جانات احمادي. دۇربەلەڭ (جالعاسى)
3
قارىمساق بۇل قاعازدى قۇلجادان اكەلگەن. ايماقتىڭ «ماڭعۇل ۇيىشماسىنىڭ» سەكرەتار-حۇيجاڭى* فۋجەدەن كەلگەن-ءدى. وسىدان بەس كۇن بۇرىن كەتكەن قارىمساقتىڭ نەندەي حابار اكەلمەگىن سوڭعى كۇندەرى اسىعا توسىپ جۇرگەن كەرىمبەك حات اياقتاڭقىراعاندا، شىرايى ءبىر نارسەگە شەشىلگەندەي وزگەرىپ كەلەدى. قاعازعا بۇرىنعىدان دا ۇڭىلە ءتۇسىپ، حات سوزىنە قۇلاق تۇرگەندەي، بار ىنتاسىمەن دەن قويا ءتۇيىلىپ، قايتا-قايتا انىقتاپ وقىپ وتىرىپ قالدى. كەرىمبەكتى اسىرەسە ۇمىتتەندىرگەندەي بولىپ تا، جانە ءبىر جاعىنان قاتتى كۇيىندىرىپ وتىرعان نارسە تەگىن ەمەس-ءتى. حاتتىڭ ەرەكشە مازمۇنىنا قاراعاندا قازىرگى شىڭجاڭ ۇكىمەتىن بيلەپ وتىرعان شىڭ شى ساي بۇل ولكەدە مۇنان ارتىق تۇرۋعا مۇمكىندىگى قالماعان سياقتى!
*حۇيجاڭ - قىتايشا سەكرەتجر
كەرىمبەك قولىنداعى قاعازدى ماقسۇتقا بايىپپەن ۇسىنىپ جاتىپ:
- بالەكەت، ءوز ءىسىنىڭ باسىنان اسىپ بارا جاتقانىن بىلگەن-اق! سەزگەن-اق! - دەپ ەدى، قارىمساق جاي وتىرىپ:
- ۇرلىعى باسىنان اسقان يت يەسىنىڭ سوڭعى قاباعىن تانىعان سوڭ، اۋىلدان مۇلدە بەزىپ، زەڭىپ كەتپەۋشى مە ەدى، تاپ سول-اۋ ءوزى، - دەپ قويدى. مۇرىنشاق ءسال اڭ-تاڭ بولىپ وتىرعانىمەن، وزىنە ءتيىستى ءسوز ەمەس ەكەنىن بىلگەن سوڭ، «بۇلارىڭ نە» دەپ سۇراعان جوق. ول دۇشپان بولماعانمەن شىڭ شى سايداي پاتشانىڭ تاقتان تايۋى ۇلكەن جاڭالىق قوي. اڭداۋسىزدا قاتىن-بالانىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ كەتسە، پالەنىڭ ۇلكەنى سول.
3
قارىمساق بۇل قاعازدى قۇلجادان اكەلگەن. ايماقتىڭ «ماڭعۇل ۇيىشماسىنىڭ» سەكرەتار-حۇيجاڭى* فۋجەدەن كەلگەن-ءدى. وسىدان بەس كۇن بۇرىن كەتكەن قارىمساقتىڭ نەندەي حابار اكەلمەگىن سوڭعى كۇندەرى اسىعا توسىپ جۇرگەن كەرىمبەك حات اياقتاڭقىراعاندا، شىرايى ءبىر نارسەگە شەشىلگەندەي وزگەرىپ كەلەدى. قاعازعا بۇرىنعىدان دا ۇڭىلە ءتۇسىپ، حات سوزىنە قۇلاق تۇرگەندەي، بار ىنتاسىمەن دەن قويا ءتۇيىلىپ، قايتا-قايتا انىقتاپ وقىپ وتىرىپ قالدى. كەرىمبەكتى اسىرەسە ۇمىتتەندىرگەندەي بولىپ تا، جانە ءبىر جاعىنان قاتتى كۇيىندىرىپ وتىرعان نارسە تەگىن ەمەس-ءتى. حاتتىڭ ەرەكشە مازمۇنىنا قاراعاندا قازىرگى شىڭجاڭ ۇكىمەتىن بيلەپ وتىرعان شىڭ شى ساي بۇل ولكەدە مۇنان ارتىق تۇرۋعا مۇمكىندىگى قالماعان سياقتى!
*حۇيجاڭ - قىتايشا سەكرەتجر
كەرىمبەك قولىنداعى قاعازدى ماقسۇتقا بايىپپەن ۇسىنىپ جاتىپ:
- بالەكەت، ءوز ءىسىنىڭ باسىنان اسىپ بارا جاتقانىن بىلگەن-اق! سەزگەن-اق! - دەپ ەدى، قارىمساق جاي وتىرىپ:
- ۇرلىعى باسىنان اسقان يت يەسىنىڭ سوڭعى قاباعىن تانىعان سوڭ، اۋىلدان مۇلدە بەزىپ، زەڭىپ كەتپەۋشى مە ەدى، تاپ سول-اۋ ءوزى، - دەپ قويدى. مۇرىنشاق ءسال اڭ-تاڭ بولىپ وتىرعانىمەن، وزىنە ءتيىستى ءسوز ەمەس ەكەنىن بىلگەن سوڭ، «بۇلارىڭ نە» دەپ سۇراعان جوق. ول دۇشپان بولماعانمەن شىڭ شى سايداي پاتشانىڭ تاقتان تايۋى ۇلكەن جاڭالىق قوي. اڭداۋسىزدا قاتىن-بالانىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ كەتسە، پالەنىڭ ۇلكەنى سول.
مۇرىنشاق پەن قارىمساق - اعايىندى كىسىدەي قىسى-جازى كوشسە-قونسا جۇبىن جازباي بىرگە كوشىپ، بىرگە وتىراتىن ادامدار. ءوز اۋىلدارىنا ءبىرى كۇرەدەن، ءبىرى قۇلجادان ەكەۋى دە كەشە كەلگەن. سونان بەرى قالتاسىندا حات بارىن قارىمساق وسى اعايىنىنا دا اۋىز اشىپ ايتقان ەمەس. بۇنىڭ سول مىنەزىن كەرىمبەك جاقسى ۇعىنۋشى ەدى. سىر ساقتاۋعا تەمىر ساندىقتاي دەپ باعالايتىن. بۇل وتىرعان ەكەۋى جاڭاعى ايتىلعان قالماق جىگىتى فۋجەگە ارعى ءتۇبى تۋىس بولىپ شىققان. وتىزدار شاماسىنداعى، جاسىنان پىسىق فۋجە وزىمەن ارعى اتالارى ءبىر بولعان قارىمساق، مۇرىنشاقتى كوپ سۇراستىرىپ تاپقان. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قۇلجادان كەرىمبەكپەن بىرگە سول ءۇشىن ارنايى كەلىپ، ەجەلگى قانداستارىمەن قۇشاق جايىپ تانىسىپ قايتقان. مۇرىنشاق، قارىمساق قايداعى ءبىر قالماقپەن تۋىس بولىپ شىققانىن العاشىندا نامىس كورگەندەي، توسىرقاپ، تارتىنعانداي بولعانمەن، ويعا جۇيرىك، شالىمدى فۋجە كەرىمبەكتىڭ كوزىنشە انالاردى تىرپ ەتكىزبەي ەكەۋىنىڭ الدى-ارتىن وراپ سويلەپ، بۇدان بىلاي ەڭ بولماسا تانىستىق قاتىناس قىپ ءجۇرۋ ءۇشىن ءوز قولقاسىن وتكىزگەن-ءدى. كەرىمبەكتىڭ قارىمساقتى فۋجەگە جىبەرگەنى سونداي جاعدايدان كەيىن بولاتىن.
حاتتا مۇنان باسقا تاڭجارىق جايى ايتىلىپتى. ەلگە ۇرلانىپ جەتكەن زار حاتى تاس قاماۋداعى جارىققا مۇقتاج ادامنىڭ جان ازابى جايىنان ەكەن. شىبىن جانعا بەينەت، ازاپ تارتقىزعان زاقىمداۋ، قيناۋ جايى. بىرەن-ساران عانا ارناۋلى ادامنىڭ قولىنا تيۋگە ءتيىستى سول جاسىرىن حاتتى فۋجە وزىنەن باسقا جان-پەندەگە كورسەتپەي ءجۇرىپ، تەك كەرىمبەككە جىبەرىپتى.
