاق حالقىنىڭ مۇسىلمانشىلدىعى فيكھ ماسەلەلەرىندە - حانافيا، اقيدادا - ماتۋرۋديا، مورالدىك قۇندىلىقتاردى تۇتىنۋدا - تۇركى حالىقتارىنا حاق دىننەن جۇعىسقان ىزگى قاسيەتتەردى باسشىلىققا الۋعا ءتيىستى. زادىندا، قمدب-نىڭ دا ءدىني ۇستانىمى وسى ءۇش ۇستىننان تۇراتىنى بەلگىلى. دەمەك، الاش بالاسىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتەتىن ءتول جاماعاتىمىزدىڭ نەگىزىن سالۋشى قمدب-نىڭ ءوزى بولۋ قاجەت. ياعني، جاماعاتتىڭ باسىندا باس مۋفتي مەن شۋرا تۇرسا، تومەنگى يەرارحيالىق قۇرىلىمىن ادەتتەگى قمدب-نىڭ جۇيەسى قۇراۋى ءتيىستى. ءتول جاماعاتىمىز، اسىرەسە كەلىمسەك ءدىني جاماعاتتار يەلەنىپ العان كەڭىستىكتە قارا تۇياعىنان قال كەتكەنشە جۇمىس جاساۋى كەرەك. البەتتە، بۇل الاڭداعى كۇرەس مايتالمان مامانداردىڭ كوركەم ۋاعىز-ناسيحاتىنا نەگىزدەلۋى قاجەت. كانوندىق ءھام دوكترينالدىق نەگىزدەرى ءبىر ءدىني جاماعاتتارمەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي جىمداسا جۇمىس جاساپ، ءتىپتى ماقسات-مۇددە ءبىر بولعاندىقتان ولاردى قمدب ۇستانىمىمەن بىرىكتىرىپ جىبەرۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى ۋاقىت ەنشىسىندەگى بۇل قاسيەتتى كۇرەستە الاش بالاسىنىڭ ايانىپ قالماسى انىق. تەك، بيلىك تۇسىنىستىك ءبىلدىرىپ، جول نۇسقاسا ەكەن دەپ تىلەيمىز. ەگەر، رۋحانياتتا بۇگىن جۇدىرىق بولىپ جۇمىلا الماساق، جاھاندانۋعا جۇتىلىپ، جەرتەزەك بولىپ جەڭىلىسكە ۇشىرايتىنىمىز انىق.
ايەل زاتىن كەمسىتۋ، الاشقا ابىروي اپەرمەيدى
بەسىنشىدەن، قازاق قوعامىندا ايەلدەردىڭ ءدىني قۇقىعى ءوز دەڭگەيىندە قورعالىپ وتىرعان جوق. ءاسىلى، حاق ءدىننىڭ وركەن جايۋىمەن ايەل زاتىنىڭ ار-نامىسى قورعالىپ، نازىك جاندىلاردىڭ ۇجدانى ۇلىقتالۋى ءتيىستى ەدى. سەبەبى، مۇسىلماندىق مادەنيەتتە ايەل زاتىنا دەگەن عيزات-قۇرمەتتىڭ ەرەك ەكەندىگى كوپشىلىككە ءمالىم. قاسيەتتى قۇران-كارىم مەن حاق ەلشىسىنىڭ (س.ا.ۋ) وسيەتتەرىنەن ونىڭ ءىز-تابىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. الايدا، ءبازبىر قاراڭعى تۇسىنىكتىڭ جەتەگىندە جۇرگەن جۇگەنسىزدەر ايەل زاتىن جانىنىڭ جالاۋى ەمەس، تەك ءناپسىنىڭ قالاۋى رەتىندە پايدالانۋدا. شاريعاتتا ەر ادامعا كوپ ايەل الۋعا قۇقىق بەرىلگەنىمەن، ونىڭ قاجەتتى العىشارتتارى بار. ال، ول العىشارتتاردى اتتاپ وتسەك، مۇنىمىز شاريعات كوتەرمەيتىن اسىلىققا جاتادى. سوندىقتان، بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوعامدا ايەلدەردىڭ ءدىني قۇقىعىن قورعايتىن قۇرىلىمعا دەگەن قاجەتتىلىك ايقىن سەزىلەدى. سونىمەن قاتار، ايەل زاتىنىڭ ءبىتىم-بولمىسى (فيزيولوگياسى) بولەك جاراتىلعاندىقتان، شاريعاتتا نازىك جاندىلارعا قاتىستى ۇكىم-قاعيدالار دا بولەكشە بولىپ كەلەدى. ولاي بولسا، ايەل قاۋىمى وزدەرىنە ءتان ماسەلەلەردى وزدەرى قاراۋى ءتيىستى. ءبىز وسى سەبەپتەن دە قمدب-نىڭ قۇرامىنان «ايەلدەر بيۋروسى» اشىلۋى كەرەك دەپ بىلەمىز. «ايەلدەر بيۋروسىنىڭ» وبلىستىق جانە اۋداندىق بولىمدەرى دە جۇمىس جاساۋى قاجەت. وسىلايشا «ايەلدەر بيۋروسى» حالىقپەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتقاندا عانا قوعامنىڭ بۇل ءتۇيىنىن تارقاتۋعا بولادى دەپ ويلايمىز.
