4

وسىدان كەيىن جاۋاپقا كەرىمبەك شاقىرىلدى. بۇل - كەرىمبەكتىڭ دە تەرگەۋگە ەكىنشى رەت كەلۋى بولاتىن. بىراق كەرىمبەكتى ءدال قازىر بۇلار ايىپكەر ەتە الاماي، ول ماموزىنىڭ قارسى جاعىنان وتىردى. كەسكىنىنەن وزىنە سەنىمدى، ويلى پاڭدىق كورىنگەن كەرىمبەك جەڭىل سۋسار بوركىن وڭ جاق تىزەسىنە ۇستاپ وتىرىپ، سۇراقشىدان ءسوز توستى. سۇراقشى، ادەتىنشە، ءسوزدى شولاق باستاپ:
- نەمەنە، ءسىز ارىپپايدى قىلمىسقا مەن ايداعام جوق دەيسىز؟ ال ول وسىنىڭ بارلىعىن «اعام كەرىمبەك ارقىلى ىستەدىم» دەپ وتىر، ول بارلىعىن دا سىزدەن اقىل الىپ ىستەگەن.
- مەن ءسوزدىڭ ازىن جانە شىنىن جاقسى كورەتىن اداممىن. سول ايتقانىن ول قازىر كەلىپ، مەنىڭ كوزىمشە ايتىپ بەرە الا ما؟
سۇراقشى وزىنە نانىمى بار ادامنىڭ الپەتىمەن:
- ايتادى. قازىر كەلىپ ايتادى، - دەدى مىزباقپاي. مۇنىڭ وسىنشالىق جالدانبالىلىعىنا كەرىمبەك ءوز ىشىنەن سونشا جيرەنە قارادى. بىراق بۇرىنعى سالقىن، اڭعارلى نۇسقاسىمەن:
- كەلسىن، ايتسىن، - دەگەن-ءدى.
سۇراقشى دەمدە قۇبىلىپ، ورىندىعىنىڭ ارقالىعىنا تاكاپپار شالقالاپ الدى. الدىڭعى «ءسىز» دەپ «سىيلاعانىن» ساتقانداي، ەندى «سەنگە» كوشىپ سويلەدى:
- سەنىڭ قازاعىڭنىڭ قاعازعا تۇسپەگەن كيىز كىتاپتاعى زاڭى بار. ول اعاسىنىڭ ايىبىن كوزىنشە ايتا دا الماي قالۋى مۇمكىن. ەگەر قولىنان قاعاز جازىپ بەرسە شە؟! - ءوزىنىڭ ىشكى ەسەبىمەن وسىنى دىتتەگەن قانقۇيلى سۇراقشى كورىنەۋ بۇزىق تەرگەۋگە ويىسا باستادى. كەرىمبەك ەندى ودان تۇپتەپ ءىش جيعان حالدە داعدارىپ ويلاندى دا:

4

وسىدان كەيىن جاۋاپقا كەرىمبەك شاقىرىلدى. بۇل - كەرىمبەكتىڭ دە تەرگەۋگە ەكىنشى رەت كەلۋى بولاتىن. بىراق كەرىمبەكتى ءدال قازىر بۇلار ايىپكەر ەتە الاماي، ول ماموزىنىڭ قارسى جاعىنان وتىردى. كەسكىنىنەن وزىنە سەنىمدى، ويلى پاڭدىق كورىنگەن كەرىمبەك جەڭىل سۋسار بوركىن وڭ جاق تىزەسىنە ۇستاپ وتىرىپ، سۇراقشىدان ءسوز توستى. سۇراقشى، ادەتىنشە، ءسوزدى شولاق باستاپ:
- نەمەنە، ءسىز ارىپپايدى قىلمىسقا مەن ايداعام جوق دەيسىز؟ ال ول وسىنىڭ بارلىعىن «اعام كەرىمبەك ارقىلى ىستەدىم» دەپ وتىر، ول بارلىعىن دا سىزدەن اقىل الىپ ىستەگەن.
- مەن ءسوزدىڭ ازىن جانە شىنىن جاقسى كورەتىن اداممىن. سول ايتقانىن ول قازىر كەلىپ، مەنىڭ كوزىمشە ايتىپ بەرە الا ما؟
سۇراقشى وزىنە نانىمى بار ادامنىڭ الپەتىمەن:
- ايتادى. قازىر كەلىپ ايتادى، - دەدى مىزباقپاي. مۇنىڭ وسىنشالىق جالدانبالىلىعىنا كەرىمبەك ءوز ىشىنەن سونشا جيرەنە قارادى. بىراق بۇرىنعى سالقىن، اڭعارلى نۇسقاسىمەن:
- كەلسىن، ايتسىن، - دەگەن-ءدى.
سۇراقشى دەمدە قۇبىلىپ، ورىندىعىنىڭ ارقالىعىنا تاكاپپار شالقالاپ الدى. الدىڭعى «ءسىز» دەپ «سىيلاعانىن» ساتقانداي، ەندى «سەنگە» كوشىپ سويلەدى:
- سەنىڭ قازاعىڭنىڭ قاعازعا تۇسپەگەن كيىز كىتاپتاعى زاڭى بار. ول اعاسىنىڭ ايىبىن كوزىنشە ايتا دا الماي قالۋى مۇمكىن. ەگەر قولىنان قاعاز جازىپ بەرسە شە؟! - ءوزىنىڭ ىشكى ەسەبىمەن وسىنى دىتتەگەن قانقۇيلى سۇراقشى كورىنەۋ بۇزىق تەرگەۋگە ويىسا باستادى. كەرىمبەك ەندى ودان تۇپتەپ ءىش جيعان حالدە داعدارىپ ويلاندى دا:
- كەلە الماسا، قاعاز دا جازبايدى، - دەپ ەدى. وسى تۇستا ماموزى كيىپ كەتتى. قالتيعان شاقار قالپىمەن كەرەناۋ شيراتىلىپ، سۋىق كەكەسىنمەن ماردىمسي سويلەدى:
- كەرىمبەك مىرزا! ءسىز اقتان سوپى كىسى بولا-اق قويىڭىز! ال ءىنىڭىز بۇل ءىستى اركىمنەن ءوز ءوشىن الۋ ءۇشىن ىستەپ وتىر-اق دەيىك... بىراق تاق وسىنىڭ وزىنە سىرتىنان قاراعاندا دا ونىڭ دەرتىمەن ءسىزدىڭ كىناراتىڭىز اينا قاتەسىز كىندىكتەس بولىپ وتىرعان جوق پا؟ ا، مىرزا، وسى جەرىنە نە دەي الار ەكەنسىز؟ - ول ءسوزىنىڭ اياعىن ىڭىرانا ءبىتىرىپ، كەرىمبەككە كوزىن باقجيتتى. ەندى قايتەر ەكەنسىڭ دەگەندەي، مىرس بەرىپ كەكەتە كۇلىپ تە قويدى.
- كۇلگەن كوزىڭ جىلاۋدىڭ دا ۇياسى ەكەنىن ۇمىتپا، - دەپ جاۋاپكەر، ءوز ءسوزىن ماموزىعا تيگىزە باستاپ:
- ونىڭ ءوش الۋ ءۇشىن ىستەپ وتىرعانى اشىق. سوندا دا ول ەشكىمگە شارپۋىن تيگىزبەيتىن ارەكەت، ەشكىمنىڭ ەمەۋىرىنسىز ىستەگەن ءىس. ونىڭ قانداي ەسەپ، قانداي سەبەپتەر ەكەنى الدىڭعى تەرگەۋلەردە ايتىلعان.