...كەرىمبەك تاڭجارىقتى الگى ءبىر جىلى عانا كورگەنى بولماسا، ونىمەن تانىستىعى دا جوق ادام ەدى. فۋجە بولسا، ول دا بىرەۋمەن بىرەۋدىڭ تۋىستىق، بىلىستىك نەمەسە كوڭىل جاقىندىق جايىنان ءسوز قوزعاعالى وتىرعان جوق. تەك ادام بالاسىنىڭ تارتىپ جاتقان ءتۇپسىز قورلىعىن، قاسىرەتىن جەتكىزبەك. راس، تاڭجارىق - ءبىر جۇرتتىڭ اياۋلى اقىن ازاماتى دا. بۇرىن الىستان اتىن ەستىپ جۇرگەن اقىنىن كەرىمبەكتىڭ ءبىرىنشى كورۋى قىزىقتى بولعان. وسىدان بەس جىل بۇرىن 38-ءشى جىلى جاز ورتاسىندا ءبۇتىن ىلە ايماعىنا قاراستى ەل باسى دەگەن ادامدار ءبىر ايداي ۇكىمەت ىسىمەن قۇلجاعا جينالىپ، قالانىڭ قازانشى جاق شەتىندە باستارىنا ءۇي تىكتىرىپ، بيە بايلاتىپ ساۋىقتاپ جاتادى. ءبىر كۇنى كەرىمبەك قالىڭ قىزايدىڭ وڭشەڭ شونجار، بولىس-بيلەرىمەن باس قوسىپ وتىرىپتى. جيىندا ءورتى قىزايدان قاناتبەك اقالاقشى*, بەرگى تورعايدان تەرگەۋسىز، جولىمبەتتەن مازاق مامپاڭ، ستانبەك دەگەندەر، قابانبايدىڭ پىسىق اتانعان اقالاقشىسى - نۇرساپا، ورازايدان جاقىپبەك مامپاڭ، مىنا قورعاس شەكاراسىنداعى سۋاننان امىرە، ءداۋىت، سۇلەيمەن، الباننان جاس جىگىت اۋباكىر مامپاڭ جانە ءتالىپ اقالاقشى سياقتى ىڭعاي ىعاي مەن سىعاي، ناندەردەن باس قۇراعان جيىرما شاقتى كىسى بولادى.
*اقالاقشى - بولىس دارەجەلەس لاۋازىم.
سول جيىننىڭ ىشىندە ۇلكەن دوڭگەلەك ءجۇزدى، قاسى مەن تومپاقشا كەلگەن قىران كوزىنىڭ ەكى اراسى كەڭ جاتقان، دانا ءپىشىندى جىگىت اعاسى دەرلىك ءبىر توسىن قوناق وتىرىپتى. باعلان قوزىنىڭ ەتىن جەپ، قىمىزعا بورتكەن شالقىعان جيىن اڭگىمەنىڭ دۇكەنىن قۇرىپ، ءسوز قىزدىرىپ، ءار نارسەدەن ەرمەك، تالكەك ىزدەلىپ وتىرادى. شىرەنگەن مارقاسقا توپ وندايدا مىرزالىق تا سالعاستىرۋدان قۇر بولمايدى. سونداي قىزۋ دۇرمەكتى، كوڭىلدى كەزدىڭ ۇستىندە الگى كەزدەيسوق قوناقتىڭ قامشىسى جوعالادى. ول ءبىر-ەكى دۇركىن اينالاسىنا سۇراۋ سالىپ:
- اۋ، جاقسىلار، ويناپ قامشى العاندارىڭىز بار ما! العانىڭىز تاستاڭىز، باتامدى بەرەيىن، - دەسە، ەشكىم ەلەڭ قىلا قويمايدى. جىگىت ءسوز قايتالاپ: - تىڭداڭىزدار، بولماسا ولەڭگە قوسامىن، - دەپ، ەندى ەركىن ءازىل ارالاستىرا سويلەيدى. مۇنداعى وتىرعاندار نەعۇرلىم ءبىر بۇلىك ءسوزدىڭ شىعۋ جاعىن، سونداي بىردەمەنىڭ تۋىن كوزدەپ:
- ايت، ايت! ولەڭىڭدى ايت! وبالى بولسا وزىنە! - دەپ كەۋ-كەۋلەپ، تۇس-تۇستان دەم بەرە، اۋەكتەتە قوستايدى. سوراقى بولعاندا سوعان وراي ەشكىمنىڭ قامشىنى دا شىعارا قويعىسى كەلمەيدى. وسىعان كوزى ابدەن جەتكەن جىگىت وسى وتىرىستىڭ كۇتكەنىندەي ەركىن، وتكىر، ازىلقوي، العىر ءجۇزى ءدال قازىر بۇل وتىرعان ەشكىمدى دە ەلەپ-مەنسىنبەگەن، ۋىتتى، وتتى شابىتپەن. ولەڭىن كوتەرىڭكى نىق سوزبەن ساباقتاپ:
«وۋ، جاقسىلار، قايسىنىڭىز قامشىمدى العان؟ - بايعا دا ولجا بولدى ما تاسپا جازعان؟.. يت جەيتۇعىن قايىستى ولجا كورگەن، بەك بوپ ءجۇرىپ كىم ەدى جالشىماعان؟!» - دەپ كەلگەندە، جۇرت قوعاداي جاپىرىلا، اسا ءبىر مول قىزۋلى كۇلكى ارالاس دىردۋمەن دۋ-دۋ ەتىپ:
- ەھە، ەھە! - دەسىپ، قۇلاقتارىن توسا ءتۇرىپ، قىزىعىنا قانا الماي تىڭداسادى. اقىننىڭ ءار سوزىنە جابىسا، ءمۇلت جىبەرمەي تىڭداعان توپ ولەڭ سيقىرىمەن جىگىت ونەرىنە جالعىز كىسىدەي تابىنىپ قالعان. بۇل سەكۋندتاردا ولەڭنىڭ اياعىن تىڭداۋدان باسقا سەزىم، باسقا وي اتاۋىمەن ۇمىتىلعان. جۇرت ءبىر-بىرىنە كۇدىكتى جۇزبەن ۇدىرەيىسە قاراسىپ قالعان. ارقالى اقىن ءتۇسى بۇرىنعىدان دا ويناقى اجۋاعا تولىپ، ولەڭىن سوزا ءتۇسىپ:
«قولىڭ سىنسىن قامشىممەن قامشىلانعان.
زەرتەڭ ءتيسىن اۋزىڭنان قان شىعارعان.
مۇرنىڭنان سارى ىرىمتىك ءىرىڭ اعىپ -
جاس كەتپەسىن كوزىڭنەن تامشىلانعان!» -
دەگەندە، وتىرعان جيىن داۋرىعى التى قانات ءۇيدىڭ ءىشىن كەرنەپ كەتكەندەي بولادى. كەيبىرەۋلەر الاقان سوعىپ، قول شاپالاقتاپ تا جىبەرگەن. بىراق قامشى العان ادام ءالى دە تاستاي قويمايدى. تاڭجارىق اقىن تاعى اقتارا جونەلىپ:
- و-وۋ، قارعىسىم قامشىمدى العان باتشاعارعا،
بالاڭ ءولىپ ەل كەلسىن اتشابارعا.
قاتىنىڭ، كەلىن، قىزىڭ تۇگەل ءولىپ،
ۇيىڭدە جان قالماسىن وت جاعارعا! - دەيدى.
ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ قاۋمالاعان وسى شۋدىڭ ۇستىندە ءتور جاقتان بىرەۋ:
- ۋا، ءتىلىڭ كەسىلسىن، ءتىلىڭ كەسىلگىر زار كومەي، ءما-ءشى! - دەپ، قوينىنداعى سارالا قامشىنى توپتىڭ الدىنا سالاڭ ەتكىزىپ تاستاي بەرەدى. وقيعانىڭ قىزىعىنان جۇرت ءاپ-ساتتە بولىپ وتكەن بۇل كورىنىستىڭ نە ەكەنىن ءبىلىپ ۇلگەرمەي دە قالعانداي، قامشى تاستاعان ادامعا جابىرلاسا قاراسقان. تاڭجارىق باي بولماعانمەن ۇستاعانى «ءبىر بەستىلىك» دەيتىندەي قامشى ەكەن، كىسى قىزىققانداي. جۇرت الگىندەي جابىرلاي كوز تاستاعاندا، قامشى العان اقالاقشى ءوزىنىڭ قىزارىپ ۇيالعانىن كۇلكىسىمەن جاپقانسىدى. ءورت شالعان توعايداي ءبىر جاق مۇرتى وسپەي قالعان شونجار باي ءار جەردە وسى سياقتى سوزگە ءىلىنىپ جۇرەتىن.
