1917-18 جج ازامات سوعىسى كەزىندە رەسەيلىك مۇسىلمانداردىڭ دەنى ء(دىني، ساياسي قايراتكەرلەردىڭ) شەتەلگە ەميگراتسياعا كەتتى. شەتەل ارحيۆىندە ولار "تاتار" نەمەسە "تۇرىك-تاتار" دەگەن اتپەن كوبىرەك ساقتالعان. ءدال وسى ەسىم 20 ع. باسىندا ەتنيكالىق انىقتامادان كورى ءدىني قاۋىمداستىق ورنىنا قولدانىلدى. ياعني نوعاي، باشقۇرت، قازاق، قۇقىق ت.ب حالىقتار رەسەي جانە ودان بولەك شەتجۇرت ايماقتاردا "تۇرىك-تاتار" دەپ حاتتالدى.

تاريحي سۋرەت. ورنى: مانجچۋريا، حاربين. ۋاقىتى: 1922.ج

تۇسىنىكتەمە: سۋرەت قۇجاتتاردا "تۇرىك-تاتار" دەگەن اتپەن ساقتالعان. نەگىزى قونىس تەپكەن ورنى مانجچۋريانىڭ ءحاربيىن قالاسى. ساياسي جانە ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى تۇرىك-تاتارلار مانجچۋرياعا قونىس اۋدارعان. سوندا مەكتەپ، مەدرەسە اشىپ جۋرنال شىعارعان. جۋرنالدىڭ اتى- يراق شارق (قيىر شىعىس).

مانجچۋرياعا قونىس تەپكەن "تۇرىك-تاتارلار" قۇرامىندا قازاقتار دا بار ەدى. 1917-18 جج ازامات سوعىسى باستالعاندا رەسەيلىك مۇسىلمان وليگارحتار جان-جاققا جانساۋعالادى. تاتار جانە نوعاي بايلارىمەن تىعىز بايلانىسى بار كەيبىر قازاقتار مانجچۋرياعا ات باسىن تىرەگەن. ايماققا جەتكەن قازاقتار حاربين ق-سىندا تۇرعان. كەيبىرى قىتايدىڭ ىشكى ايماقتارىنا قونىس اۋدارىپ ساۋدامەن اينالىستى. قازاق ەميگرانتتارىنىڭ مانجچۋرياعا كەلۋىندە ەكى ءتۇرلى تاريحي سەبەپ بار ەدى. ءبىرىنشى، ۆلاديۆوستوكتاعى جاپونيانىڭ كونسۋلىمەن بايلانىس ورناتۋى; ەكىنشىسى، رەسەيدىڭ ساياسي جانە اسكەري وليگارحتارىنىڭ مانجچۋريادا ءبىرشاما شوعىرلى قونىستانۋى; سوعان وراي تاتاردىڭ كەيبىر بايلارى حاربينگە جينالدى. تاتارلارمەن بىرگە از ساندى قازاقتار دا كەلدى.

حاربيندە قازاقتار ەكىنشى جاھان سوعىسى باستالعانعا دەيىن تۇرعان. ودان كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا سوعىس اياقتاعان سوڭ ءبىرازى امەريكا مەن ەۋروپاعا (فرانتسيا) كوشىپ كەتكەن. ءتىپتى كەيبىرى ىشكى قىتايدىڭ شانحاي، حانكوۋ سياقتى شاھارلارىنا دەيىن قونىس اۋدارعان.