ماموزى دا كەرىمبەكپەن ءوز ءسوزىن ءتىلماش ارقىلى قىتايشا جاۋاپتاسقان. سۇراقشىعا ارقا سۇيەپ، سىزداۋسىپ وتىر. دۇڭگەن تىلىندە بولاتىن ازداعان ايىرماشىلىعىن دا بىلدىرمەي، قىتاي ءتىلىن مايىن تامىزا اعىپ سويلەگەن. قازىر سول ماموزى سوزىنەن جاڭعىرىق العان سۇراقشى:
- ال، سوندا ءسىزدىڭ ءتىلىڭىز بولماسا، ءىنىڭ ءوزىن ءتىپتى قاماتۋعا دەيىن نەگە... نەگە ۇرىنادى؟! قاماۋدىڭ نەسىنە قىزىقتى؟ جوق، ول الدىمەن ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدى جىقپادى. قيمادى. ەكىنشىدەن، ەرتەڭ ءىس بىتكەن سوڭ، سىزدەي اعاسىنىڭ قۇتقارىپ الاتىنىنا دا سەنىپ وتىر. ول كىمدەرمەن قانداي ءوش بولسا، سونىڭ بارىنە ءسىز دە ءدال سوندايسىز... مويىنداڭىز، قاسىڭىز سولار ەمەس پە؟ - سۇراقشىنىڭ قۇتقارماي سويلەپ وتىرعانىنا ارقالانعان ماموزى ءالى دە قاباتتاسا ءتۇستى:
- وي، كەكە! كەرباعا بەرمەي جونگە كەلسەڭىزشى! قاسقىر تەرىسى جايىلماي، مويىنداۋدى بىلمەيدى دەيدى، جوق، سىزگە سونداي ءبىر نارسە كەرەك بولىپ وتىر ما؟ - دەپ سۇراقشىعا جالتاقتاي قارادى... اۋزىن جالانعان ارلان قىلىعىن ەسكە تۇسىرەردەي. تەگى، ماموزىعا ءبىر بيەنىڭ جوعالۋى مۇڭ ەمەس. قايتا، ونىڭ تالاي مۇددەسى قازاق ۇستىنەن وسىنداي ايتىستاردا شەشىلەدى. سونى ىشپەن ۇعاتىن سۇراقشى كەرىمبەكتى تاعى ءبىر جولمەن شىرعاعا سالماق بولدى:
- ءبىز ءسىزدىڭ انەۋكۇنگى جانجالعا قاتىسىڭىز بار دەمەي-اق قويايىق. مۇمكىن شىن مانىندە بولماعان شىعار. ءسىز ءىنىڭىزدى ءدال جۇمساپ جىبەرمەگەنمەن اعايىن بولعاندىقتان ەرتەلى-كەش ايتىلعان سوزدەرىڭىزدىڭ ىقپالى ءتيۋى عاجاپ ەمەس قوي... بالكىم، سونداي سوزگە ەلىككەن قيسىنى بار بولسا، ونى ايتىپ وتسەڭىز دە بولادى. بىراق بۇنى ايتقاندا ايىپتايمىن دەپ ايتپاي، مىنا ماموزى مىرزانىڭ وكپەسىن تارقاتۋ ءۇشىن ايتاسىز. ءبارىبىر، قالايدا، ءوزىڭىزدىڭ ادال نيەتىڭىزگە زاڭ جۇمىسىن تولىق ناندىرماي، ساۋ قالا المايسىز!