كەيىن «تاڭجارىق ۇستالدى» دەگەندى ەستىگەندە اقىننىڭ دىلمارلىعىن ءوز كوزىمەن كورگەن كەرىمبەك كوپ كەيىپ، قاتتى اشىنىپ كۇيىنىپ ەدى. ونىڭ ەندى قايتا ءوز توبىنا قوسىلار-قوسىلماسىن ويلاپ، مىنا ءبىر كەسىر زاماننىڭ كەر قىرسىعىنا سەنبەي ءتۇڭىلىپ، كەشەگى كورگەن بوزداقتى قيماي اياپ، قىنجىلعان.
«قايتۋ بىلمەس، قاسقىر مىنەز جازعاندى ءوز ەلىنىڭ ءبىلىمسىز، بيسىماقتارى انىق يتشىلىك ەرەگىسپەن ۇستاتىپ جىبەر-ءدى-اۋ» دەگەندى دە كوڭىلمەن شولعان-دى.
تاڭجارىققا تاعىلاتىن ايىپ: «قازاقتىڭ ۇكىمەتكە قارسىلىعىن ايتپايسىڭ. ىلە، التاي، تارباعاتاي، باركول سياقتى قازاق ايماقتارىنىڭ بارلىعىنىڭ قۇرعان ۇيىم، «تاشكيلاتى» بار، ىلە قازاعىنىڭ التايداعى وسپانمەن بايلانىسى بار، سونى مويىنداپ قول قويمايسىڭ» دەيدى. سونداي بەلگىلى ادامداردان بىرنەشەۋلەرىن ەكشەپ قول قويدىرىپ السا، سونىڭ پاناسىمەن ەل-ەلدەن ءالى دە تالايلار بۇيداعا تىركەلىپ، تىزىلە تۇسپەك. شىڭجاڭداعى وزگە دە از ۇلت ادا-مىنداي قازاقتى كوزگە شۇقىپ، باسقا ۇرا تۇسۋىنە قيامەتتەن جول قاراپ، ساڭىلاۋ ىزدەسەدى. بۇل حاتپەن تاڭجارىقتىڭ مىنانداي سالەمى كوشىرىلىپ جەتىپتى:
«قىپ-قىزىل كوزدەرىنىڭ وتىن شاشىپ،
بىرىنەن سۇراقشىنىڭ بىرەۋى اسىپ،
سىبانىپ بىلەكتەرىن جاقىندايدى
تۇرماسا شىنىڭدى ايت دەپ قانىڭ تاسىپ،
جەتەلەپ ەكى-ءۇش شەرىك ورتاعا الىپ،
جەكەلەپ سۇرايدى العاش قولقا سالىپ،
جەلكەڭدە جەندەتتەرى وتىر دەگەن
جەرىنە وتىراسىن قورقا بارىپ.
«ءجۇردىڭ عوي ارتىق سويلەپ كەيدە» دەيدى،
مىناعان ءسوز الپەتىن بەينەلەيدى.
«قازاقتىڭ ۇكىمەتكە قارسىلىعىن
جاسىرماي «تاشكليناتتى» سويلە» دەيدى.
الدىمەن شىنىڭدى ايتىپ جالىناسىڭ،
تەرلەيسىڭ قارا سۋعا مالىناسىڭ.
«بۇل سىلتاۋ، ءبىزدى بەكەر الدادىڭ» دەپ
بالەگە قاراپ تۇرىپ قالىناسىڭ.
بىلەم دەپ بىلمەگەندى تاعى ايتا الماي،
تاياقتىڭ استىنا كەپ الىناسىڭ.
الدىمەن تىك تۇرعىزىپ قويعىزادى.
شاقىرىپ ەكى جەندەت سويعىزادى.
اياق-قول كىسەندەۋلى قوزعالا الماي،
ءبىر جولا شىبىن جاننان تويعىزادى.
وسىمەن ءبىر تاستايدى ەكى سوتكە،
قاپاستا كۇڭىرەنەسىڭ جالعىز شەتتە.
ءنار بەرىپ ۇيىقتاتپايدى، قاشعىپ كەتسەڭ
سوعادى تاس ۇلتانمەن ەكى بەتكە.
ۇيقىسىز ەكى كوزىڭ ىرىڭدەيدى،
ەت جۇرەك ەبى كەتىپ دىرىلدەيدى.
سۇراققا تاعى اكەلىپ اپانداعى
ايۋداي ەندى ساعان گۇرىلدەيدى.
قاپتاعان تەمىرمەنەن كەرەۋەت بار،
جىڭىشكە، ورتاسى وي، جان-جاعى تار.
جاتقىزىپ سوعان تاڭىپ ساباعاندا،
ەڭىرەپ داۋسىڭ شىعىپ جىلايسىڭ زار.
ءۇش جەردەن ورىندىق بار تەسىپ قويعان.
وتكىزىپ ىلگەك كەندىر ەسىپ قويعان.
ءتورت ەلى قالىڭدىعى قامىس پالاق،
تۇجىرىپ ەكى باسىن كەسىپ قويعان.
كەندىردى ءىلىپ الىپ بىلەگىڭنەن،
تاقتايدىڭ ۇشىن تىرەپ جۇرەگىڭنەن،
سوققاندا الاقانعا جىعىلاسىڭ،
اداسىپ اقىل-قايرات، تىلەگىڭنەن.
تاعى دا ءبىر تاقتاي بار قالىڭ شاپقان،
بەتىنە قانمەن سىرلاپ، بوياۋ جاققان.
جالاڭاش قۇيرىق قويىپ وتىر دەيدى،
قاراتىپ ۇشىن ورگە شەگە قاققان.
كومىرگە وتىرعىزىپ ۇساق شاعىپ،
قان دەگەن ماي قۇيرىقتان سۋداي اعىپ.
ۇرپىڭە شي جۇگىرتىپ بوزداتقاندا،
شىبىنىڭ شىعىپ كەتپەي تۇرسىڭ ناعىپ.
ادامنىڭ جانى كەتىپ دەنەسىنەن،
قۇيرىقتى الساڭ كومىر شەگەسىنەن.
تاڭىرگە داۋسىڭ جەتىپ كۇيزەلەسىڭ -
تىرناقتىڭ ينە سۇقسا كوبەسىنەن.
كەلەر دەپ قاشان ەلىم قايعى باسىپ،
تەسىلىپ ءار جەرىڭنەن ەتىڭ ساسىپ.
كەندىرمەن باقايىڭنان بايلاپ الىپ،
باسىڭدى سالاقتاتىپ قويادى اسىپ.
كوتەرتپەي دەنەڭ اۋىر جاتقان ۇيىن،
ەزىپ اپ لازىنى1 قىلىپ سۇيىق.
كەۋدەڭنەن تابانىمەن باسىپ تۇرىپ،
مۇرنىڭنان جىبەرەدى سۋىن قۇيىپ.
سول كەزدە ىڭىراناسىڭ، ىشقىناسىڭ،
شىقتى دەپ ەندى جانىم قىستىعاسىڭ.
كوز، مۇرنىڭنىڭ بارىنەن بىردەي اعىپ،
تۇشكىرىپ، جوتەلەسىڭ، پىسقىراسىڭ.
قورلىقپەن ءسويتىپ وتكەن قايران ءومىر،
جابىسىپ ساسىق ەتكە تاس پەن كومىر.
سىرتىنا ەكى كوزىڭ ويناپ شىعار -
سالعاندا باسقا اكەلىپ قىرساۋ تەمىر»
1 لازى - قىزىل بۇرىش.
ماقسۇت ولەڭدى قولىنا الىپ، ءبىراز قايىسىپ:
- مىناۋ ناعىز جان توزگىسىز ازاپ قوي، - دەپ وتىرىپ: - ادام بالاسىن ءدال مۇنداي قورلاۋ، قيناۋ جازاسى جەر بەتىندە ەشبىر ەلدە، ەشقانداي ۇكىمەتتە جوق بولار. ادامدى ادام تابانعا سالۋ وسىدان ارتىق قانداي بولادى؟ - دەدى. كوزىندە كەك قايناتقان ءبىر وت بار ەدى.
كەرىمبەك:
- بۇل قاعاز بىرەۋ-مىرەۋدىڭ قولىنا تۇسسە، ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدى جالمايدى! فۋجەنىڭ دە كوزىن جويادى. ياپىراۋ، الدا-جالدا ءبىر سەبەپتەن ۇكىمەت ادامىنىڭ قولىنا ءوزىڭ ءتۇسىپ قالساڭ، بۇنى قايتپەك ويىڭ بولعان! -دەپ قارىمساققا تاڭدانا قاراپ وتىر.