جالپى، ايەلدەردىڭ ار-نامىسىن قورعاۋ نەمەسە زيناقورلىقپەن كۇرەس تەك ءدىننىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان ازاماتتاردىڭ عانا مىندەتى ەمەس. ازعىندىقپەن الىسۋ - مەملەكەتتىك قۇزىرلى ورىنداردىڭ قاسيەتتى پارىزى، قالا بەردى ءاربىر ازاماتتىڭ اسىل بورىشى بولۋى ءتيىس. تاياۋ جىلدارى تەلەديداردان كوردىك، الماتىداعى ءبىر وقۋ ورنىنىڭ اۋلا سىپىرۋشىسى ءار كۇنى تاڭەرتەڭ جاتاقحانا ماڭايىنان جىنىستىق قاتىناستا پايدالاناتىن جۇزدەگەن مۇشەقاپتى سىپىرىپ الادى ەكەن. سوندا، الگى جاتاقحانالار ءاربىر ءتۇنى جىن-ويناقتىڭ ورداسىنا اينالادى دەگەن ءسوز. بۇل الماتىداعى جاتاقحانالارعا عانا ءتان نارسە ەمەس، ەلىمىزدەگى جىنىس تالدامايتىن جاتاقحانالاردىڭ بارلىعىن تيەسىلى ءجايت. زيناقورلىق تەندەنتسياسى وسىلاي جالعاسا بەرسە، ۇلتىمىزدىڭ تۇقىمى تۇزداي قۇرۋى ابدەن مۇمكىن (قۇداي ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن). ءاسىلى، ءاربىر اكە-شەشە ۇلى مەن قىزىن وقۋعا جىبەرگەندە، بەتىمەن كەتىپ، بۇزىلسىن دەمەيدى. قۇدايدان ۇل-قىزىم ءبىلىم الىپ، ماماندىق يەسى اتانسىن دەپ تىلەيدى. الايدا، كوك ءورىم جاستارىمىزدىڭ كوپشىلىگى ءۇمىتتى اقتاماي، اتا-انانىڭ كوگەنىنەن بوساعاننان كەيىن البىرتتىققا ەرىك بەرىپ جاتادى. زادىندا، زيناقور قوعامنىڭ كەلەشەكتەگى سۇلباسىن كوزگە ەلەستەتۋ قورقىنىشتى ءھام جيەركەنىشتى. ال، اسىل تەكتى ەل بولامىز دەسەك، زيناقورلىق دەرتىنەن قۇلان-تازا ايىعۋىمىز شارت. ول ءۇشىن جاتاقحانالاردى جىنىسقا قاراي ءبولىپ، نەكەسىز جىنىستىق قاتىناس جاساۋعا جول بەرمەۋىمىز قاجەت. حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ) ءوزىنىڭ وسيەتتەرىنىڭ بىرىندە: «كۇناعا كوزىن جۇمعان - كۇناھار، كۇپىرلىككە جول بەرگەن - كاپىر» دەيدى. ەگەر، زيناقورلىقتىڭ ەتەك الۋىنا وسىلايشا نەمكەتتىلىكپەن قاراعان بولساق، كەلەر ۇرپاقتىڭ بىزگە لاعىنەت جاۋدىراتىنى ايدان انىق. سوندىقتان، ءبىلىم جانە عىلىم ۋازىرلىگى ۋاقىتتى ۇزاتپاستان جاتاقحانالاردى جىنىسقا قاراي ايىرىپ، جاستارىمىز جەڭىلتەكتىككە ۇرىنباسى ءۇشىن ءتالىم-تاربيەگە كوبىرەك باسىمدىق بەرۋى قاجەت دەپ بىلەمىز.
دىنگە بولىنەر قارجىنىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت
التىنشىدان، ەلىمىزدەگى ءدىني-احۋالدى تولىق باقىلاۋدا ۇستاۋ ءۇشىن دىنگە ءبولىنىپ جاتقان قاراجات كوزدەرىنىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋىمىز قاجەت. بەيرەسمي دەرەكتەرگە قاراعاندا ءبىر جىلداعى ءدىننىڭ اينالاسىنداعى اقشانىڭ كولەمى 200 ملرد تەڭگەدەن اسىپ جىعىلادى ەكەن. اسىرەسە، شەتەلدەن تارتىلاتىن نەمەسە ەلىمىزدەگى شەتەل ازاماتتارى قۇرعان كومپانيالاردىڭ ءدىن سالاسىنا بولەتىن قاراجاتىنا قاتاڭ باقىلاۋ ورناتۋىمىز شارت. ءبىزدىڭ قارجى ينتيتۋتتارى ءالى كۇنگە دەيىن قايىرىمدىلىق جاساۋ مەن ءدىني سەكتالارعا اۋدارىلاتىن اقشانى ءبىر-بىرىنەن دۇرىس ايىرا الماي كەلەدى. شىنتۋايتىندا شەتەلدىكتەردىڭ قايىرىمدىلىق جاساۋعا ايىرعان اقشاسى ءوز سەكتالارىنىڭ ءورىسىن ۇلعايتۋ ءۇشىن بەرىلەدى. ال، مىسىق تىلەۋ ميسسيونەرلەر ءۇشىن قاراجات دەگەنىمىز - ادامداردى الداپ-ارباپ، اپانىنا كىرگىزۋدىڭ قۇرالى، اساي-مۇسەيى ىسپەتتى. وسى تۇرعىدا ءدىن ءۇشىن قۇيىلعان ءاربىر باقىر تيىن ەرتەڭ ەل ازاماتتارىن ىشكى ەركىندىگىنەن ايىراتىن قاراقۇيىن پالەكەتكە اينالادى دەسەك اسىرا ايتقاندىق ەمەس. ءتىپتى، ءدىننىڭ اتىن جامىلىپ، ءتورت قارۋىن اسىنعان لاڭكەستەردىڭ دە ىشەك مايىن اعارتىپ، جارىلىس جاساۋعا جەلىكتىرگەن دينار مەن ديرحەمدەردىڭ سىڭعىرى ەكەندىگى بىزگە بەلگىلى. سەكتانتتار وسى شاققا دەيىن ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردان كەمتار كوپتەگەن وتانداستارىمىزدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ السىزدىگىن ۇتىمدى پايدالانىپ، ولاردى ءوز قاتارىنا قوسىپ، قاراسىن كوبەيتكەن ۇسىنە كوبەيتۋدە. جالپى، ءدىن سالاسىنا شەتەلدەن اۋدارىلاتىن قاراجاتتان وزگە، ناق ەل ازاماتتارىنان ءتۇرلى ىزگى ۇردىستەر (ساداقا، ءنازىر، قاجىلىق، زەكەت) ءۇشىن بەرگەن قاراجاتىنىڭ ءوزى ودان ارىقاراي قانداي ماقساتتا كادەگە اساتىنى بىزگە بەيمالىم. وتكەن جىلى قمدب-نىڭ باستاماسىمەن «زەكەت» قورى قۇرىلعانى بارشامىزعا ءمالىم. زاڭ شەڭبەرىندە قۇرىلعان وسى «زەكەت» قورى جينالعان قاراجاتتى نەندەي ماقساتتا جۇمسايتىندىعىن ءوز جارعىسىندا انىق تا ايشىقتى كورسەتكەن. ال، بۇدان وزگە ءتۇرلى قورلار مەن جاماعاتتاردىڭ حالىقتان بۇلاپ الىپ، جەمساۋىنا تۇسىرگەن قارجىنى قايدا جۇمسايتىنى، كىمدەرگە ۇلەستىرەتىنى ءبىر جاببار حاققا عانا ايان. بۇل كۇڭگىرت پەردەنى سەرپىپ تاستاۋ ءۇشىن البەتتە ءدىني اينالىمداعى اقشانىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتەتىن مەملەكتەتتىك تەتىك قاراستىرعانىمىز ءجون. ياعني، ءدىننىڭ توڭىرەگىندە قاراجاتتى باقىلايتىن ارنايى قۇزىرەتتى ورگان قۇرساق قۇبا-قۇپ بولماق.