كەرىمبەك ءوز ىشىنەن بالاشا الداعان مىنا سوزگە كۇلدى دە، كۇيدى دە. قازاقتى ءوز ىشكى تانىم، ويلارىمەن قانداي ورىنعا قويىپ ساناساتىندارى بۇلاردىڭ ءار قادام باسۋىنان بايقالعانداي. باتىراتىن سۋى قانداي جىلىم بولسا، سۇراعى دا سونداي جىمىسقى. الدىڭعى، ءبىرىنشى تەرگەۋدە كەرىمبەكتىڭ الدىندا التىن ەرنەۋلى كەسە-شاينەكپەن ءيىسى بۇرقىراعان جاقسى شاي اكەلدىرىپ، ىسكەرسىگەن سۇراقشى ءوزى سىرتقى دۇنيەگە بارىنشا ىقىلاستى ادام سەكىلدەنىپ بۇل اۋزىنا الىپ كورمەگەن ميا تاتىعان سيگارەتىن دە كۇلە ۇسىنىپ، جاۋاپتاسىپ كورگەن... ءبىر اۋىق وسى كەرىمبەكتەي ادامنىڭ ءوز باسىنا تاڭىرقاپ، بيىك باعالاپ وتىرعان كىسىنىڭ سىڭايىن كورسەتىپ «تاپ-تازا» قالىپتا سويلەسكەن... ءيا، بىراق ونىسى ۇزاققا بارماعان-دى. ەكى-ءۇش قايتا جاۋاپتاسۋدان سوڭ-اق، ءتۇسىن بىردەن وزگەرتە قۇبىلىپ، قىلىشتى پوليتسەيگە «شايدى الىپ كەت» دەپ بۇيىرعان. داستارقاندى پىرىندەي كورەتىن قازاققا وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن سوققى بولاتىنىن سۇراقشى تاۋىپتەي تانيتىن.

ماموزىنىڭ كەرىمبەكتى قىرىنا الىپ جۇرگەنىنە تالاي جىل بولدى. ماموزى، ماموزى بولىپ ءتاۋىر اتانعالى بۇنىڭ جولىنا دا جۋا بوپ بىتكەن وسى، كەرىمبەك. ەكەۋىنىڭ بۇرىنعى توڭ-تورىس ارازدىقتارىن بىلاي قويا تۇرعاننىڭ وزىندە، وسى جاقىن جىلدىڭ ىشىندە ماموزىنىڭ جيىرما ءۇي دۇڭگەنى شەرۋگە ءوتىپ كەتتى. ولاردى بارلىعى دا جالدانبا ديقانشىلىقپەن كۇن كەشكەن كەدەي-كەمباعالدار بولسا، سول جيىرما ءتۇتىننىڭ تەڭ جارىمنان اۋلىعى جەر-سۋى كوپ ماموزىنىڭ تەك ءبىر وزىنە عانا جالشى، مالاي بولعاندار. كۇش-كولىك، جەر ماموزىدان بولۋشى ەدى. جاڭاعى كەدەيلەر وزدەرىنەن باستاپ ۇيىندەگى ىسكە جارار قاتىن-بالا، قىز-قىرقىنىنا دەيىن ماموزى ەگىنىن مويىندارىنا ارتقان اجىرعى ەتىپ العاندا تابان اقى، ماڭداي تەر دەگەنگە ومىرىندە جارىپ-جالشىپ كورمەگەن. ماموزىدان كەتۋدە سولاردىڭ ىشىندە ءالي دەيتىن جىگىتتىڭ جازاتايىم ماموزى تورە ساباعان بالاسى ءولىپ، ءالي ءوز قوجاسىمەن سول تۋرالى قاتتى جانجالداسقان. ءىس ناسىرعا شاۋىپ، ۇكىمەتكە ءمالىم بولىپ، تالاي ۋاقىت ايتىسۋمەن بارىپ تىنعان-دى. سونىڭ اياعىنان كەرىمبەككە سويلەسكەن ءالي ءوز سوڭىنان الدىمەن ون ءۇيدى ەرتىپ شەرۋ اۋلىنا كوشىپ كەلگەن. باسى سول بولىپ، كەيىن ءتورت ءۇي، بەس ۇيدەن تاعى ەكى رەت مۇشتايزى بايلارىنان قاشىپ كوشكەن جالشى دۇڭگەندەر شەرۋ ىشىندە جيىرما ۇيگە جەتكەن-ءدى. قارىمساق اۋلىنىڭ ون شاقتى ءۇيى جاقىن جىلدان بەرى جاز-جايلاۋدى قويىپ، تەك ەگىنمەن اينالىسا باستاعان. اليلەر سوعان قوسىلدى. قازاقتا كۇش-كولىك جەتكىلىكتى، جەر تەگىن بولعانىمەن ديقان جايىنا كانىگى ەمەس. سوندىقتان دۇڭگەن ديقاندارىنىڭ قوسىلۋى قارىمساق اۋلى ءۇشىن زور تابىس بولدى. شەرۋ ءىشى بۇلاردى «وتىز ءۇيلى ەگىنشى» دەيتىن بولىپ ەدى. بۇ دۇڭگەندەر شەرۋدە انەۋكۇنگىدەي اس، توي بولسا، قاسىنداعى ءوز كورشىسى قارىمساقتارمەن بىردەي ارالاسىپ قاتىسادى. ءبىر رۋلى ەل شەرۋمەن وڭاي-اق تانىس، ءبىلىس بوپ قالعان.

