نەمەسە سانا تاۋەلسىزدىگى حاقىندا بىرەر وي

ءتاۋبا، ءتاۋ ەتەر تاۋەلسىزدىگىمىز بار. الىمساقتان ارمان ەتكەن ازاتتىعىمىز قولىمىزدا. دوڭگەلەنگەن دۇنيەدە دۇربىمەن كوز جەتپەستەي بولعان دەربەستىگىمىز تورىمىزگە تۇراقتادى. اتتەگەن-ايى سول، ەسىن جيىپ، ەتەگىن جاپقان ەگەمەن ەلىمىزدە سۋماڭداپ جاۋ، سۇعىنعان قول كەلمەسە دە، ىشىمىزدەن ءىرىتىپ، ىشىك-تونىمىزدى ءشىرىتىپ جاتقاندار جەتەرلىك.

وتباسى، وشاق قاسىن ۇيىتا المايتىندار ەلگە اقىل ايتىپ «الەك». ەل ىشىندە جۇرگەسىن، مۇندايلاردى كۇندە ەمەس، ساعات سايىن كەزدەستىرىپ، ايران-اسىر بوپ اڭتارىلىپ قالاتىنىمىزدى نەسىنە جاسىرايىق. «مەملەكەت بىزگە التىن-كۇمىستى ءۇيىپ-توكپەدى» دەپ وزىمەن قوسا، وزگەلەردى دە ەمەۋىرسىتىپ، ۇلتىمىزدىڭ ارىن تاپتاپ، ىشبورىدەي بەلىمىزدەن اتتاپ، مەملەكەت ابىرويىن ايعىزداعانعا ءماستىر. «كەڭەس تۇسىندا اس تا توك زامان ەدى، نە ىشەمىز، نە جەيمىز... ماسەلە جوق» دەگەن قارا كۇيەدەي قارا نيەتتىلەردى ەستىگەندە جاعا ۇستايمىز. مۇنىڭ ءبارى قۇلدىق سانا ەكەنىن بەيبىت كۇندە تۇسىنە الماي ءجۇر مە دەگەن ويعا قالاسىڭ. اڭگىمەنى ارىدەن اقتارايىق. بالكىم، وقىعاننىڭ ويىندا، ەستىگەننىڭ ساناسىندا ساقتالار.

كەڭەس ءبىزدى قالاي وتارلادى؟ ابىلقايىردان باستالعان ساياسات ەكى عاسىر بويى ۇلت ساناسىن سىلكىلەدى. اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا تۇنەگەن بابالارىمىز جوڭعارلارمەن، وڭتۇستىكتەگى ورتا ازيا حاندىقتارىمەن تىزە بۇكپەي تىرەستى. قازاقتىڭ 1723-1730 جىلدارداعى وتان سوعىسىنان كەيىن ساياسي ەليتاسى سىرتقى جاۋلاردان قورعانۋدا رەسەي يمپەرياسىنىڭ «قامقورلىعىن» قابىل الۋعا ءماجبۇر بولدى. وتارلىق ساياسات سول ساتتەن باستالدى.

19-شى عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىندا ولكەنى باسقارۋ جونىندەگى ارنايى زاڭدارىن شىعارىپ، ىشكى رەسەيدەگىدەي ءتارتىپ ەنگىزدى، قازاق ەلىن يمپەريانىڭ اكىمشىلىك جۇيەسىنە تۇبەگەيلى قوستى. جىلدار جەلەۋى جەلبىرەگەن سايىن حالىق ساناسىندا وزگەرىس پايدا بولدى. بۇرىنعى جاقسى قاسيەتتەرىنەن الىستاپ، بيلىك وكىلدەرىنە جاعىنۋ ءۇشىن وتىرىك سويلەۋ، جالا جابۋ بەلەڭ الدى. مۇنىڭ ءبارى قۇلدىق سانانىڭ كورىنىستەرى. وسى تۋراسىندا حاكىم اباي:

«بولىس بولدىم مىنەكي،
بار مالىمدى شىعىنداپ.
كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا،
باس يزەيمىن شىبىنداپ.
ءالسىزدىڭ ءسوزىن سالعىرتسىپ،
شالا ۇعامىن قىرىنداپ، – دەيدى ءوزىنىڭ ولەڭىندە.

راس، قازاق قاشان دا قاسقىر مىنەز، جولبارىس جۇرەك ۇلت بولعان. وسىناۋ قاسيەتتەرىمەن تالاي دالا زاڭىندا جارالاندى ءھام دارالاندى دا...