جالپى، مۇسىلمان ەلدەرىندە ءدىندى قارجىلاندىرۋ ۋاقىۆتىق جۇيەگە جۇكتەلگەن. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بىرتىندەپ وسى ۋاقىۆتىق جۇيەنىڭ تيىمدىلىگىن ءوز يگىلىگىنە جاراتۋى كەرەك. مىسالعا، تۇركيادا ۋاقىۆتار ءدىني ورىندار مەن عيماراتتاردى تۇرعىزۋ، اباتتاندىرۋ، جوندەۋ جۇمىستارىنا، سونداي-اق، وزگە دە ءدىني بىرەستىكتەردى ماتەريالدىق-قارجىلىق قامداۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستىرىلادى. ال، ءدىني بىرلەستىكتەردى باقىلاۋ ءھام باسقارۋ ءىسى مۋفتياتقا جۇكتەلەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قمدب-نىڭ قارجىلىق ىستەردە ۋاقىۆتىق ۇيىمدارمەن كوورديناتسيالىق جۇيەدە جۇمىس جاساۋىنا مۇمكىندىك تۋدىرۋى قاجەت. سوندا، ءدىن سالاسى ءوز ىشىندە قايناپ، ءوزىن-ءوزى قارجىلاندىراتىن بولادى. البەتتە، ۋاقىۆتىق جۇيەنىڭ نەگىزىن سالۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ قۇقىقتىق بازاسىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن دە ىشكى ءدىني احۋالى بىزگە ۇقساس تۋىس مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىنە ارقا سۇيەۋىمىز قاجەت دەپ بىلەمىز.
ءدىني ءبىلىم بەرۋدىڭ زاماناۋي تەتىكتەرىن يگەرگەن ابزال
جەتىنشىدەن، قازاقستان زايىرلى ەل بولعاندىقتان، ارنايى ءدىني ءبىلىم بەرۋ ءىسى دە مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋدەن بولىنگەن. ونىڭ ىشىندە قمدب-عا قاراستى مەدىرەسەلەردىڭ وقۋ باعدارلاماسىنىڭ جۇيەسى دە وزگە وقۋ ورىندارىنا قاراعاندا وزگەشە سيپاتقا يە. وسى سەبەپتەن دە وسى كۇنگە دەيىن مەدىرەسەلەرىمىز مەملەكەتتىڭ قامقورىنسىز، ءوز مايىنا ءوزى قۋىرىلىپ، دىنگە جاناشىر جەكەلەگەن مەتسەناتتار مەن قورلاردىڭ ەسەبىنەن كۇن كورىپ كەلەدى. وكىنىشكە قاراي، وسىعان بايلانىستى، مەدىرەسەلەرىمىزدە ورتاق ءدىني ءبىلىم بەرۋ ءۇردىسى قالىپتاسپاعان. دەگەنمەن دە، ۇستىمىزدەگى جىلدان باستاپ، مەدرەسەلەردە بىرىڭعاي وقۋ باعدارلاماسىن قابىلداۋ ءھام ءدىني ءبىلىم بەرۋدىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ماسەلەسى ەكپىندى تۇردە قولعا الىنا باستادى. وسى باستامالارعا قىزۋ قولداۋ بىلدىرە وتىرىپ، ەلىمىزدەگى جوو-رى مەن مەدىرەسەلەردى دامىتۋ ءۇشىن مىناداي ۇسىنىستار ايتپاقشىمىز:
ا) ەلىمىزدە ءدىنتانۋ ماماندارىن دايىندايتىن بىرنەشە جوو بار ەكەنى بەلگىلى. ايتكەنمەن، وسى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋ ۇدەرىسىندە بىرىزدىلىك جوق. ماسەلەن، ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىندە كوبىنە تۇرىك ۇستازدار قىزمەت ەتەتىندىكتەن، ونداعى ءدىنتانۋ ماماندارى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ستاندارتتارىنا ساي ازىرلەنەدى. سول سياقتى «نۇر» قازاق-ەگيپەت ۋنيۆەرسيتەتىندە نەگىزىنەن تەولوگيالىق پاندەر بويىنشا مىسىر ەلىنەن كەلگەن ءدىن ۇستازدار ءدارىس بەرەتىندىكتەن، مۇندا كاير جانە ءال-ازحار ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ءادىس-تاسىلدەرى قولدانىسقا يە. ال، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە باياعى كەڭەستىك داۋىردەگى ءدىندى وقىتۋدىڭ «اتەيزم» سارقىنشىقتارى ءالى ۇشىراسادى. ءار وقۋ ورنى وسىلايشا ءوز بىلگەنىمەن ءدىن ماماندارىن دايىندار بولسا، ءدىني الاجاڭقالىقتى ءبىز ءوز قولىمىزبەن تۋدىرعان بولىپ ەسەپتەلمەيمىز بە؟ ياعني، ءدىن سالاسىندا وتكىر تۇرعان وسى ماسەلەنى تەز ارادا ءبىر جۇيەگە كەلتىرمەسەك، ەرتەڭ وپىق جەيتىنىمىز انىق.