كەرىمبەككە ماموزىنىڭ كەشپەستەي كەكتەنەتىن ۇلكەن ءبىر ءتۇيىن وسىندا جاتقان-دى. بۇلار بولسا ماموزىنىڭ قامباسىنا ناۋالاپ قۇياتىن، ورتايماس ىرىس قاينارى بولعان عوي. تالاي زامان ءبىر عانا ماموزىنىڭ وزىنە تاۋەلدى بولعان، بارار، باسار جەرلەرى جوق، الدىنا سالىپ ايداپ بەرگەن كىرىپتارى ەمەس پە ەدى. انە سولارىن كەرىمبەك ارت-ارتىنان كوشىرىپ الىپ جاتقان. كون شارىعىن سۇيرەتكەن وڭشەڭ كەدەي كىمگە ءدارۋ؟ كىمدى قىزىقتىرماق؟ جەرى كەڭ كەرىمبسك سياقتى قازاققا عانا بارىپ سىيماسا، وزگە ەشقايدا وتپەك ەمەس.

تەگىندە، بۇل ءىس ماموزىنىڭ ءدال وسىلاي بولار دەپ ەشقاشان ويلاماعان شارۋاسى بولاتىن. ول العاشىندا بۇلار دى «قازاقپەن بىرلەسىپ وتىرا الار ما ەكەن» دەگەن ويمەن كۇدىكتە جۇرگەن-ءدى. كەيىن كۇدەرىن ابدەن ءۇزدى دە، سونىڭ ەسەسىنە كەرىمبەككە تاعى-تاعى ءتىسىن باسا ءتۇستى.

جانە بۇل ارەكەت ماموزىنىڭ عانا جالعىز ءوز وشپەندىگىن قوزدىرۋمەن تىنىپ قالمايتىن. انەۋگۇنگى ماموزىمەن بىرگە سابىلىپ جۇرگەن كوپ باي دۇڭگەندەردىڭ دە نامىستارىن قوزدىراتىن. بۇرىن بولسا كەرىمبەك - ماموزىعا شەرۋ ۇستىنەن جەم جەگىزبەيمىن دەگەن ەرلىگىمەن جاقپاعان ادام. كەرىمبەك بولىستىقتان تۇسىرىلگەننەن كەيىن، ماموزىعا شەرۋدىڭ ساقتاعان سىباعاسى ولقى بولعان جوق. سونى بىلگەن كەرىمبەك ءوزىنىڭ ابدوللاعا نارازى ەكەنىن ەل ىشىندە قارىمساق سياقتى كوكىرەگى وياۋ ادامداردان جاسىرمايتىن. ال قارىمساق بولسا ونداي سىر جايلى ءوز قاسىنداعى ماموزى تەپكىسىن كورگەن، كورشى-قوڭسى دۇڭگەندەرىنە سەزىك بەرىپ اڭگىمەلەپ وتىراتىن. ال ماموزى قولىنان كەلسە، «وتىز ءۇيلى ەگىنشىنى» تاقىر جەرگە شوڭقيتقىسى كەلەتىن.

سونى جاقسى ۇعىناتىن قارىمساق پەن دۇڭگەن ىشىندەگى «ەر كەدەي» اتانىپ جۇرەتىن ءاليدىڭ استىرتىن كوپ سىبىر-سىرلار دا بولۋشى ەدى...
اناداعى مۇرىنشاقتىڭ جەر ءباجى جونىندە وسى وتىز ءۇيدىڭ اتىنان ۇيەزدىك ۇكىمەتكە ارىز اپارام دەپ ماموزىدان دۇرە جەيتىنى دە وسىنداي ۋشىققان ارباسۋ قىجىلى. مىنە، وسىنداي ەكى جاقتىڭ سوقتالى ىرعاسۋ ەگەسىنە جالعاسىپ جاتقان سوڭعى بيە ۇرلاۋ ارەكەتىن دە ارىپپاي قارىمساق، اليلەرمەن اقىلداسا وتىرىپ اتقارعان-دى. ونىڭ بۇلجىماس سەبەبى، ۇرلانعان اتتاردىڭ قالاي دا ماموزىعا بايلانىسى بار دەگەن ىشكى جورامال بولجام. ويتكەنى، ابدوللا جىلقى ۇرلاتىپ الدىرعىسى كەلسە، از ءۇي كەدەي دۇڭگەندەردىڭ ەكى شولاعىنان باسقا قىل قۇيرىق تاپپاي قالىپ پا؟ قايدان، قالاي الدىرام دەسە دە، قۇرىعى مەن اياعى جەتەدى. ەندەشە ەگىنشى دۇڭگەندەردىڭ ەكى اتىن ءتۇپ مانىندە ابدوللاعا الدىرتۋشىنىڭ ءوزى ماموزى بولۋعا كادىك... باعانا ارىپپاي سول ۇرلانعان ەكى ات جايىن اشقاندا ماموزىنىڭ وقىس قيپاقتاپ قالعانى بار. انىعىندا كەدەي دۇڭگەندەر وسى ءىس بولاردىڭ الدىندا وزدەرىنىڭ ۇشتى-كۇيدى جوعالعان ەكى اتىن ماموزى ابدوللاعا الدىرتقان دەگەن سىبىستى ارىپپايدان ەسىتىپ قۇلاقتانعان. ماموزى بولسا بۇگىنگە دەيىن ەكى ۇرلىق ات جونىنەن ارىپپايدى حابارسىز دەپ بىلگەن. ول قازىر سىر بەرمەي وتىرعانى بولماسا، ۇرلىق اتتار سىرى اشىلعان ساتتەن بەرى توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بۇيىعىپ قالعان. مىنە، وسى امالدى ەرتە ويلاعان ارىپپاي مەن قارىمساق، ءالي «شاما كەلسە ماموزىدان ابدوللانىڭ اراسىن الشاقتاتۋعا ارەكەت جاساۋ كەرەك» دەگەن تۇجىرىمعا بەكىنگەن. جاڭاعى ارىپپاي ايتقان قارا بۋرىل ات ماموزىمەن باياعىدان قانى قاس ءاليدىڭ بۇت ارتار جالعىز شوبىرى بولاتىن. ارىپپايدىڭ جاۋابىنان كوپ نارسەنىڭ ۋشىعىپ كەلە جاتقانىن ىشىمەن سەزە قويعان جۇيرىك سۇراقشى ءوز تەرگەۋىنەن ازىرشە كەلتە توقتاتىپ ارىپپايداي ولەرمەن جاۋاپكەردى تەز قايتارعانى سول. ونىڭ دا ساقتاعان ىشكى ەسەبى بار.