تاڭجارىق جايىنان ءۇزىلىپ كەتە الماي، وعان باسقا دا ءبىر كۇيلەردى قوسىپ ويلانىپ قالعان ماقسۇت قارىمساقتىڭ:
- قايران ەسىل سابازعا ازاپتى كورسەتكەن-اق ەكەن-اۋ! - دەگەنىنە وراي:
- بۇل ءبىر ادامعا عانا سونى جاساپ وتىر ما ەدى؟.. جاڭاعىنىڭ ءبارى تاعى سونداي سان مىڭ ادامنىڭ كولدەي كوز جاسى عوي. ەرتەڭ مەن بارسام دا، ءيا باسقا بىرەۋ بارسا دا كورسەتەتىنى سول، - دەپ، ارعى ساياسي باعداردى تۇپتەپ اشىپ بەرگەندەي بولدى. بۇنداي وي-تولعانىستان كەرىمبەك تە تىس قالا الماي:
- باسقا، وزگەڭدى قايدان بىلەيىن، قالپاق كيگەن قازاق ۇرانداپ اتقا مىنەر، ءبىر مىنەر-اۋ! - دەگەن. اۋزىنان «ۇران» ءسوزى شىققانعا قاراعاندا، ىشىندە شەكسىز ءبىر ۋىت قاينايتىنى بايقالعانداي. تۇنشىقتىرىپ قايناعان امالسىزدىق، زارىعۋ ۋىتى. سونىڭ اۋىر، اششى دەرت تىنىسى سياقتى ەدى.
اشىق ەسىكتەن شام ساۋلەسى ءالسىز تۇسكەن ايسىز دالاعا اۋىر ويمەن كوز تاستاپ، ەندى قايتىپ ءۇن قاتپاي وتىرىپ قالدى. تولقىندانىپ توگىلگەن، مول، سۇلۋ ءمولدىر قارا ساقالدى، كەسەك جۇزىنە كەلبەت بەرگەن ەرەكشە كەڭ شەكەلى، بيىك ماڭدايى كوتەرە كيگەن تاقياسى استىنان شام ساۋلەسىنىڭ قىزعىلت جارىعىندا تۇتاسىمەن كورىنگەن اجارلى ادام ىشتەي انت بايلاعانداي.
قارىمساق كوزىن سىعىرايتا وتىرىپ، باسىن يزەي ءتۇسىپ: - جەتكەن ەكەن، ءوزى دە جەتكەن ەكەن... حالىق انامنىڭ قاسيەتى مەن رۋحى ءبىر جاققا ۇشىپ كەتپەسە، ءدال-ءدال ءبىر تولعاق بولار جەرىنە ءىلىنىپ-اق كەلگەن ەكەن. اتا-بابامنىڭ ارۋاعى باقسى بوپ كەتكەن جوق شىعار! - دەپ ءوز ويىن قورىتقان سىڭاي تانىتتى.
بۇگىنگى بار اڭگىمە سىرىن وسىمەن ءتۇيىپ توقتاتقانعا ۇقسايدى. قياقتى قارا مۇرتى استىنان زاردەي ءبىر سۋىق ىزامەن ءتىس باسىپ ايتقان سەرتتەي سوزىندە ىشكى توڭى جىبىمەس ادامنىڭ اۋماس، ساپپاس بەلگىسى جاتتى. ماقسۇت ءوز اكەسىنە وزگە ەمەس، تاپ وسى قارىمساقتاي ادامنىڭ الەۋمەتتىك پىكىردە تاعدىرلاس بوپ قوسىلعانىن ىشىنەن ۇلكەن ءبىر مەدەۋ، قاناعات كورەتىن. قۇلجاداعى «ءبىلىم جۇرتى» وقۋ ورداسىندا ازىرشە نە بارى جەتى ادامنان قۇرالعان جاسىرىن ۇيىم بار. «تاۋ تۇلەگى» اتالاتىن اسا قۇپيا ۇيىمنىڭ باسىمەن جاۋاپكەر باسشىلارى: بايبازار، ساۋىت ادبىراحمانۇعلى دەگەن ۇيعىر جاسى جانە ماقسۇت.
ەكىنشى تاراۋ
1
كۇز تاڭى جاڭا اتقان. شەرۋ جۇرتى وتىرعان مازى اڭعارىنىڭ اۋىزىنداعى دۇڭگەن اۋىلى مۇشتايزىدان ماموزى تاڭ اتا دۇرلىكتىرىپ اتتاندىرعان قىرىق-ەلۋ اتتى قولدارىنا تەگىس ءبىر-ءبىر سويىل الا، قاربالاس داۋرىعىسىپ، جوعارى قاراي سۋىت جورتىسىپ كەتتى. ۇزىن كوشەنىڭ ورتا شەنىندەگى بيىك كوك قاقپانىڭ الدىنان تاڭعى تىنىشتىقتى بۇزا دابىرلاسىپ، ورەكپىپ اتتانعان بۇل توپتى ماموزىنىڭ ءوزى باستاپ، كەڭ اڭعاردى ورلەگەن داڭعىل جولمەن ۇيدەن شىعا-اق، شوقىتىپ شابا جونەلىسكەن. مۇنان باسقا ارت جاقتا كەشەۋىلدەپ شىققاندار تاعى ەكى-ءۇش بولەك توپ بولىپ، الدىڭعى شوعىردىڭ ىزىمەن جەلىگە شاپقىلاسىپ، جولداعى ورىس اۋلى قاراۋىلدىڭ ەڭكەيىسىنەن ۇزدىك-سوزدىق قۇيىلىپ ءتۇسىپ جاتتى. بۇلار سول ارىنداعان بويدا ات باسىن ون-ون بەس شاقىرىمداي جەردەگى امەن دەيتىن شەرۋدىڭ قوراسىنا تىرەپ ءبىر-اق توقتاعان. سول كەلگەن بەتتە-اق، جول جاق شەتتەگى قورا توبەسىندە ءشوپتىڭ اراسىنان سەلتيە شىعىپ، جەلمەن قىبىرلاپ تۇرعان ءبىر شوق قىلدى كورىپ ەدى... الداعى توپ سونى بايقاي بەرە دابىرلاسىپ، بارلىعى جاپىرىلىپ، اپىل-عۇپىل اسىعىس اتتان ءتۇستى. ءۇش-تورتەۋى جابىرلاي قيمىلداپ، كىشكەنە ساتىمەن ءشوپ قورانىڭ توبەسىنە شىعىپ، الگى كورىنگەن قىلدىڭ تەگىن ەمەستىگىنە كوز جەتكىزدى.
الدىمەن كەلگەنى شاشاقتانىپ كورىنگەن توپ قىلدى تارتىپ قالعاندا، ءشوپ اراسىنان سالاڭ ەتىپ جىلقى تەرىسى شىقتى... دۇڭگەندەر قاتتى دابىرلاي انتالاپ، جەرگە لاقتىرىلىپ تاستالعان تەرىگە جابىرلاسقان. بۇل جوقشىلار ماموزى ۇرلاتقان قاراكەر بيە تەرىسىن جازباي تانىدى. ارعىماق بيەنىڭ تۇڭىلىكتەي ۇلكەن تەرىسى كوزدەرىنە وتتاي باسىلعان-دى. مۇنان سوڭ بۇلار ەندى انىق ەركىنسىپ، ەكەۋ-ۇشەۋى ۇمتىلىسىپ كەپ شوشالانىڭ توبەسىنەن قاراستى دا، تىنباي شۋلاسىپ، ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى سەكىرىپ، ەكەۋ-ۇشەۋى ىشكە ءتۇستى. اشا-باقاندارعا ساۋسىتىپ ىلگەن، ءالى سورعىپ تا ۇلگەرمەگەن سەمىز جىلقىنىڭ تۋىرىلعان سارالا جاس قازىلارى مەن شۇجىقتاردى كوردى. ءبىر بۇرىشتان، ءجۇن-جۇرقالار سالىنعان الا قاپتار اراسىنان سوپاڭ ەتكىزىپ كەكىلى شىعىپ جاتقان باستى دا سۋىرىپ الدى. قانى قاتقان ارعىماق بيەنىڭ كەزدەي باسى كوزى شاراداي بوپ اشىلعان بويدا ءتىلىن ءبىر جاعىنا تىستەپ قالىپتى. بىرەۋى ونى جامان بوقتىق ارالاستىرا كوتەرىپ الىپ قول ۇسىنىم توبەدەن سىرتقا قاراي سەرپىپ لاقتىرىپ، ءدۇرس ەتكىزە تاستادى. اۋىر باس جەردىڭ شاڭىن بۇرق دەگىزىپ، بىلش ەتە تۇسكەن.