ءا) مەدىرەسەدەگى ءبىلىم بەرۋدىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ۇستازداردىڭ بىلىكتىلىگىن شىڭداۋ قاجەت. ەلىمىزدەگى مەدىرەسە ۇستازدارىنىڭ دەنى - تۇركيا، مىسىر، پاكىستان جانە وتاندىق ءدىني وقۋ ورىندارىن تامامداعان ءدىنتانۋشى نەمەسە يسلامتانۋشى ازاماتتاردان تۇرادى. ياعني، ۇستازدارىمىزدىڭ ءدىني جوعارى ءبىلىمى بولعانىمەن، يسلامي ءبىلىم بەرۋدىڭ ءداستۇرلى پاندەرى - اراب ءتىلى، فيكھ، اقيدا، ءتاپسىر، حاديس، تاريح، احلاھ ءىلىمىن قانشالىقتى يگەرگەندىگىن بىلە بەرمەيمىز. وسى سەبەپتەن دە، قمدب مەدىرەسەگە قىزمەتكە قابىلداۋ بارىسىندا ۇستازداردان ارنايى ەمتيحان قابىلداۋى كەرەك دەپ بىلەمىز. ال، ەمتيحان ۇستازداردىڭ جۇرگىزەتىن ءپانى بويىنشا الىنۋى شارت. ياعني، ءوز ءىسىنىڭ مايتالمانى ەكەنىن كورسەتە بىلگەن ۇستازدار عانا مەدىرەسەلەردە قىزمە ەتەتىن بولسا، وندا ءسوز جوق بۇل شاكىرتتەردىڭ ساپالى ءبىلىم الۋىنا يگى اسەرىن تيگىزەدى.
ب) مەدىرەسەلەر ءۇشىن ارنايى قازاق تىلىندە جازىلعان ءدىني وقۋلىقتار جوقتىڭ قاسى. وسىدان دا ۇستازدارىمىز وقۋ ۇردىسىندە كوبىنە-كوپ قازاق تىلىندە باسىلعانىمەن وقۋلىق ءادىسناماسى جوق، قۇر تانىمدىق ءدىني كىتاپتاردى باسشىلىققا الادى نەمەسە شەت تىلىندە جازىلعان وقۋلىقتارعا جۇگىنەدى. ال، شەت تىلىندە جازىلعان وقۋلىقتاردىڭ ءادىسناماسى قازاق بالاسىنىڭ پسيحولوگياسىنا سايكەس جاسالمايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ياعني، وقىتۋ مەتودولوگياسى ءبىر ىزگە تۇسپەگەننەن كەيىن، بۇل شالاعاي جايتتىڭ شاكىرتتەردىڭ ءبىلىم الۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن قمدب ءاربىر ءپان بويىنشا «ۇزدىك وقۋلىق» بايگەسىن جاريالاعانى ءجون. بۇل ىسكە ەلىمىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ «ءدىنتانۋ» جانە «يسلامتانۋ» كافەدرالارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن قاتىستىرىپ، ولاردىڭ دا اقىل-كەڭەسىن الۋ قاجەت. سوندا، جان-جاقتى ءپىسىپ-جەتىلگەن ۇزدىك وقۋلىقتار جازىلادى دەپ ۇمىتتەنۋعا بولادى.
ۆ) مەدىرەسەلەردىڭ ساپاسىن كوتەرۋ ءۇشىن قمدب ەكى جىلدا ءبىر رەت ارالىق باقىلاۋ (اكريديتاتسيا) سۇزگىسىن جاساۋ كەرەك سياقتى. بۇل شارا قولعا الىنسا، بىرجاعىنان بىزگە مەدىرەسەلەردىڭ ساپالىق كورسەتكىشىن انىقتاپ بەرەدى. ەكىنشى جاعىنان مەدىرەسەلەردەگى ءتۇرلى ساپاسىز ىستەردىڭ الدىن-الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ياعني، اكريديتاتسيادان وتە الماعان مەدىرەسەلەرگە ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋىنا بەلگىلى-ءبىر مەرزىم بەرۋ ارقىلى مەدىرەسەلەردىڭ ءبىلىم ساپاسى مەن الەۋەتىنىڭ كوتەرىلۋىنە سەرپىن بەرەمىز. بۇل شارا - قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك وقۋ ورىندارىندا بىرىڭعاي قولدانىلىپ كەلەدى. ءتىپتى، ءوز جەمىسىندە بەرىپ جاتىر. دەمەك، تاجىريبەدە بار وسى ءۇردىستى ءبىز دە ءوز كادەمىزگە جاراتۋىمىز شارت.
د) مەدىرەسە شاكىرتتەرىنىڭ ءبىلىم كورسەتكىشىن بەلگىلەۋ ءۇشىن جىلىنا ءبىر رەت مەدىرەسەلەر اراسىندا ءبىلىم سايىسىن (وليمپيادا) وتكىزىپ تۇرعانىمىز ءجون. ال، وليمپيادادا جوعارىدا اتاپ وتكەن اراب ءتىلى، فيكھ، اقيدا، ءتاپسىر، حاديس، تاريح، احلاھ پاندەر بويىنشا جەكە-جەكە سايىس ءوتۋى ءتيىس. سايىستا قاتارىنان ءۇش رەت جۇلدەگەر اتانعان شاكىرتتەرگە نۇر قازاق-ەگيپەت يسلام ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسۋىنە تەگىن جولداما بەرسەك، بۇل شاكىرتتەردىڭ وقۋ-بىلىمگە دەگەن ىنتاسىن ارتتىرا تۇسەتىنى انىق. ءارى بۇل شارا شاكىرتتەرىمىزدىڭ يسلامداعى بەلگىلى-ءبىر پانگە بەيىمدەلۋىنە ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىز.
گ) مەدىرسەدەگى ءبىلىم بەرۋدى باقىلاۋ ءۇشىن ءاربىر مەدىرەسە ءوز عالامتور سايتىن اشىپ، وندا شاكىرتتەردىڭ وقۋ ۇلگەرىم كورسەتكىشىنىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىن بەرىپ وتىرسا قۇبا-قۇپ بولماق. بۇل ءبىر جاعىنان قمدب-نىڭ وقۋ ءبولىمىنىڭ ءبىر نۇكتەدەن مەدىرەسەلەردى قاداعالاۋىنا، ەكىنشى جاعىنان اتا-انالاردىڭ دا ءوز ۇلدارىنىڭ وقۋ ۇلگەرىمىن ۇيدە وتىرىپ باقىلاۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. ەلباسىمىز ەلەكتروندى ۇكىمەت قۇرۋعا تالپىنىپ جاتقاندا، بۇل ۇردىستەن ءدىن سالاسىنىڭ قالىس قالعانى جارامايدى. مۇنداعى ايتپاعىمىز، مۇسىلمان ادام ءوز زامانىنىڭ جەتىستىگىن العاش بولىپ يگەرۋى شارت. ياعني، ءبىز ءاربىر ىستە ىلگەرلەي بىلەتىن ىلكىمدى قادامدار جاساۋعا ءتيىستىمىز.