ۇرلىق اتتار داقپىرتى ەندى ماموزى مەن ابدوللاعا دا انىق ءبىر تىقىر تايانعانىن اڭعارتقانداي. ەگەر ابدوللا وسى جولى جاۋاپتى، ءىستى بولىپ، ماموزى ونى اراشالاپ الۋعا جاراماسا، وندا ەكەۋىنىڭ ارا جىگى اپ-ايقىن سىزاتتانا باستادى دەي بەر. ماموزى ءۇشىن دە ساتسىزدىكتىڭ ۇلكەنى دايىن دەگەن ءسوز. سۇراقشى قاعازىنا تۇسكەن ابدوللا جانە امەندە تۇرعان ۇرلىق ات تۋراسىنداعى دالەلدەن بەرى ماموزىعا وقىس ءبىر شانشۋ ءتيىپ، ساداق وعىنداي قوس بۇيىرىنەن قادالىپ وتىر. ءوز سىبايلاستارىمەن كەرىمبەك اۋلىنان تۇمسىققا اياۋسىز سوققى جەپ قايتقان كەشپەس كەك - ىزاسى ول بار. ەندى قازىر سۇراقشى كەرىمبەكتى ءا دەگەننەن ەشنارسەگە مويىنداتىپ تىقسىرىپ اكەتە الماي، تەرگەۋ بەتىن ءار ساققا سالىپ، توسىلىپ وتىرۋى ىشتەي دىڭكەلەگەن ماموزىنىڭ دەگبىرىن قاشىردى. سۇراقشىعا ءزارۋ جۇزبەن قىپىلداپ قارايدى. كوڭىلىندەگى باردى وعان كوزىمەن ايتقىسى كەلگەندەي...

كەرىمبەك سۇراقشىنىڭ سوڭعى ايلاگەر شىرماۋىنا ايتار ءسوزى دايىن بولسا دا، جاۋاپتى اسىقپاستان وتىرىپ، ارباسقان باقاسپەن باستادى. سۇراقشى مەن ماموزى ەكى جاقتاپ، ءسوزىن ورگە باستىرماي وتىرسا دا، قىرى سىنباي، قايتا ىشىنەن ءوزى دە اڭداماعان انىق ءبىر ءورشىل نامىس قوزدادى.
- ءبىز ماموزى ەكەۋمىزدىكى ەكى سۋايت ءبىرىن-ءبىرى يلاندىرا المايدىنىڭ كەرى بولىپ وتىر. مەن ءوزىمدى ءوزىم اقتامايمىن: مەنى بۇكىل شەرۋدەن، ءتىپتى اناۋ جيىرما ءۇي دۇڭگەننەن سۇراڭدار، كەرىمبەك ىنىسىنە وسىنداي ءىس ىستەتەر مە ەدى؟ - دەپ. زاڭنىڭ سولاردان دا سۇراۋىن وتىنەمىن! حالىقتان ەشكىم ۇلكەن ەمەس قوي، قالىستىعىن ايتسىن!
ەلگە-جۇرتقا سىيى بار ادامنىڭ بۇل دالەلىن كەرەناۋ سۇراقشى ءوز بويىنا شام كوردى. «مەنىڭ جايىمدى بىلگىڭ كەلسە، تاۋدىڭ قۋىسىندا جاتقان قازاقتان سۇرا» دەگەنى نامىسىن قوزعادى.
- نەمەنە، سوندا سەن ۇلى گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ تەرگەۋ-سۇراعى تاۋدىڭ اراسىنا سىڭگەن قازاققا اۋزىن اشىپ، سەنە سالادى دەمەكپىسىڭ! - ول ءوز جاۋاپكەرىنە وقتى كوزبەن ءبىراز قادالىپ وتىردى دا: - سەن كوشىرىپ العان جيىرما ءۇي حۇيزۋدىڭ* دا ءمان-جايىن، ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز!

*حۇيزۋ - قىتايشا دۇڭگەندى ايتقانى.