وكىنىشتىسى، الدىمەن پاتشالىق رەسەي تىك مىنەزدى تۋراشىل قازاقتى جاعىمپازدىققا، حالقىنا وپاسىزدىق جاساۋعا ۇيرەتتى. قۇلدىق سانا انا بولاتىن قىزىمىزدىڭ ەتەگىن اشتى. قىرما ساقالدىلارىمىزدى قۇداي الجاستىردى، قىمىزىمىزدى شايتاننىڭ شايى الماستىردى. ناتيجەسى كوز الدىمىزدا: ۇلتىن ساتاتىن وپاسىزدار، دۇنيەقوڭىز ءدۇدامالار، تاسجۇرەك انا، قوقىستاعى بالا، بەزبۇيرەك اكە جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتادى. ول از دەسەڭىز، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماعان الاش ۇرپاقتارىن جالعان اقپار بەرۋگە، سۇعاناقتىققا، باۋكەسپەلىككە، ەڭبەك مايدانىندا كوزبوياۋشىلىققا ۇيرەتتى. كەڭەس تۇسىندا ەت كومبيناتىنداعى ەڭبەكشىلەر زاۋىتتاردان ەت، ءسۇت ۇرلاپ ماشىقتاندى. «كوكتەگى قىراندى جەردەگى جەم ۇياتقا قالدىرادى» دەمەكشى، تاۋدا تۋىپ، تاسىندا تۇلەگەن باھادۇرلەر ۇرپاعى قۇلدىق سانانىڭ كەسىرىنەن قۇرىپ بارا جاتقان ۇلتىن ەمەس، قۋىس قۇلقىن ويلاپ ادەتتەندى.

حالىقتىڭ شىرايى، ۇلتتىڭ ۇياتى بولعان قىزدارىمىز جەزوكشەلىككە سالىندى، قازاق بولمىسىندا جوق قارتتار ءۇيى قاپتادى.

ول ازداي، سوناۋ 1944 جىلى 10 ساۋىردە ماسكەۋدە تاريحشىلار كەڭەسىندە قابىلداعان تەزيستە: «كىشى حالىقتاردى ۇلكەن ەلدەردىڭ جاۋلاپ نەمەسە قوسىپ الۋىنىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن وبەكتيۆتى-پروگرەسشىل فاكت (وتارلاۋ)» دەپ اشىق كورسەتتى. اڭگىمەمنىڭ الىپپەسىندە ايتقانىمداي، استا-توكتىڭ ارتىندا سايقال ساياسات تۇرعانى وسىدان-اق بەلگىلى. مۇنى كورگەن دانا اباي:

«...قارىنى توقتىق، قايعىسى جوقتىق،

ازدىرار ادام بالاسىن» دەپ اشىندى. ەستى سوزگە توقتايتىن ەستى قۇلاق قايدان؟ اتتەگەنى سول، الاش ارىستارى وسىناۋ قاسىرەتتى سەزگەن ەدى. ايتكەنمەن، پاتشالىق رەسەي ەلدىڭ ەگەسى ءھام شەگەسى بولاتىن ازاماتتارىمىزدى جاتىپ ىشەر مەشەۋ قىلدى.

مۇندا دا حاكىم اباي:

«باسىندا مي جوق،
وزىندە وي جوق
كۇلكىشىل كەردەڭ ناداننىڭ.
كوپ ايتسا كوندى،
جۇرت ايتسا بولدى —
ادەتى نادان ادامنىڭ»، – دەدى.

وسى ارادا ءتىپتى، ۇلتىمىزدى عۇرپىنان ايىردى، اتا-داستۇرىنەن الىستاتىپ، تامىرىنان اجىراتۋدى كوزدەدى. ءتىپتى، گەنەرال-گۋبارناتورلاردى «جارتى قۇدايى» دەپ كوككە كوتەردى.

نە كەرەك، تۇمەن سوزگە توقتاعان تەكتى حالىق وتارلىق جەتپىس جىلدا استاۋى مول، ءدامى جوق اس ءىشىپ، سابانى كوپ، ءدانى جوق كۇي كەشتى. وسىناۋ قۇلدىق سانا قامىتىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەشە الماي كەلەدى. ماسىلدىققا ەتى ءولىپ، قۇلقىننىڭ قامىن كۇيتتەپ الەك. ياكي، سانامىز تاۋەلسىزدىك المادى.

سانا تاۋەلسىزدىگى دەگەننەن شىعادى، جۋىردا سماعۇل ەلۋبايدىڭ «قىلمىس قايدان شىعادى؟» ماقالاسىن وقىدىم. الىپپەسىندە بۇل سۇراققا توتەسىنەن جاۋاپ بەرىپتى بەلگىلى جازۋشى: «ادام ساناسىنا سايتان سالعان ويدان شىعادى» - دەپتى. راس-اۋ. كۇڭگىرت ويلار سايقال ساياساتقا اينالىپ، ەلىمىزدى تالان-تاراجعا تۇسىرگەنىنە تاعى دا تاريح تارازى.  سوناۋ حح عاسىردا ماركستىڭ ماڭدايىنان جەل ەسكەن، لەنين، ستالين، ماو، پول پوتتاردىڭ جازۋشى ايتقانداي «سايتان سالعان ويلارى» ءجۇز ميلليوننان استام جازىقسىز جانداردى جاھاننامعا جىبەردى. ءتىپتى، تەرىس يدەولوگيامەن ساناسىن تىلىمدەپ، اتا دىنىنە تاس اتتىردى. وعان دالەل دەسەڭىز ايتايىن: «ءدىن – اپيىن» دەگەن سول ماركستىڭ تەورياسى ەمەس پە؟ جويقىن سوعىستاردا جانازاسىز باقيلىق بولعان ميلليونداردىڭ سۇيەگىنىڭ ۇستىندە «سايتان وي ويناق سالدى». ءسويتىپ، حح عاسىر تاريح بەتتەرىندە قاندى كەزەڭ بوپ قالدى.