مانجچۋريا قازاقتارى مەن شۋار قازاقتارى اراسىندا بايلانىس بولعان با؟

ءبىرىنشى، ەكونوميكالىق فاكتور. 1917 جىلعا دەيىن رەسەيدەگى مۇسىلمان وليگارحتارى (قازاقتار دا بار) شاۋەشەك، قۇلجا جانە ۇرىمجىدەن بولەك ىشكى قىتايدىڭ حاربين، حانكوۋ، شانحاي قالالارىندا ساۋدا بولىمشەلەرىن اشتى. ازامات سوعىسىنان كەيىن كەيبىر مۇسىلمان وليگارحتارى ىشكى قىتايعا جانە مانجچۋرياعا ۋاقىتشا قونىس اۋداردى. 1920-22 جج. شۋار مەن سوۆەت وداعى ەكى ەل اراسىنداعى حالىقارالىق ساۋدا كەلسىمىن قالپىنا كەلتىردى. وسى كەزدە شەكارا ايماق شاۋەشەك، قۇلجانىڭ ساۋداسى قايتا جاندانا ءتۇستى، ولار ىشكى قىتايدىڭ تاۋارىن شۋار مەن سوۆەتكە تاسىدى. ياعني سوعىستان كەيىنگى سوۆەتكە قىتاي تاۋارى اعىلدى. ساۋدانىڭ جاندانۋى شۋار مۇسىلماندارىن ىشكى قىتاي بازارىنا جاقىنداتا ءتۇستى. مانجچۋرياعا قونىس اۋدارعان ورىس جانە مۇسىلمان ەميگرانتتارى دا ىشكى قىتاي بازارىنا ويىستى.

ەكىنشىسى، ساياسي فاكتور. جاپوندار مانجچۋرياعا قونىس اۋدارعان مۇسىلمان ەميگراتسياسىن اشىق قولداۋعا كوشتى. حاربينگە ءبىرشاما كوپ ورنالاسقان تۇرىك-تاتارلار بوسقىندارى كەيىن سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن قوعامدىق ءھام ساياسي ىستەرگە ارالاسا باستادى. ۆلاديۆوستوكتا ورنالاسقان جاپونيانىڭ كونسۋلىنا حاتتاما تاپسىرعان ر.مارسەكوۆ تۇرىك-تاتار مۇسىلماندارى اراسىندا جوعارى بەدەلگە يە تۇلعا ەدى. مارسەكوۆ سىرتقى كۇشتىڭ ىقپالىمەن ساياسي ۇگىت-ءناسيحاتتارىن اسكەري ءىس-قيمىلعا اينالدىرۋ ماقساتىندا شاۋەشەك پەن قۇلجادا استىرتىن جۇمىستار جاسادى. 1928 جىلى ۇرىمجىدە ساياسي توڭكەرىس بولدى. 1933 جىلى ۇرىمجىدە تاعى اسكەري توڭكەرىس جاسالىندى. ەكى بىردەي ساياسي-اسكەري توڭكەرىسكە اقتاردىڭ قاتىسى بار ەدى. مانجچۋريادا ورنالاسقان اقتار ارمياسىن كەيىن جاپوندار اشىق قولدادى. ون مىڭنان اساتىن قارۋلى اقتار ارمياسى موڭعوليا ارقىلى شۋار ايماعىن باسىپ الۋدى كوزدەدى. بىراق 1934 جىلى سوۆەت وداعىنىڭ اۋە قورعانىس كۇشتىك قۇرلىمى قۇمىلعا كەلدى جانە بازا قۇردى. سول جىلدىڭ كۇزىندە الماتى-قۇمىل اۋە رەيسى دە ىسكە قوسىلدى. 1935 جىلدان سوڭ مانجچۋريا مەن شۋار اراسىنداعى ساياسي، ەكونوميكالىق بايلانىس كىلت ءۇزىلدى. 1937 جىلدان باستاپ حاربين، حانكوۋ جانە شانحايدا ساۋدا جاساپ بيزنەس بولىمدەرىن اشقان شاعىن وليگارحتار جاپپاي رەپرەسسياعا ۇشىرادى.

مانجچۋريادا قونىستانعان تاتارلار مەن قازاقتار دا وسى جىلدارى جان-جاققا جانساۋعالاپ قاشتى. ەكىنشى جاھان سوعىسى كەزىندە حاربين سوۆەت اسكەرى مەن قىتاي ارمياسى قاراماعىنا ءوتتى. ءبىر ءبولىم قازاقتار تاتار وليگارحتارىمەن بىرگە ەۋروپاعا كەتتى. اراسىندا الدا ەلشىن (اللا يلچۋن) دە بار ەدى. اكەسى ەلشىن حاربيندە (مانجچۋريادا) قالعان، ونىڭ ودان كەيىنگى تاعدىرى ءالى كۇنگە بەلگىسىز. 1989 جىلى قايتىس بولعان الدا ەلشىن قىتايدىڭ حاربين ق-سىندا تۋعان.

ەلدەس وردا

Abai.kz