ءوزىڭ ەشنارسەدەن تايسالايىن دەمەيسىڭ... يمەنگىڭ كەلمەيدى. ۇكىمەت قىزمەتكەرى ماموزى مىرزاعا «سۋايت» دەگەن سوزبەن ءتىل تيگىزىپ سويلەگەنىڭدى قىلمىس بولىپ قالار، سول ءۇشىن جازا تارتامىن دەپ قورىقپايسىڭ با؟

كەرىمبەك قازاقشاعا جۇيرىك ءتىلماشتىڭ جۇرەكتى جانشىپ، زارەدەي قاداپ ايتقان اۋدارماسىن ءسال قىرىنداۋ وتىرعان قالپىندا تاپجىلماي تىڭداسا دا، سۇراقشى ءسوزىنىڭ ۋىتىنا تۇلا بويى شىمىركەندى. بىراق اتا دۇشپان الدىندا سىنعىسى كەلمەي، سۇراقشىعا مول كەۋدەسىمەن تولىق بۇرىلدى دا:
- قازاقتا «بۇرىسكەن مىسىققا بۇرگە ءۇيىر بولادى، قورقاق قاڭعىعان وققا كەز بولادى» دەپ ايتاتىن ءسوز بار. از قاراعا قاراعىلارىڭ كەلمەسە، ويىمداعى شىنىمدى ايتا الماي ولەتىنىم نەم؟ اق جولمەن ولسەم، ەرتەڭ وسى وتىرعان بارىڭە دە بارار جەر، توسەگەنىم توپىراق - امالىم قايسى! - دەدى. «بارىڭە دە» دەگەن ءسوزدى سۇراقشىنىڭ جۇزىنە قاراي سۇق ساۋساعىمەن نۇسقاي ايتتى. كىشكەنە، شارشى بولمە ىشىندە كۇمبىرلەگەن، نامىسقا تولى ءۇنى ايقىن شىعىپ كەتكەن-ءدى. ادام پسيحولوگياسىن تەرەڭ تانيتىن سۇراقشى انىق بايقادى، كەرىمبەكتىڭ ساقالى تال-تال بولىپ كەتكەن ەكەن. بۇنداي بەلگى ادام مىنەزىنىڭ كۇردەلىلىگىنەن جانە تازا، ساۋ دەنەنىڭ قايراتتى اشۋىنان تۋاتىنىن ول جازباي تانىدى. شىعىس-سولتۇستىك التى ولكە پروۆينتسيانىڭ زاڭ ىستەرى جونىندەگى ايگىلى پروفەسسور، حاربين قالاسىنىڭ تۇرعىنى لاۋپىڭ ەسىمدى دوكتوردان ءوز ماماندىعى جونىندە ساباق العاندا، ادامدا سيرەك كەزدەسەتىن وسىنداي قۇبىلىس بولاتىنىن ەستىگەنى، جادىڭدا مىقتاپ ساقتاعانى بار. اشۋ ۇستىندەگى يەك ەتىنىڭ جىرىلۋىنان عوي.
- سىزگە ءالى ءبىر تاۋلىكتەي مۇرشا بەرەمىز. بىراق وسى كەڭشىلىكتىڭ باعاسىن قاپى قالماي تۇسىنۋگە تىرىسۋىڭىز كەرەك! تەك تىرىسۋ عانا ەمەس، زاڭ سونى جاۋاپكەر كەرىمبەكتەن قاتال تالاپ ەتەدى! ءبىر نارسەنى وتە جاقسى ءبىلىپ قويىڭىز، بۇل ەڭ سوڭعى ەسكەرتۋ! ۇعىپ تۇرسىز با؟ ابايلاۋ كەرەك! بارىڭىز، ەرتەڭگى ساعات ءدال سەگىزدە قايتادان وسى ورىنعا دايىن بولاسىز. بۇگىنگىدەي ەمەس، ويلانعان جاۋاپكەر تۇرىندە دايىن بولاسىز!

كەرىمبەك داعدارعان، ويلى جۇزبەن ورنىنان ءۇنسىز كوتەرىلىپ بارا جاتقاندا باسقا كەزدەگى سەرگەك سابىرىن دا ءوز كەسكىنىنە قاتار سىيعىزىپ اكەتتى. بىراق قازاقتىڭ، ءتىپتى از ۇلت اتاۋلىنىڭ بار تاعدىرىن مىنا زامان جاڭ قاي شى وكىمەتىنە وسىنشا يتتەي بايلاپ بەرگەنىن ويلاپ، بارىنشا جانى زاپى، بەزەر بولىپ شىقتى.

سۇراقشى مەن ماموزىنىڭ بۇل ىسكە ءالى دە شىڭىراۋدان ساڭىلاۋ، جول ىزدەۋلەرى كەرەك بولاتىن. كەرىمبەكتىڭ شەرۋدەگى كوپ ەلگە جانە اناۋ ەگىنشى دۇڭگەندەر سياقتى ۇيىمشىل كۇشكە سەنىمدى بەدەلى بار ادام ەكەنىن بۇلار ەرتەدەن بىلەدى.

جيىرما ءۇيلى دۇڭگەندەر جاعى كەرىمبەك ءۇشىن ۇيىمداسىپ ىزدەنۋگە جارايدى. ماموزىعا ەرەگىسىپ ىزدەنەدى. پوليتسيا مەكەمەسى، تەرگەۋ جۇمىسى ءوز ءىسىن باسسىزدىققا سالسا، انالارداي ۇيىمشىل دۇڭگەندەر ۇيەزدىك ۇكىمەتكە، ءتىپتى، ونان ارى قۇلجاداعى گۇبەرنەلىك شتابقا دەيىن قىتايدىڭ ءوز تىلىمەن ارىزدانىپ ىسكە كىرىسە الادى. جىلاننىڭ اياعىن كورگەن الا تۇياق سۇراقشى وسىعان كەلگەندە ساقتىق ويلايدى. كەرىمبەك شىعىپ بارا جاتقاندا ول وسىنداي ويلارمەن توقىراپ، اۋقىم-سىرى كۇردەلى قازاقتىڭ تۋ سىرتىنان وقتى كوزىمەن قادالىپ وتىرىپ قالدى.