ءبىر-ەكى قازى مەن شۇجىقتى دا ءبىرى ارتىنان ءبىرىن سىلق-سىلق ەتكىزىپ، سىرتتاعىلاردىڭ الدىنا سەرمەپ تاستادى. ەسىك الدى ءبىر تۇسىنان وسىنداي ەسى شىققان ابىگەرمەن اسىر سالا شۋلاسىپ جاتقاندا، ەندى بىرنەشەۋلەر ەسىكتەن قاربالاس تالاسىپ، لاپ قويىپ ىشكە كىرىپ كەتكەن. سول بويدا-اق دامبالشاڭ، جالاڭاياق قالپىندا ناماز وقىپ، جايناماز ۇستىندە تۇرعان امەنگە قاراي تاپ بەرگەن. وسى بەتتە بۇلار ءبىر-ەكى جامان بوقتىقتان باسقا ەشبىر ءتىل دە قاتپاستان، قاپتاپ ۇمتىلعان بويى ءۇي يەسىن شالقاسىنان جۇلا قۇلاتىپ، ءوز تىلدەرىمەن شولاق-شولاق بۇيىرا:
- ءجىپ اكەل!
- بايلا، حايۋاندى! - دەسىپ، جالعىز قازاقتى كەرگىلەي ۇيمەلەسىپ قالعاندا، امەننىڭ ءۇي-ءىشى مىنانداي سۇمدىق جات كورىنىستەن ۇرەيلەرى ۇشا، شۋلاسىپ كەتكەن. تاڭ ازاننان تاپ بولعان بالەدەن قاتىن-بالا ەستەرى قالماي ۇرەيلەنىپ، شوشىنا شۋلاعان. وزىنە قانداي بالەنىڭ كەز بولا جابىسقانىن امەن دە بىلە الماي، ءاپ-ساتتە ارتىنا قايىرىلىپ بايلانا باستاعان ەكى قولىن اياۋسىز جۇلقىپ تارتقان كەندىر ءجىپ بۋناي باستاعاندا، شوشىنعان داۋىسى جارقاشتانا، بوزداي شىعىپ:
- ويباي-اي! نە جازىعىم بار ەدى، اعاتايلار؟ اينالايىن تاقسىرلار-اۋ، مۇسىلمان ەدىڭدەر عوي، ايتساڭدارشى! - دەپ شالقاسىنان جىعىلعان بويدا زار قاعا جالىنىپ، دەم ارادا ناعىز مۇساپىرگە اينالعان.
دۇڭگەندەر بۇعان ءالى دە ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاستان ءۇنسىز ىزامەن قاپتاسىپ ءجۇرىپ كيىمىن دە وزدەرى جۇلقىلاپ كيىندىرىپ جاتتى.
تۇس-تۇستان بىلگەندەرىنشە كەرگىلەپ سارى تەرى شالبارىنىڭ قايىس باۋىنا دەيىن وزدەرى تارتقىلاپ بايلاپ، ەتىگىن دە اكەپ قوڭىلتاياق كيگىزىپ، قولبىلگى تۇتقىندارى ەتتى. اققۇبا جۇزىندە ەكى قاسىنىڭ اراسى الشاق بىتكەن، قوڭىر ساقال-مۇرتى بار ادەمىشە امەن اپپاق قۋداي بولعان.
بەرگى جاقتا قالتيعان كىشكەنە دەنەلى، شىقشىتىنا دەيىن اينالدىرا ساقال قويعان، قاۋعا ساقال، قىرىس كوزدى، سۇرقىل ماموزى شاڭىلداعان ءبىتىم بەرمەس، جانجالقوي ۇنىمەن تىنباي بۇيرىق بەرىپ، قولىنداعى بۇكتەۋلى قامشىنى بىلەپ، كار توگىپ تۇر. بۇنداعى وسى قيمىلمەن قاتار ماموزى ءامىرى بويىنشا سىرتتا، قورا الدىندا امەننىڭ جۋان تورى اتى دا ەرتتەلىپ قالعان. ماموزى اتتىڭ دايىن ەكەنىن سۇراپ ءبىلدى دە:
- ءجۇر! الىپ ءجۇر، مالعۇندى! - دەپ ءوزى ەسىككە قاراي ەنتەلەدى. بوساعا جاقتاعىلار جاپا-تارماعاي ماموزىعا جول بەرە، قاربالاسىپ سىرتقا جاپىرىلدى. وسىلايشا ۇستالعان توسىن تۇتقىندى قاتىن-بالاسىن شۋلاتقان كۇيى جان-جاعىنان سۇيرەلەپ، ەسىكتىڭ الدىنا اپ شىعىسىپ ەدى. ءتۇتىپ جەردەي. ماموزى باعاناعى شۇجىقتىڭ بىرەۋىن ءوز قولىمەن اكەپ بوقتاپ تۇرىپ اتقا مىنگىزەر جەردە امەننىڭ موينىنا كيگىزدىردى. سول قۇبىجىق تۇرىندە ءوزىن اتقا دا تەرىس مىنگىزدىردى. ءسويتىپ كەپ، تورى اتتى ءبىرى جەتەكتەپ، ءبىرى ايداپ، كوپ دۇڭگەن امەندى قامالاپ الىپ ءجۇرىپ كەتتى.
ماموزىنىڭ بۇگىنگى بەت الىسى امەندى كۇرەگە اپارىپ قاماتۋ بولعانىمەن، قازىر تۋرا ولاي تارتقان جوق. بۇگىن بار شەرۋدىڭ ءبىر اراعا باس قوسىپ جينالماق جەرى بار-دى. مازى اڭعارىنان باتىسقا قاراي ەكى-ءۇش بەل اسىپ تۇسكەندە جەتەتىن اقسۋ وزەنى بويىندا ءبىر ۇلكەن اس، ءنازىر بولىپ جاتقان. قوناعاسى وتكەن ءتۇنى بەرىلگەن سول اسقا قازاق-دۇڭگەن ءبىر-ءبىرىن بولمەيتىن ەجەلگى سالتپەن ماموزىلار دا شاقىرىلىپ وتىرعان. اس بەرگەن اۋىل كەرىمبەكتىڭ جاقىن اعايىنى، بىلتىر ولگەن شايىق مامپاڭ دەگەن شەرۋدىڭ ءبىر بەلگىلى كىسىسى ەدى.
ماموزى امەندى تۋرا سولاي قاراي الىپ ءجۇردى. بۇلاردىڭ توبى سوڭعى بەلدىڭ كەزەڭىنە شىققاندا، وزەن بويىندا قارا-قيقىم بولىپ شۇبارىتقان، اس بەرگەن اۋىلدىڭ مول قارا-قۇراسى دا كورىندى. اق كوبىك اتىپ، الىستان سارىلى ەستىلىپ جاتقان ۇلكەن وزەن يىنىندەگى سارى جازىقتا جەروشاقتاردىڭ ءتۇتىنى ولكە بويىن قۋالاي، كوكشىل مۇنارعا الدىرىپ، ەرتەڭگى تىنىق اۋادا تاراپ كەتپەي، جەڭىل تۇمان بوپ جايىلا شوگىپ قالىپتى. اسىرەسە، ءۇيىرىم-ءۇيىرىم توعايلاردىڭ ماڭىن ىقتاپ شۇيكەلەنىپ قالعان. جامىراي قونعان وتىز شاقتى ءۇيلى اۋىلدىڭ وسى اس ءۇشىن باستارىن ادەيى توعىستىرىپ وتىرعانى بىلىنەدى. ۇزاق-ۇزاق سالقار كەرمەلەردە تۇرعان ەرتتەۋلى ات ازىرشە از. قاربالاس باستالماي تۇرىپ ەرتتەلىپ قويىلعان ساناۋلى اتتار الىس جەردەن قوناعا كەلگەن سىيلى مەيماندار كولىگى بولسا كەرەك. ءبارى دە جۇگەن، قۇيىسقان، ومىلدىرىك، پىستان سياقتى ەر-تۇرمانى كۇمىستەلگەن مىنگىلەر.
اۋىل ماڭىندا قىم-قيعاش، ساپىرىلىسقان جۇرىستەر. اسىرەسە، كيمەشەكتەرىنىڭ شالعايى شۇبالىپ، ءۇي-ءۇيدىڭ اراسىندا، قازان-وشاق باسىندا جەبەي باسىپ جۇگىرگەن قىزمەتشى، كۇتۋشى، اسشى ايەلدەر.