ول از دەسەڭىز، گيتلەردىڭ ساناسىندا سىبىرلاعان «سايتان ويىن» سارالاڭىز. «اريلەردەن وزگە جۇرت ادام ەمەس!» دەگەنى تەرروريستىك تەوريا ەمەس پە؟ سالقىن ءتۇننىڭ قالىڭ شىعىنداي ءبىر ساتتە فاشيزم جالپاق جۇرتتى جايپادى. 50 ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن جالمادى. ەلدىڭ ايماڭداي ازاماتتارى «حالىق جاۋى» بوپ شىعا كەلدى. اۋقاتتىلارىنان قۇتىلدى. ونىڭ سالدارى – اشارشىلىق. «سوربۇلاقتىڭ باسىنداعى سوردى» گولوششەكين جالعاپ اكەتتى. باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوققان قازاق ەندى قۇزعىننىڭ تىرناعىنا ءىلىندى. تاريحتا «كىشى قازان توڭكەرىسىن» سول سايتان ويىن «ويناقتاتۋ» ارقىلى جاساعان گولوششەكين تاعى دا جازىقسىز ميلليونداردىڭ قانىن موينىنا ارقالادى.

جىلدار جىلجىعان سايىن سۋىلداي سوققان سۋىق جەل ەلىمىزدى توڭدىرعانى بىلاي تۇرسىن، كورىمىزدى قازۋعا كۇرەك ۇستاتتى. قايماقتاردى قىرىپ الدى، اۋقاتتىلارىمىزدى اۋدارىپ سالدى. نە كەرەك، بولشەۆيكتىك توڭكەرىستەن كەيىن تۇركىستاندى باسقارۋعا كەلگەن يۆان توبولين قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىقتى كورىپ: «ماركستىك تەوريا تۇرعىسىنان كەلگەندە قازاق ءتارىزدى ەكونوميكاسى ارتتا قالعان  حالىقتىڭ اشتان قىرىلىپ جاتۋى زاڭدىلىق» دەپ مىرس ەتتى. ءاربىرى كەلىپ ەلدى سايتان ويىمەن بۋىندىرعان ارقاننىڭ تۇيىنىندە تۇنشىعىپ كەتكەن شەر-مۇڭدى بىلمەدى-مىس سول توبولين؟ مۇنىڭ ءوزى ەركىندىككە شولدەگەن ەلدىڭ ايىلىن جيماي، رۋحىن تۇنشىقتىرىپ، ساناسىن ۋلاۋدىڭ ارەكەتى-ءتىن.

حوش، تاعدىر تالايىندا سان سۇرىندىك، سان قۇلادىق، سوندا دا اق ساۋلەسىن شاشقان ارمانىمىزدان اداسپادىق. كوكبورىدەي كوككە قاراي ۇمتىلدىق. دوسىمىزعا قۇشاق اشتىق، دۇشپانىمىزعا قاندى قىلىش توستىق. ءسويتىپ، ەگەمەندىگىمىزدى الدىق. جەر استى كەنگە، جەر ءۇستى تولگە تولعان وسىناۋ ۇلان-عايىر ولكەنىڭ بۇگىنگى يەسى دە ءبىز، كيەسى دە ءبىز: ءبىرتۇتاس ۇلت، بەرەكەلى قوعام، ادىلەتتى دە قۋاتتى مەملەكەت!

ەندىگى ماسەلە جالعىز: اق نايزانى قولعا الىپ، شەكارامىزدى قانىمەن سىزعان، قابىرعاسىمەن ۋىعىن قاداپ، دانالىعىمەن داۋدى شەشكەن دالا دانىشپاندارىنىڭ جولىن جالعاۋ.

تۇيىنىندە ويدان وي قوزعايىق: ەركىندىك ەركىنسۋ ەمەس، ەركىن سويلەۋ. ەندەشە، شاكارىم ايتقانداي، «مەيىرىم، ىنساپ، اق پەيىل، ادال ەڭبەكتى» سەرىك ەتەيىك! دالا تاۋەلسىزدىگىن ماڭگىلىك مۇراتىمەن ارنالاستىرىپ، ادىلەتتىلىكتى اڭساساق، سانا تاۋەلسىزدىگىن الاتىن كۇن تۋدى.

قاينار جۇماعوجا

Abai.kz