* * *

بۇل - كۇرەدەگى از ۇلتقا قاتىگەزدىكپەن اتى شىققان، ايگىلى پوليتسيا مەكەمەسى. سۇراقشى مەن ماموزى كەرىمبەكتى بوساتقان سوڭ، وزىنشە ءتىلماشتى دا شىعارىپ جىبەردى... ەكەۋى جەكە وتىرىپ ءبىراز سويلەسىپ، ءجىتى كۇبىرلەسىپ كوردى. بۇلاردىڭ ەندىگى سوزدەرى باعاناعى ايتقاندارىنداي ارىپپايعا قالاي دا «وسىنىڭ ءبارىن ماعان اعام كەرىمبەك ىستەتتى» دەگەن قاعازدى جازدىرۋ. بىراق وسى ويلارىنا قازىرشە بىرنارسە قايشى كەلىپ تۇردى. سۇراقشى قۇلاعىنا ىلىنگەن، تەرگەۋ قاعازعا تۇسكەن ۇرلىق اتتار بار. سونى انىقتاۋ قاجەت. تەرگەۋشىنىڭ ءدال ءوز باسى ءۇشىن بۇل تۇستا، ءتىپتى، كەرىمبەكتەن گورى ابدوللا كەنەۋلى... قازاقتى بىرلەپ ەمەس، ونداپ ماتاپ اكەپ سۇراۋ - ءيىسشىل سۇراقشىنى ەشقاشان زەرىكتىرىپ، جالىقتىرعان ەمەس. وندايدا ءبىر سۇراقشى ەمەس، وسىنداعى پوليتسيا باستىعىنىڭ دا قىبى قانىپ، ەرتەلى-كەش اۋزىنا سىلەكەي-ءسولىن جيىپ، جالتاقتاپ قۇلاق تىگىپ وتىرادى. ودان دا سوقتالىراق داۋ جاڭعىرىقسا، ۋەز باسشىلارىنا دەيىن ميىقتارىنان بەلگى تانىتىپ، ۇرتتارى بۇلكىلدەپ، جان-جاعىنا جيىرەك قارانادى. قوتان ىزدەپ، تۇمسىعىن الىسقا شۇيىرگەن بورىدەي، تاۋ جاققا قۇلاقتارىن ءتۇرىپ، كۇن بۇرىن ءىش تارتىپ، جۇتقىنىپ قويىپ، شوقايىپ قاراپ وتىرعاندار بار. پارە ۇددەسىنە كەلگەندە ءومىر ءبۇيىرى شىقپايتىن، نازارى اش سۇراقشىعا ماموزى «ابدوللا جايىن قوزعاماي-اق قويايىق» دەپ ايتا العان جوق. تەگى، ابدوللانى جولداسسىنعاندا جىل ون ەكى اي ىشىندە، اسىرەسە، ەل سالىعى كەزىندە عانا ونى كوبىرەك تانىپ، سوندا عانا تاباتىن ۇرى قويىن ماموزى بار. ال ەل باسشىسى ابدوللا ءوزىنىڭ «كۇشى ادال، ءسۇتى ارام» ەكەنىن تاني تۇرىپ-اق، قاناعات ەتەدى! ءوز جانىنان سۋىرماي، وقپانى تولماس. ماموزىنىڭ بۇلكىلدەگەن ۇرتىنا ەلدەن شەڭگەلدەپ اساتقانى مەدەۋ. انا ۇرلىق اتتاردى ابدوللاعا ماموزى ءوزى ۇرلاتتىرعانىن ارىپپاي بىلمەيدى دەپ كەلگەن. ماموزىنىڭ ەندىگى ويى بويىنشا، تەك قانا سول سىر اشىلماسا، ابدوللا ارانداسا، ون جەردەن، ءجۇز جەردەن ارانداي بەرسىن. سونىمەن بۇگىنگى ءىس ءمانى «ءتۇيىن-ءتۇيىن» سىرىڭدى تۇبىندە كەلىپ شىن اشاردىڭ كەبى بولىپ وتىرعان. ءبارىنىڭ دە شىن سىرى اشىلار كەزى، مەرزىمى جەتكەندەي. ماموزى، تەگى، زاڭ ىسىمەن شىرمالا بەرۋدەن بويىن ساقات ۇستايتىن. زاڭ جولى كىنامشىل. بۇل كيەتىن اقىرەت-كەبىن، اق داكەنى باشپايىنان باسىنا دەيىن ابدوللا كيسە ءبۇيىرى بۇلك ەتپەيدى. سۇراقشى بۇگىن كەشتەتە ارىپپايدى قاسىنا پوليتسيادان ادام قوسىپ، ابدوللا ءىسى ءۇشىن شەرۋگە اتتاندىرۋدى ويلاعان. ات ۇرلىعى راس بولسا، ابدوللانى ايداتىپ كەلتىرمەك. ول باعانا وڭاشا قالعاندا ماموزىعا:
- بۇ جۇمىس ءۇشىن ارىپپايدىڭ وزىنەن باسقا كەمىندە ەكى-ءۇش پوليتسەي شىعۋى كەرەك، - دەگەندە، ماموزى ءوزىنىڭ بۇگىنگى ويلاپ وتىرعان ىشكى ءتاسىل-امالىن... قۇپيا قويىپ:
- بۇل - استە ادام نانۋعا بولمايتىن قازاق! اتقا جاقسى جۇرەتىن ۇيعىر پوليتسەيلەردەن قوسىپ بىرگە جىبەرۋ كەرەك! - دەپ اقىل قوسقانسىدى...
بىراق سول ماموزى سۇراقشىعا بۇلاي سويلەگەنىمەن، ەكىنشى جاقتان ءدال وسى كۇنى تىزگىن ۇشىمەن ابدوللاعا ءبىر جاسىرىن جانسىزدى سۋىت حابارشى ەتىپ جونەلتىپ ەدى. ءوزى ۇرلاتتىرعان ەكى اتتىڭ كوزىن جويسىن دەگەن.
وسى كۇننىڭ ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ كەشەگى قاتال تاپسىرما بويىنشا قايتا كەپ كىرگەن كەرىمبەكتى تىمىرايا تومسىرىپ قارسى العان سۇراقشى جاۋاپكەرگە تۇسىنىكسىز حالدە ءسوزدى قىسقا قايىرىپ:
- تاعى ەكى كۇن ويلاناسىز...- دەپ قايتاردى. كەرىمبەك سۇراقشى الدىنان ءوزىن الدەبىر جات سىرلى نارسەگە ۇرىندىرىپ جىبەرگەلى وتىر ما دەپ، سەنىمسىز كۇدىك ويلاپ شىقتى.