ماموزىنىڭ بۇگىنگى ءدال مىناۋ ارەكەتى ىرگەلى ەلمىز دەپ وتىرعان ءيسى قازاق نامىسى ءۇشىن ابىروي اپەرمەيتىن. اسىرەسە، تاپ مىنانداي جۇمىلعان زور نيەتتىڭ قامى ۇستىندە جاقسى ىرىمنىڭ نىشانى ەمەس! رۋلى ەلدىڭ ءتورت كوزىن تۇگەل باقىرايتىپ، ماموزى سولاردىڭ ءبىر ادامىن بارىنشا قورلاپ، وسىلايشا ماسقارالاي جازالاپ، توپ ورتالارىنا تامان جەتكىزە بەردى. ال امەن بۇل جەردە ماموزىعا سالعاستىرعاندا كىمنىڭ بوتەنى بولماقشى؟ شەرۋگە بۇرىننان دا تالاي دولىق ىزاسى ءوتىپ كەلە جاتقان ىمىراسىز ماموزى بار دا، مىنا امەندەي ۇيا بۇزباس مومىن اعايىن بار. جانە سونىڭ سىرتىندا امەن شەرۋدىڭ بەتكە ۇستار ادامى - كەرىمبەكپەن اتالاس اعايىن. ال وسى ءبىر تايپا ەل شەرۋدىڭ بولىسى ابدوللا اقالاقشى امەنگە ءارى جاقىن قايناعا، ءارى قۇدا، سۇيەك قيماس جەكجات. امەننىڭ اكەسى جاۋىنباي اجىدان بەرى قاراي ەرسىلى-قارسىلى قۇدالاسىپ كەلە جاتقان ەسكى سارى سۇيەك جەكجاتتار. بۇگىندە امەننىڭ ءوز باسى كەدەي بولعانمەن، ابدوللا سول ەسكى ارۋاقتان اتتاماي امەن ءىنىسى اكىمبەك دەيتىن جىگىتكە ەندى ءوز قىزىن دا اتاستىرىپ وتىرعان-دى. سونداي جاقىن، ءارى كۇيەۋ، ءارى قۇدا امەننىڭ باسىنا مىنا كۇن تۋعاندا، ابدوللا دا قاراپ قالا الماس ەدى. جانە امەندى انىق قورعاپ قالار، اقتاۋشى سوزدەر ىلەزدە بىردەن-بىرگە تاراپ:
- ناقاقتان كۇيدىرۋشى بار!..
- امەن ۇرلىق جاساسا، قارا جەر ورنىندا تۇرعانى بەكەر، - دەسىپ، اس بەرگەن اۋىلدىڭ ءۇستى ءبىر دەمدە دۇرلىگىپ كەتكەن.
مول جيىن ءاپ-ساتتە بىردەن بىرگە قوبىراسىپ، امەن جايىنان باسقانىڭ ءبارىن ۇمىتقانداي بولدى.
اس بەرىپ جاتقان اۋىلدىڭ ءور جاق شەتىندە، سوناداي كەلىپ، ءيىرىلىپ توقتاعان ماموزىنىڭ بۇل حابارىن سولار جىبەرگەن ءۇش دۇڭگەننەن قازاق جيىنى ەستىگەن سوڭ، الدىمەن بۇلارعا ءبىر توپ ۇلكەندەر كەلدى. اتتارىن جاي باسقىزىپ جاقىنداعان ون شاقتى كىسىنىڭ ىشىندە كەرىمبەك پەن ابدوللا بار. ماموزىمەن توسىرقاۋ سالەمدەسىپ، ابدوللا مەن كەرىمبەك كەلگەن بويدا قاتارىنان ءتىل قاتتى.
- وي، جول بولسىن ماموزى مىرزا! بۇ نە ءجۇرىس؟ - ەي، ماموزى! ەردىڭ قۇنى دا ءبىتۋشى ەدى عوي! سول ەمەس شىعار سەنىڭ بۇل ءىسىڭ. ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا اسپان-جەردى الەككە الدىرىپ ءجۇرۋ سەنىڭ اتا سالتىڭ با؟! نەعىلدى بۇل؟ ايتشى كانە؟! ايت تەز! - دەپ كەرىمبەك استىنداعى اتىنا لەپ بەرىپ ءوز توبىنىڭ الدىنا تامان شىعا بەرگەن-ءدى. ماموزى جاۋابىن ابدوللاعا سالا ايتتى. جاڭاعى ەستىگەن سوزىنە وسقىرىنعانداي تاناۋىنان مىرس بەرە، كەكەسىن ءبىلدىرىپ:
- ە، جول بولسا، جورالعى مول بولسىن! نە ءجۇرىس ەكەنىن كورىپ تۇرعان جوقپىسىڭ؟! - دەپ ىلە ءتىل قاتىپ، سويلەي جونەلدى. ءسوزىنىڭ ءبىر جەرىندە: «شەرۋ، تۇندە ۇرلىق جاساپ، كۇندىز تاۋبا قىلاسىڭ»، - دەدى. «ناماز وقىپ جاتىپ ۇرلايتىن مالدى ويلاپ وتىراسىڭ»، - دەدى. بۇكىل ەل اتىن بىلعاي سويلەدى. امەن قولى ارتىنا بايلانىپ، اتقا تەرىس مىنگەن قالپىندا ءالى ەشكىممەن ءبىر اۋىز تىلگە كەلە الماعان. ءوزى جازىقسىز بولا تۇرسا دا، جەرگە كىرگەندەي بوپ اناۋ قارعىس شۇجىقپەن بىرگە شەكسىز قورلىق قامىتىن مويىنعا كيگەندەي. ءالى سورعىپ بولماعان جاس شۇجىقتىڭ سىباعىسقان تۇزدى سارىسۋى تامىپ ءوڭىرىن ساۋىستاندىرعان. ومىراۋىندا ساسكەدە پايدا بولعان شىبىندار ۇشىپ-قونادى.
ەكى توپتىڭ ءبىر-بىرىمەن قاراما-قارسى بەتتەسە توقتاپ قالعان جەرلەرى ۇيىسقان سارى شالعىندى، كەڭ جازىق تەپسەڭ ەدى. اۋىل شەتىنە كەلىپ اۋدەم جەردەگى وسى تەكشەگە شوعىرلانا توقتاعان، قولدارىنا قامشى، سويىل ۇستاعان توپتىڭ باسشىسى ماموزى قازىر قارسى توپقا اقيلانا ءتىل قاتتى. قوس بۇكتەۋلى قامشىلى قولىمەن ءبۇيىرىن تايانا، كەيدە امەن جاققا سەرپە نۇسقاپ، انىق ءبىر ءور، اساۋ قياناتپەن شاپشاڭ جاۋاپتاسىپ تۇر. ۇزەڭگىسىن شىرەنىپ كىشكەنە، شارعا بويىمەن ەردەن كوتەرىلىڭكىرەپ العان. ول جاڭاعىداي رۋلى ەلدى بىلعاي، ءتىل بەزەي سويلەپ بولا بەرگەندە، ابدوللا قاتاڭ جاۋاپ قاتتى. ءىرى بىتكەن اق سارى ءجۇزى كەلبەتتى، تارعىلدانعان زور داۋىستى، نار تۇلعالى، جارداي سەمىز ابدوللا:
- ۋا، ماموزى اعايىن، ءسوزدى قوي دا، بوسات بۇل ادامدى! ۇرىڭ تابىلادى، شەش، بوسات، - دەپ ەدى. وزىنە سەنىمدى قىرىس قاباقتى ماموزى كوزى قانتالاعانداي بولىپ، تاناۋراپ، انىق بالەلى بەتىن ءالى دە تانىتا ءتۇستى.
- بوسات دەيمىسىڭ! موينىنداعى مىنا شۇجىق ءشىرىپ تۇسكەندە بوسايدى! كۇرەگە، مىنە، تاپ وسى بويىندا الىپ بارماسام، مەنىڭ ماموزى اتىم قۇرىسىن! - دەپ، بۇكتەۋلى قامشىمەن امەننىڭ موينىنداعى ششۇجىقتى «سالق» ەتكىزىپ سالىپ قالدى.