ە) مەدىرەسەلەردى قارجىلاندىرۋ ءىسىن دە ورتالىقتاندىرۋىمىز كەرەك ءتارىزدى. بۇگىندە ەلىمىزدەگى كەيبىر مەدىرەسەلەردى ءبازبىر مەتسەناتتار نەمەسە بەلگىلى-ءبىر قورلار قارجىلاندىرىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى ەل اراسىندا «پالەنشەنىڭ مەدىرەسەسى نەمەسە تۇگەنشىشىلەردىڭ مەدىرسەسى» دەگەن اڭگىمەنىڭ جەلدەي ەسەتەنى دە امبەگە ايان. تۇتاس قازاقتى ىردۋ-دىردۋ ەتەتىن وسى قاڭقۋ سوزدەرگە توقتام جاساۋ ءۇشىن بارلىق مەدىرەسەلەردىڭ ورتاق بيۋدجەتى بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىز. جاڭاعى دىنگە جاناشىر مەتسەناتتار مەن قورلار قارجىسىن قمدب-نىڭ مەدىرەسەلەر ءۇشىن اشقان ەسەپ-شوتىنا قۇيىپ، ول جەردەن بارلىق مەدىرەسەلەرگە قارجى تەڭ بولىنگەن جاعدايدا، ءبىز الگىندەي جەلبۋاز اڭگىمەلەردىڭ الدىن-الامىز. ال، بۇل ءبىزدىڭ رۋحاني تۇتاستىعىمىزدى ساقتاپ قالۋعا جاسالعان قادامداردىڭ ءبىرى بولماق.
ي) مەدىرەسەلەردىڭ ساپاسىمەن بىرگە سانىن دا ارتتىرۋىمىز قاجەت دەپ ويلايمىن. اسىرەسە، ءدىني جاعداي ۋشىعىپ تۇرعان تەرىسكەي جانە باتىس وڭىرلەردە جاڭا مەدىرەسەلەر اشۋ كۇن تارتىبىندە تۇرعان وتكىر ماسەلەلەردىڭ ءبىرى سانالادى. بۇگىندە قاي جەردە بوس كەڭىستىك بولسا، سول جەردىڭ ەرتەڭ اپات ايماعىنا اينالاتىنى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوماعا اينالدى. ياعني، تەرىسكەي جانە باتىس ايماقتارىنا جاڭا مەدىرەسەلەر اشساق، بۇل شارانىڭ الداعى ۋاقىتتا ونداعى رۋحاني احۋالدىڭ تۇزەلۋىنە ءوز ىقپالىن تيگىزەتىنى حاق. سونىمەن بىرگە، جوعارىدا ايتىپ وتتىك وسى كۇنى مۇسىلمان جۇراعاتىندا ايەلدەر ماسەلەسى دە ءجيى-ءجيى قىلاڭ بەرىپ قالۋدا. يسلامداعى ءوز قۇقىعىن تەرەڭ بىلمەگەندىكتەن، لاڭكەستەر اپا-قارىنداستارىمىزدى ءتۇرلى جاڭساقتىققا ۇرىندىرۋدا. بۇل ماسەلەنىڭ دە دەرەۋ وڭ شەشىمىن جاساۋ ءۇشىن نازىك جاندىلاردىڭ ءدىني ءبىلىمىن ارتتىرۋ ماقساتىندا قىزدار مەدىرەسەلەرىن اشقانىمىز ابزال.
ك) قازاقستاندا بىلىكتى يسلامتانۋشىلار مەن ءدىنتانۋشىلاردى ازىرلەۋ ءۇشىن الەمدىك تاجىريبەنىڭ وزىق ادىستەرىن قولدانعانىمىز ءجون. ماسەلەن، ەگيپەتتەگى «ءال-اسقار» وقۋ ورنىندا ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسۋ ءۇشىن الدىمەن مەدىرەسەنى (كۋلليا) ءتامامداۋىڭ قاجەت. ال، مەدىرەسەگە ورتالاۋ مەكتەپتى (9 سىنىپ) بىتىرگەن تۇلەكتەردى قابىلدايدى. سوندا، مەدىرەسەدەگى شاكىرت اراب ءتىلى مەن ءدىني ءىلىمنىڭ تەوريا-مەتودولوگياسىن يگەرىپ، ال، جوعارى وقۋ ورنىندا پروفەسسيانالدى ءبىلىم الۋعا ساقاداي ساي بولىپ شىعادى. ءبىزدىڭ ەلىمىز دە بىلىكتى ءدىن ماماندارىن دايارلاۋى ءۇشىن جوعارى وقۋ ورنىنداعى ءدىن فاكۋلتەتىنە تەك مەدىرەسە تۇلەكتەرىن قابىلداۋىمىز كەرەك. سوندا، ءدىن سالاسىنا كولدەنەڭ كوك اتتى كەلىپ كيلىگە المايتىن بولادى. ءارى بۇل ينديۆيدتەردى اداستىرۋشى اعىمداردان ساقتاندىرۋعا ءھام دۇمشەلىكتى جويۋعا ءوز سەپتىگىن تيگىزەتىن ىزگى شارا بولماق.
ل) وسى شاققا دەيىن مەملەكەتىمىز جاستارىمىزدىڭ قانداي ەلدە، قانداي وقۋ ورنىندا ءدىني ءبىلىم الاتىنىن ءجىتى قاداعالاماعاندىقتان، بۇگىندە ەلىمىز شەتەلدە وقىپ كەلگەن دۇمشە ۇستازداردىڭ ءدىن-ناسيحاتىنان تەپەرىش كورىپ وتىر. بۇل ماسەلەنىڭ الدىن-الۋىمىز ءۇشىن جاستاردىڭ شەتەلدەر دە ءدىني ءبىلىم الۋدى بىرتىندەپ شەكتەۋىمىز كەرەك سياقتى. ياعني، ەل اۋماعىنان تىس جەرلەردەگى ءدىني وقۋ ورىندارىنا ازاماتتاردى تەك عىلىمي دارەجەسىن كوتەرۋ ماقساتىندا عانا جىبەرۋ قاجەت دەپ بىلەمىز. ونىڭ وزىندە قازاقستاننىڭ ءدىني سورابىمەن ساباقتاساتىن تۇركيا، مىسىر، پاكىستان سەكىلدى ەلدەردىڭ بەلگىلى دەگەن وقۋ ورىندارىندا جاستاردىڭ بىلىكتىلىگىن كوتەرىپ، تاجىريبە الماسۋى ءۇشىن عانا بارۋىنا جول اشۋ كەرەك. باسقا جاعدايدا شاكىرتتەردىڭ شەتەل اسۋىنا ادا-كۇدە شەكتەۋ قويعانىمىز ءجون.