كەرىمبەك ماموزىنىڭ توقتاماسقا بەكىپ كەلگەن بەتىن اڭداپ، وعان ەندى تىلەك بىلدىرگەندەي: - ەي، ماموزى! ازىراق سابىر ەت! قازاقتىڭ ەلدىك سالتىن ءبىلۋشى ەڭ. بۇگىن ەل بولىپ، ءولى ارۋاقتىڭ اتىن اتاپ وتىرعان كۇنىمىز... «ءولىنىڭ ۇرەيى، ءتىرىنىڭ مەرەيى» دەگەن بار. سونىڭ ءبارىن اتتاپ وتپەي، ۇعىن دا جولىڭدى قي بىزگە! وكپەڭ بولسا وتەلەدى، اشۋىڭدى ەل-اعايىننىڭ مەرەيىنە بەر. مىناۋ نيەتىمىزدى تاپتاپ كەتپەي، اسىنان اس اۋىز تي! - كەرىمبەك ايتقان بۇل ءجون، قازاق ءجونى، ماموزىعا بەس ساۋساقتاي تۇسىنىكتى. شەرۋ رۋىمەن مۇشتايزى دۇڭگەندەرى، ايتسا ايتقانداي، ەجەلدىڭ ەڭ كۇنىنەن قاتار جاساپ كەلە جاتقان كورشىلەس ەل. مۇنداي ءبىر اس، ءبىر جيىن ەمەس، ەكى جاق تا تالاي-اق دۋماندى توي، دىردۋلى قىزىقتاردىڭ ورتاق، ەنشىلەس كۋاسى بولىپ كەلە جاتقان ەلدەر ەدى. بىراق، ماموزى ءبىراز جىلدان بەرى وكىمەتكە مىقتاپ ارقا سۇيەپ العاندىقتان، قازاققا بۇرىنعى، ەرتە كۇندەگىسىندەي ەمەس... بۇنىڭ اكەسى ماداڭزى شەرۋدىڭ شەتىنە العاش جەر-سۋ سۇراپ كەلگەندە، وسى ماموزى قولىنان جەتەكتەپ كەلگەن قالاقتاي قارا بالا ەكەن. سوڭىنان ەرتكەن، جاتىرقاۋىق جاس بالاسى بار كەدەي ماداڭزى كەرىمبەكتىڭ اكەسى انكەجان دەگەن كىسىگە ءوزىنىڭ جەتىم-جەسىرلىگىن شاعىپ كەلىپتى. سوندا قازىرگى مۇشتايزى قىستاعى تۇرعان «ۇلان ىرگە» دەگەن وڭىردەن جەر تىرناپ كۇن كورۋىنە مەكەن-جاي بەرگەن سول انكەجان بوپتى. «ۇلان ىرگە» ەجەلدە قالماق قويعان ءنامى وزگەرىپ «مۇشتايزى» اتانادى... سودان كەلە-كەلە ءجۇز ۇيدەي دۇڭگەن ورنىققان مۇشتايزىنىڭ بۇگىنگى اتى ايگىلى ماموزىسى كەرىمبەكپەن بالا جاسىنان قاتار وسكەن. ەندى قازىر بولسا ماموزىنىڭ «كەمەلىنە كەلگەن، كەر تورى اتقا مىنگەن» كەزى. قيراكەزىك ۋاقىت جارلىعى بۇگىن وعان ءوز ناۋبەتىن ارقالاتقان.
وسى جاقىن جىلدىڭ ىشىندە مۇشتايزىدان، ماموزىنىڭ قاراماعىنان، جيىرما شاقتى ءۇي دۇڭگەن ءبولىنىپ شىعىپ، شەرۋگە كەلىپ قوسىلعان-دى. ونىڭ بارلىعى دا ماموزىدان قاشىپ شىققان جالدانبالى كەدەي جالشى ديقاندار. قازىر انە، اناۋ قازان-وشاق باسىنان ماموزى سونىڭ ءبىر-ەكەۋىن انىق تۇستەپ تانىدى. جانە ولار شەرۋ ىشىنە كەرىمبەك ارقىلى كەلگەن بولاتىن. ماموزى ءۇشىن، اسىرەسە، وسى ءىس ۇلكەن ءبىر تولعاق بولىپ، قاباق قاتىرىپ جۇرگەن ىشقۇستا ءجايىتتىڭ ءبىرى. سول ماموزىنىڭ كەرىمبەككە ەندىگى بەرگەن جاۋابى شەرۋدىڭ جەكە كىسىلەرىمەن ەمەس، بايتاق ەلدىڭ ەلدىك نامىس، ابىرويىمەن الىسقانداي:
- شەرۋ، سەنىڭ قازانىڭنان اس اۋىز تيۋ - ارام! قۇران وقىپ، نان جەيسىڭ، قۇدايدى الداپ قۇدىققا تۇكىرەسىڭ!..- دەپ ءسوزدى شولاق قايىرا دەمىگىپ، استىنداعى اتىن بۇرا بەرمەك بولدى. اينالاسىنداعى تىرس ەتپەي ۇيلىعىپ تۇرىپ قالعان كوپ دۇڭگەنگە ءبىر نارسەنى اكىم قىلا، بۇيىرىپ ءوز تىلىمەن سويلەپ جىبەردى. «ءجۇر، تارت!» - دەگەندەي بولعان. تاقىمىنداعى ويقاستاپ تۇرعان كەر ارعىماقتى مويىنعا سالىپ كەتىپ، قۇتىرعانداي جالت بەرە بۇرىلعاندا، سوڭىنداعى توبى دا لاپ ەتىپ، تۇتاسىمەن جاپىرىلا بەردى.
شەرۋدىڭ توبى وزدەرىن ماموزىنىڭ تۇرالاتا قورلاعالى كەلگەنىن جاڭا ۇعىندى. بۇنىڭ ىشىندە امەننىڭ ەڭ جاناشىر دەگەن ەتباۋىر جاقىنىنان ونىڭ نەمەرە تۋىسى مۇستاپا يمام بار ەدى. امەندى بار قازاق القاسىنىڭ شاراي توبى الدىنان جىرا تارتىپ، وسىلايشا جاپا شەكتىرىپ الىپ بارا جاتقاندا، جەرتابانداتقان كۇيىگىنە شىداي الماي سول مۇستاپا وزان سالا ايعايلاپ:
- دۇنيە قارا-اڭ! دۇنيە قاراڭ!!! - دەپ جىبەردى. استىنداعى قارا جورعا اتتى دا باستان تارتىپ-تارتىپ كەتتى. كوكىرەگىندە امەندى اراداعى ناقاقتان كۇيدىرۋشىنىڭ دە قورلىق، دولىعى بار. اسا ءبىر ءجابىر تاپقان، مەڭىرەۋلىككە شاعىنعان ءۇنى توسىننان شىرقاپ، بار ماڭايدى جاڭعىرتا قاتتى شىعىپ كەتكەن.
قازاق توبىنىڭ ىشىندە قارىمساق بار بولاتىن. باعانادان كوزىن ماموزىدان ءبىر الماي، جىمداي قاتىپ، ءۇنسىز قادالا سىلەيگەن ول ماموزى ءوز ادامدارىن لاپ ەتكىزە باستاپ، جاپپاي بۇرىلا بەرگەندە، اتىن قاتتى تەبىنىپ جىبەرىپ، كەنەت ۇمتىلعانىن جۇرت ەندى اڭعاردى. تىم بولماسا قاسىنداعى بىردە-ءبىر اداممەن قاباق تا بولجاسپاي تىستەنە ۇمتىلىپ امەنگە تامان شۇيىلە بەرگەن.
دۇڭگەندەردىڭ توپ ورتاسىن قاق جارا كىرىپ، امەننىڭ اتىن ايداپ قاۋمالاعان بىرەۋلەردى استىنداعى قارا قىزىلدىڭ ومىراۋىمەن قاقتىرا، كيىپ ءوتىپ، جەتەكتەلگەن شىلبىرعا جارماسا كەتكەن. ەندى ءبىر بالەنىڭ بولارىنا كەرىمبەكتىڭ كوزى انىق جەتتى. باعانادان كەرىمبەك تە ءىس اياعىن امالسىز كۇتۋدە ەدى. قارالى كۇننىڭ قاپالى جايىمەن ءدال نە ىستەرىن انىق بىلە الماعانداي، ىشتەن تىنا، ءبىر ءسات تۇنەرىپ تۇرىپ قالعان.