ءدىني عىلىم ىلگەرلەۋى ءۇشىن نە ىستەۋىمىز قاجەت؟
سەگىزىنشىدەن, قازاقستاندا تەولوگيا جانە يسلامتانۋ عىلىمى تىم كەنجەلەپ دامىپ كەلەدى. وسى كۇنگە دەيىن الىس-جاقىن شەتەلدەردە وقىپ كەلگەن ءھام وتاندىق ءبىردى-ەكىلى عالىمدار عانا وسى سالاعا قاتىستى قالام تەربەپ ءجۇر. بىراق، اكادەميالىق دەڭگەيدە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاساعان عالىمدار ساۋساقپەن سانارلىقتاي تىم از. كوپشىلىگى بەتىنە كون تەرى قاپتاپ العان كوشىرىپ جازعىش بارىمتاشىلار. وسى تۇرعىدان العاندا ءدالدۇرىش ءدىنتانۋشىلاردىڭ ءبىرازىن تەك «كوركەم اۋدارماشى» دەپ باعالاۋعا تۋرا كەلەتىن سياقتى. البەتتە، عىلىم مۇنداي باسسىزىقپەن ەشقاشان ىلگەرلەمەيدى. دەسەك تە، ەلىمىزدە سوڭعى جىلدارى عىلىمعا دەگەن تالاپتىڭ وزگەرۋى، ءدىني عىلىمنىڭ تۇيىقتان شىعىپ، ىلكىمدى قادامدار جاساۋىنا ءوز سەپتىگىن تيگىزۋى مۇمكىن. سەبەبى، عىلىم تۋرالى جاڭا ەرەجە بويىنشا كەز-كەلگەن عىلىمي ديسسەرتاتسياعا الەمدىك جاڭالىق اشۋعا تالاپ قويىلىپ وتىر.
بۇدان بولەك گرانتتار نەگىزىندە عىلىمي جۇمىسپەن شۇعىلدانۋعا كەلەتىن بولساق، ۇكىمەتىمىز تەولوگيا ءجان يسلامتانۋ عىلىمىنا تىم از كوڭىل بولەتىن ءتارىزدى. دىنگە قاتىستى بولىنگەن گرانتتاردىڭ تىزبەسىنە كوز جۇگىرتسەڭ، نە جىلارىڭدى، نە كۇلەرىڭدى بىلمەيسىڭ. كىلەڭ عىلىمي سۇرانىستى قاناعاتتاندىرمايتىن تاقىرىپتاردان كوز تۇنادى. ءسىرا، عىلىمي گرانتتى جاريالاۋشى شەنەۋنىكتەر كەرەك پەن وتە كەرەكتىڭ بايىبىنا بارا بەرمەيتىن سياقتى. سەبەبى، وتكەن عاسىردا اتەيستىك ءداۋىردى باسىنان كەشىرگەن قازاق قوعامى ءۇشىن تەولوگيا جانە يسلامتانۋ عىلىمى تاڭسىق سالالاردىڭ بىرىنە اينالىپ ۇلگەرگەن-ءتىن. ال، كەز-كەلگەن تىڭ سالادا فۋندامەنتالدى عىلىمعا دۇرىستاپ دەن قويماساڭ، ول عىلىمنىڭ ارشىنداپ العا باسۋى ەكىتالاي. سول ءۇشىن دە ءدىني عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن الەمدىك دىندەر تاريحى مەن تەولوگيا عىلىمىنىڭ قىر-سىرىن اشاتىن، سونداي-اق، يسلامداعى ءداستۇرلى ءتاپسىر، حاديس، فيكح، كالام، احلاھ، تاريح سەكىلدى تاقىرىپتارعا بايگە جاريالانىپ، وزىندىك تۇرعىدان تۇجىرىمدالعان جۇيەلى تۇردە توم-توم ەڭبەكتەر جازىلسا، ءدىني عىلىمنىڭ دامۋىنا داڭعىل جول اشىلعان بولار ەدى. بۇگىن بۇل بيىككە كوتەرىلمەسەك، شەتەل شىعارمالارىنا تەلمىرىپ، وزگەنىڭ شايناعانىن وزەك ەتەتىن قاشانعى ادەتىمىزگە استە توسقاۋىل بولا المايمىز.
شىنتۋايتىندا، قازاقتىڭ كەڭ جازيراسىندا وسىدان بىرنەشە عاسىر بۇرىن يسلامي عىلىمنىڭ ىرگەتاسى قالانعان. ءبىزدىڭ دالامىزدان قانشاما ءيىر-بۇتاقتار كوگەرىپ شىعىپ، عالامدىق عىلىم مەن مادەنيەتكە ءوز ماۋەسىن بەرگەن. وعان فاراب، يسفيدجاب، تۇركىستان، تاراز، سىعناق، جەند، كەردەرى، دۋلات، قوڭىراتتان شىققان قانشاما عۇلامالارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن اتاپ وتۋىمىزگە بولادى. وكىنىشتىسى، ءا.دەربىسالى، ءا.مۋمينوۆ، ش.كەرىم، د. كەنجەتاي، ت.قىدىر سەكىلدى عالىمداردى ايتپاعاندا، كومبەدە جاتقان ءتول عۇلامالارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن جارىقققا شىعارۋعا دەن قويعان سوقتالى زەرتتەۋشىلەر جوقتىڭ قاسى. تەگىندە، قازاق حالقىنىڭ وسى ءىنجۋ-مارجاندارىن جارىققا شىعارىپ، ونداعى عىلىمي نەگىزدەردى كادەمىزگە جاراتۋ بۇگىنگى كۇننىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. وسى يگى ءىستى دە ارىرەك بارىپ تەرەڭ زەرتتەۋگە مەملەكەتتەن ارنايى گرانتتار بولىنسە قۇبا-قۇپ بولار ەدى ويلايمىز.
حالقىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرى، بويىمىزداعى تاسىعان قانىمىز
توعىزىنشىدان، قازاق قوعامىنداعى تىعىرىققا تىرەلىپ، شەشىمىن تاپپاي جۇرگەن جايتتىڭ ءبىرى - حالقىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرىنىڭ قازىرگى سور-ماڭداي كۇيى دەسەك استە قاتەلەسپەيمىز. بۇلايشا كوز جاسىمىزدى بۇلاپ، زارلاۋىمىزدىڭ سەبەبى، حاق دىنمەن قاۋىشقانىنا مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بولعان قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرىن يسلامعا قايشى دەپ بىلەتىن ەلىمىزدە تۇرپايى ءبىر ءدىني توبىر پايدا بولدى. بەلگىلى عالىم، يسلامتانۋشى ق.جولدىبايۇلى «ءدىن مەن ءدىل» اتتى ەڭبەگىندە ولاردىڭ داۋرىقپاسىن شاريعات ۇكىمدەرىمەن تەرىستەگەنىمەن، توڭ مويىن توپ وكىلدەرى العان بەتىنەن قايتقىسى جوق. ال، قازاق حالقى ۇستانعان حانافيا مازحابىندا سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپ (ۋرف) قۇقىقتىق ۇكىم بەرۋدىڭ جەتى قاينار-كوزىنىڭ بىرىنە جاتادى. دالىرەك ايتار بولساق، ءبىر ۇلتتىڭ قۇران مەن سۇننەتكە قايشى ەمەس نەگىزدەگى قاشاننان بەرى قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپپەن ۇكىم بەرۋدى فاكيھتەر حاق دىنگە قايشى ەمەس دەپ بىلەدى. ياعني، تۋىنداعان ءبىر ماسەلەگە قاتىستى ناقىلدا (قۇران مەن سۋننەت) ناقتى ۇكىم بولماي، ونى شەشۋدىڭ دۇرىس جولى ادەت-عۇرىپتا بولعان بولسا، ول يسلامنىڭ جوسىق-ۇكىمى رەتىندە قابىلدانادى. وسى رەتتە ادەت-عۇرىپتار «ساحيح» جانە «فاسيد» بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ساحيح ادەت-عۇرىپتاردا قۇران مەن سۇننەتكە قاراما-قايشىلىق بولمايدى. ال، فاسيد ادەت-عۇرىپتىڭ ءدىن نەگىزدەرىنە قايشى تۇستارى بولعاندىقتان، شاريعات ونى قۇپتامايدى. قازاقتىڭ دىنگە تەرىس عۇرىپتارى يسلامدى قابىلداعان ون عاسىردا بىرتە-بىرتە جويىلىپ وتىرعان. ال، بۇگىنگە جەتكەن سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ حاق دىنگە ەش الابوتەندىگى جوق. قازاقتىڭ كوز قۋانىشى سانالاتىن شىلدەحانا، بەسىك توي، جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ، سىرعا تاعۋ، قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ، بەتاشار، قۇدالىق، قونىس توي، ايتىس، تەرمە، بيە-باۋ، قىمىزمۇرىندىق، تولعاۋ، شۇلەن تاراتۋ، تەلىم بەرۋ، جىرتىس جاساۋ، كورىسۋ، سەلت ەتكىزەر، ۇيقى اشار، بيە باۋ، باسىرە بەرۋ، بايگە، اۋدارىسپاق، كوكپار ت.ب تولىپ جاتقان سالتتارىنىڭ قايسىسى حاق دىنىمىزگە قايشى كەلەدى؟ ەگەراكي، وسى سالت-جورالارىمىزدىڭ كىناراتى بولسا، بۇرىنعىنىڭ عۇلامالارى ءبىر تىيىم جاساعان بولار ەدى عوي. قازاق مادەنيەتىن ءتۇپ-تۇقيانىمەن قۇرتىپ جىبەرگىسى كەلەتىن وسى ءبىر وعاش پىكىرلەرگە توقتاۋ سالماساق، قازاقى قالپىمىزدان ايىرىلىپ، ماڭگۇرت كۇيگە تۇسەرىمىز انىق. ولاي بولسا، وسى ماسەلەنىڭ تياناعى مەن شەشىمىن ساعىزشا سوزا بەرمەي، عۇلامالاردىڭ باسىن قوسىپ، قازاقتىڭ ينە-ساباقتان باستاپ، ات جارىستىرىپ، بايگە بەرەتىن الامان داستۇرىنە دەيىنگى بارلىق سالت-جورالارىنىڭ ءدىني ءپاتۋاسىن جاساعانىمىز ءجون دەپ بىلەمىز. ءبىز وسىلاي تاۋەكەل ەتسەك قانا قازىرگى قوعامداعى وسى شيەلەنىستى جاعدايدىڭ كۇرمەۋىن اعىتا الامىز ءارى كەلەشەك ۇرپاق ءدىني ءپاتۋاسى بەرىلگەندىكتەن بۇل ماسەلەگە قاتىستى داۋرىعىپ جاتپايتىن بولادى.
راسىندا، وسى مادەنيەت پەن ءدىندى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋدىڭ استارىندا ۇلتسىزدانۋ ۇرانىنىڭ جەلى ەسەدى. ءسىرا، جاھاندانۋدىڭ وسى جاڭا ءتاسىلىن قولداۋشى ءدىني توبىردىڭ وكىلدەرى كىمنىڭ يتارشىسى بولىپ جۇرگەنىن سەزبەيتىن ءتارىزدى. ال، تەولوگيا ءىلىمى بويىنشا ءدىن مەن ۇلتتى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋعا مۇلدە بولمايدى. ويتكەنى، ۇلتتى دا وزىندىك ەرەكشەلىككە يە ەتىپ قۇداي-تاعالا جاراتقان. ءبىزدىڭ اۋەلگى رۋحىمىز جاراتىلعان الىمساق الەمىندە ءتاڭىر-تاعالا ءبىزدىڭ قاي ۇلتتان بولۋىمىزدى سۇراعان ەمەس. ءبىز حاقتىڭ قالاۋىمەن قازاق بولىپ جاراتىلدىق. ەندەشە، ۇلتتىق ەرەكشەلىككە قارسى كەلۋ، ءتاڭىرىنىڭ قالاۋىن قوش كورمەۋ دەگەن ءسوز. البەتتە، ءدىني سەنىم بويىنشا بۇلاي ويلاۋدىڭ ءوزى اسقان كۇپىرلىككە جاتادى.