بۇل كەزدە اناۋ اسقا تىگىلگەن كوپ ءۇي سىرتىندا وسىلاي قاراپ تۇرعان، القا-قوتان جيىلعان قالىڭ جاياۋ بار بولاتىن. ورىندارىنان قوزعالماي، وسى جاقتاعى بار قيمىلدى اڭدي توسىپ، سوڭىن باققان تۇتاسقان شوعىر شەندەسىپ ۇلگەرگەن. قارىمساق شىلبىردان الا بەرگەندە، امەننىڭ جۋان تورىسىن جەتەكتەپ العان ءساندى كيىنگەن قابا ساقالدى، قىزىل بەت، قىسىق كوز باي قارىمساققا قاراي اجىرايا اينالىپ قامشى ۇيىرە بەردى. قارىمساق تىڭداعان جوق، ونىڭ قولىن قاعىپ تاستاپ، قارا قىل شىلبىردى ءبىر-اق جۇلقىپ تارتىپ العان. بىراق وسى كەزدە بۇل جەرگە ماموزى دا ارىنداپ جەتكەن. ول دا اي-شايعا قاراعان جوق. ءتۇيىلىپ كەلگەن بەتىندە قارىمساقتى قامشىمەن باستان تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. ەندى ەكى جاق اراشاعا جەتكەنشە، قارىمساق تا قاراپ تۇرمادى. ءبىر قولىمەن شىلبىردى قىمتىپ ۇستاعان بويىندا، قاسقايا بۇرىلىپ ماموزىنى قايقايتا بۇ دا ەكى تارتتى. سول-اق ەكەن، ەكى قايسار ءبىر-بىرىنەن قايتا الماي، ءاپ-ساتتە-اق پاتىر-بۇتىر سابالاسا كەتتى. بۇل ارالىقتا نە ىستەردى بىلمەگەندەي ساسىپ قالعان قازاق توبى اراشاعا ۇلگەرىپ كيلىككەنشە، دۇڭگەن بايلارىنىڭ تاعى ەكى-ۇشەۋى قارىمساقتى تۇس-تۇستان ورتاعا الىپ قالعان. جان-جاعىنان قاۋمالاسا، قاماپ كەپ، ءدال ءتورت قامشى باتىرلاتا جاۋعاندا العاشىندا قولى بوساماي تىقسىرىلىپ قالعان كەدەيدى دەم ىشىندە جۇندەي ءتۇتىپ بارا جاتتى. كەرىمبەك پەن ابدوللا ەكى جاقتان ايعايلاپ جەتكەنشە بۇنىڭ باسىنان تۇماعى دا ۇشىپ تۇسكەن. بەت-اۋزىن، ماڭدايىن دەمدە قان جاۋىپ بارا جاتتى. قارىمساق امەننەن اجىرامايمىن دەپ ءجۇرىپ شەتتەپ شىعىپ، ەركىن سىلتەسە الماعان. مىنە وسى ۋاقىتتا ءۇي جاقتان دا ءجۇز شاقتى اتتى قولدارىنا قامشى، سويىل سايلانىپ انتالاپ جەتىپ ۇلگەرگەن. ولار توبەلەسكە كەلە ارالاسىپ كەتكەن جوق. كەرىمبەكتەردىڭ اراشاعا جان سالا كىرىسكەنىن كورگەن سوڭ، جەتە بەرە ءبارى دە ات باسىن تارتىپ، شوقتاي ءيىرىلىپ توقتاپ قالعان-دى. اعىزىپ جەتكەن بويدا ءدال جانجال ۇستىنە مىنبەلەي كەلىپ، تىرەلە توقتاعان شەتىنەن سايلى، مىعىم جىگىتتەر.
بىراق سونىڭ ىشىنەن ۋادەلەسكەندەي بەلسەنگەن ىرىكتى ۇشەۋ بولىنە شىعىپ، قارىمساقتى ورتاعا العان الگى ءۇش بايدىڭ ماموزىدان وزگەسىن بىرمە-ءبىر تاۋىپ، سولارمەن ءاپ-ساتتە قامشىلاسىپ كەتكەن. ەگەر ەكى جاقتىڭ بىرىنەن ەندى ءبىر ادام قوزعالسا، ۇلكەن لاڭ باستالعالى تۇرعانى ايداي ايقىن ەدى. ماموزى ءۇش جىگىتتىڭ مىنا ارەكەتىن كورىپ، كەرىمبەككە قاتتى دولىقپەن ءتيدى. اسىرەسە بۇل ۇشەۋدىڭ بىرەۋى كەرىمبەكتىڭ ارىپپاي دەگەن ءىنىسى ەكەنىن كورگەندە، ول اتىن ءۇستى-ۇستىنە قامشىلاپ جىبەرىپ، تۋرا كەرىمبەككە بەتتەگەن. قامشىسىن وڭتايلاپ اپ، ارىنداپ جەتكەن بويى:
- توقتات انالارىڭدى! - دەپ قالشىلداي اقىرىپ، كەرە كوتەرگەن قامشىمەن كەرىمبەكتىڭ اتىن باستان سالىپ كەتتى. جال-قۇيرىعى توگىلگەن، ۇلكەن اقسارى ات ءدال ماڭداي تۇس - شەكەلىكتەن وقىس تيگەن قامشىدان ىتىرىلىپ، ورتقىپ بارا جاتتى. ەندى وسى كەزدە قىزىققا قاراپ تۇرا الماعان بىلايعى ەل ءبىر-اق لاپ قويىپ جىبەردى. وسىدان سوڭعى بولعانى - انە-مىنە دەگەنشە كەڭ تەپسەڭدە ءار تۇستا ۇيمە-جۇيمە بوپ، اپىر-جۇپىر باستالىپ كەتكەن تۋ-تالاقاي توبەلەس. قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي قىم-قيعاش قۇجىناعان ۇرىس باستالدى.
بۇل كەزدە قازاق جاعىنان كەرىمبەك پەن ابدوللا سياقتى ۇلكەندەردىڭ اراشاسىن دا تىڭداپ جۇرگەن ەشكىم بولعان جوق. ءا دەگەندە سانى از دۇڭگەندەردىڭ الدى ءبىر-بىرلەپ اتتان جىعىلا باستاعان. بىرەۋلەر شەتكە الىپ شىعىپ، امەندى بوساتىپ جاتتى. جيىن ەل ءبىراز ۋاقىتتىڭ ىشىندە از دۇڭگەننىڭ توز-تولاڭىن شىعارىپ جىبەرگەن. ءىشىنارا قازاقتان دا اتى ويناپ شىعىپ، سويىلعا جىعىلعاندار بار ەدى.
ءساندى كيىنگەن، دۇڭگەن سالتىمەن وسىرىلگەن قابا ساقالدى بايلاردىڭ باسى-كوزىن قان جۋدى. سونى انىق بايقاعان شەرۋ رۋىنىڭ باسشىسى ابدوللا بولىستا ەس قالماعان. ەرتەڭ وسى ءۇشىن ۇكىمەت الدىندا جاۋاپ بەرەتىن دە وسىلارداي ەل بيلەگەن ادامدار بولماق. ول ەڭ العاشقى بويدان-اق، اتىن تەبىنىپ، ماموزىنى قاتتى قورعاي ارەكەت جاساعان. ساقالى باۋداي، ءوزى قالاقتاي ماموزىنى، جانى اياۋلى دۇڭگەن تورەسىن، ىعىنا الىپ، جاقىنداعان ادامعا انادايدان قامشى ۇيىرە، ايبات شەگە ايعايلاعان.
توبەلەس ەندى قىزىپ، ىرىكتەلىپ العان قامشىگەرلەر جاڭا توسەلە باستاعان كەزدە دۇڭگەندەر جاعى ازدىق ەتتى. ەكى جاق اراشاعا ەندى-ەندى عانا كونە باستاعانداي. اراشادا جۇرگەن تەك ابدوللا، كەرىمبەكتەر عانا ەمەس، وسىنداعى جاسى ۇلكەننىڭ بارلىعى دا، شىنىمەن-اق، ايانباي، جان سالا كىرىسىپ باققان. ارتىن ويلاماي اۋكەلەنگەن كەيبىر قىزبا جىگىتتەردى تۇس كەلگەن شاقتا سولار اياماستان باسقا ۇرىپ، ەس كىرگىزىپ جۇرگەن. وسىلاردىڭ قاتۋلانعان كۇشىمەن سابالاس قازىر ءبىر-بىرلەپ ازايا كەلىپ، ءبىر ساتتە زورعا ىدىراپ باسىلا بەرگەن-ءدى. اراشاشىلاردىڭ باعانادان بەرگى قاتتى ايبات شەگە قىم-قيعاش زەكىرىپ، اقىرعان توقتاۋسىز تىيىمدارىمەن بار توبەلەس سيرەي كەلىپ، ەندى عانا تىنىم تاۋىپ ەدى.
ەكى توپ ءۇن-ءتۇنسىز ەكى بولەك ەكشەلە بەردى. بوساعان اتتار قۋىلدى. ماموزى ەندى ءبىر اۋىز تىرس ەتىپ ءتىل قاتقان جوق. بار نوكەرىنە تاياقتى كەلىستىرە جەگىزىپ العان قان-جوسا بويىندا، ءۇن-ءتۇنسىز تۇنەرگەن كۇيدە، اتىن مويىنعا ۇرا بۇرىلىپ، ءوز ەلىنە قاراي جاپىرىلا ءجۇرىپ كەتتى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