مەملەكەت دەگەنىمىز - مامىلەگە كەلگەن ازاماتتاردىڭ مەكەن ەتەتىن كەڭىستىگى
ونىنشىدان, سوڭعى جىلدارى اسىرە دىنشىلدەردىڭ ارەكەتىنەن قوعامدا ءدىن مەن مەملەكەت ۇعىمى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى تۇسىنىكتەر رەتىندە ۇعىنىلا باستادى. ءدىني ەكسترەميزممەن ۋلانعان ءبازبىر وتانداستارىمىز قازاقستاندى كاپىرستان ساناپ، مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا قارسى كۇرەسۋدى «قاسيەتتى كۇرەسكە» بالاپ، ەل ءىشىن الاتايداي بۇلدىرۋدە. ءتىپتى، تاكفيرشىلەر مەن سۋرۋريا اعىمىنىڭ سودىرلارى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى «تاعۋت» (حاق ءدىننىڭ جاۋلارى، كاپىر، پۇت) ساناپ، ولاردى ولتىرسەڭ قانى ادال دەگەن پارىقسىز ءپاتۋاسىن جاريا ەتتى. اسىرەسە، بىلتىرعى جىلى ءدىن تۋرالى زاڭ قابىلدانعاننان بەرى اسىرەدىنشىلدەر مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا اشىق كۇرەسكە شىقتى. وسىنىڭ «ناتيجەسىندە» ەلىمىزدە بىرنەشە رەت تەراكتىلەر ورىن الدى.
زادىندا، زايىرلى ەلدەردەگى ءدىننىڭ مەملەكەتكە دەگەن قاتىناسى شاريعات زاڭدارىنادا قاراستىرىلىپ قويعان. شاريعات بويىنشا جوعارى ساياسي ۇيىمنىڭ ۇستىندارى دىنگە نەگىزدەلمەگەنىمەن، بىراق، ءدىني راسىمدەردىڭ ورىندالۋىنا رۇقسات بەرەتىن مەملەكەت «ءدارۋل-سۋلح» نەمەسە «ءدارۋل-اھد» دەپ اتالادى. مۇسىلمان زاڭگەرلەرى ءدىني راسىمدەردىڭ جۇزەگە اسۋىنا رۇقسات بەرگەندىكتەن، «ءدارۋل-سۋلح» نەمەسە «ءدارۋل-اھد» تۇرپاتىنداعى مەملەكەتتىڭ قابىلداعان زاڭدارىنا مويىنسۇنۋدى ءۋاجىپ دەپ بىلەدى. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز دە ءدىني ريتۋالداردىڭ ورىندالۋىنا شەكتەۋ قويماعاندىقتان، ەلىمىزدىڭ زايىرلىعىن دا «ءدارۋل-سۋلح» دارەجەسىنە جاتقىزۋعا بولادى. دەمەك، ءدىني راسىمدەردىڭ قوعامدىق قۇندىلىققا اينالۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعان قازاقستان كاپىرستان ەمەس. زايىرلى ەلدىڭ زاڭىنا مويىنسۇنۋى دا حاققا سەرىك قوسقاندىق سانالمايدى. سونداي-اق، حانافيا عۇلامالارىنىڭ بەرگەن ءپاتۋاسى بويىنشا «جيحاد» جاساۋعا تەك مەملەكەت عانا بايلام جاساي الادى. سوندىقتان، سودىرلاردىڭ ارەكەتى ساۋاپتى ءىس ەمەس، كەرىسىنشە، اداسۋشىلىققا جاتادى.
شيىرىپ ايتقاندا، «مەملەكەت» - اراب تىلىنەن تارجىمالاعاندا مامىلەگە كەلگەن ينديۆيدتەردىڭ بىرلەسىپ ءومىر سۇرەتىن مەكەنى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. قازاق مەملەكەتىن دە ۇلتتىق، ءدىني، قوعامدىق كوزقاراستارى ءبىر ارنادا توعىسقان ازاماتتار قۇرىپ وتىر. بايىبىنا بارا بىلسەك، بۇل ۇعىم دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرمەن تەرەڭ ۇندەسەدى. ال، ءدىني پايىم-تۇسىنىك بويىنشا مەملەكەتتى ءابسوليۋتتى كۇش ء(تاڭىر) قۇرادى. ۇلى جاراتۋشى ءوز بيلىگىن جوعارى ساياسي ۇيىمداردىڭ وكىلدىگىمەن جۇزەگە اسىرادى. ياعني، ءتاڭىر-تاعالانىڭ ءوزى جار بولىپ قۇرىلعان مەملەكەتكە قارسى تۇرۋ - قۇدايدىڭ جاراتىلىسىنا قارسى شىعۋمەن تەڭ دەگەن ءسوز. بۇل - بيلىككە قارسى سىن ايتۋعا نەمەسە تەرىس باستامالارىنا قارسى كۇرەسۋگە بولمايدى دەگەن ماعىنانى بەرمەيدى. بيلىك ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان ارقاشان سىنالا بەرەدى. بىراق، مەملەكەتكە قارسى شىعىپ، وتاننىڭ شاڭىراعىن شايقاۋعا بولمايدى.
ءتۇيىن
قۇرمەتتى ءدىنباسى، تۇپتەپ كەلگەندە ايتپاعىمىز، ۇلت، ءدىن، مەملەكەت ۇعىمدارىن بولشەكتەمەي، تۇتاس قاراستىرۋىمىز شارت. سەبەبى، مەملەكەتتىلىكتىڭ ماڭگىلىگى ءۇشىن ەڭ باستىسى قوعامدىق بىرىزدىلىك ساقتالۋى ءتيىس. ال، بىرىزدىلىك ساقتالۋى ءۇشىن قوعام ءبىر ۇلت پەن ءبىر ءدىننىڭ توڭىرەگىندە توپتاسۋى كەرەك. وسىلاي بولعاندا عانا تۇعىرى نىق، كەۋدەلى مەملەكەت قۇرا الامىز. ال، مىقتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم - ۇلت پەن ءدىننىڭ ابىرويىنىڭ اسقاقتاۋىنىڭ باستى كەپىلى!
Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ۇجىمى