«ويلاناتىن» ەكى كۇن كەشە كەشكە ابدوللاعا اتتاندىرىلعان ارىپپايدىڭ قايتىپ كەلۋىنە قاراتىلعان مەرزىم ەكەنىن بىلگەن جوق. كەرىمبەككە ءتىس-تىرناعىمەن تۇگەل قارسى. كۇرە قاقپانعا جالعىز اياقتاتىپ اكەپ تۇسىرەتىنىن ويلاپ سەزىكتەنەدى.

ايتقانداي، ارادا ەكى كۇن وتكەندە شەرۋدىڭ ابدوللا اقالاقشاسى دا سارالا قىلىشتى پوليتسەيلەر قورشاۋىندا كۇرەگە جەتكىزىلدى. ءوز قاسىنا ءۇش پوليتسەي ىلەستىرگەن ارىپپاي كۇرەدەن ادەيى ىمىرت ۇيىرىلە شىعىپ، داقپىرتتارىن بىلگىزبەۋ ءۇشىن تۇندە ءجۇرىپ، شەرۋ جەرىنە كۇن شىعا ىلىنگەن. سودان تۋرا ساسكە كەزىندە شىرىشتىدا جاتقان ابدوللانىڭ كوپ جىلقىسىنا جەتكەن. كۇزگى قوستىڭ باسىندا جىلقىشىلار مەن بىرگە ابدوللانىڭ ۇلكەن بالاسى بەت ءبىتىسى شومبال، دەنەلى، تومپاق كوز جىگىت - داۋلەتقان بار ەكەن. ارىپپايلار بۇل جەردە تاق ۋادەلەسكەندەي بوپ، ءبىر جانجالدىڭ ءدال ۇستىنەن شىقتى. وسىنىڭ از الدىندا جاڭا عانا بۇل جەرگە كەشە ماموزىنىڭ جونەلتكەن سالەمىمەن ۇرلىق اتتىڭ كوزىن جوعالتۋ ءۇشىن ابدوللانىڭ شابارمانى جەتكەن-ءدى. قاسىندا ماموزى جىبەرگەن حويىلدىر دەگەن سىبە بار. ماموزى سالەمىمەن اقىلداساتىن ابدوللا اۋىلدا جوق بولىپ، جىلقىعا حابار كەش كەلىپ تيگەن. سايرامنىڭ ىبىرايىمى دەيتىن جەلپىلدەك شابارمان داۋلەتقانعا قارا بۋرىل اتتى جاڭا ۇستاتتىرىپ، قىل شىلبىرمەن ەندى نوقتالاتىپ جاتقان كەزدە ءبىر جاعىنان ساپ ەتىپ، ات_يەسى ءالي كەپ كيلىككەن... قاسىندا انەگۇنى ارىپپاي قوسىپ كەتكەن، شەرۋدىڭ ەڭ مىقتى جىگىتىنىڭ ءبىرى - نۇسىپبەك بار... ءالي ويلاپ بۇل ماڭدى نەشە كۇننەن بەرى كۇزەتىپ تورۋدا جۇرگەن. ەرتە باستان ويلاپ العان امالدارى بويىنشا، ساي قوسىلعان ەكى جىگىت ابدوللانىڭ جىلقىسىنان ۇزاپ كەتپەي، وسى ماڭنان اڭ قاراعان كىسى بوپ، شىرىشتىنىڭ قالىڭ قويان، تۇلكىسىنە تازى قوسىپ ءجۇرىپ العان. ارىپپاي قارا بۋرىل اتتى وزگە جەردەن ەمەس، ءدال ابدوللانىڭ ءوز جىلقىسى ىشىنەن ۇستاتىپ الدىراتىن بولىپ، ءاليدى سول ات الدەقالاي ءبىر جاققا جۇيتكىپ، ءىز اۋدارىپ كەتپەۋ ءۇشىن وسىلايشا سىرتىنان باعىپ ايلالى ساقتىق ايتىپ قالدىرعان.

سونىمەن قازىر قاسىنداعى ءۇش پوليتسەيمەن سارت ەتىپ ارىپپاي جەتكەندە، شۇبار ساۋىر ات ەندى عانا كەرگىلەسكەن قىزۋ تالاس ۇستىندە ەكەن.

ماسقارانىڭ تيەگى بىراق جەردەن اعىتىلدى. ءبىر-ەكى جىلقىشىسىمەن داۋلەتقان اتتى شابارمانعا زورلىقپەن جەتەكتەتپەك بولادى. ءالي مەن نۇسىپبەك بارىن سالا سىبانىپ، ولاردىڭ الدىن كەس-كەستەپ اتتى جىبەرمەۋ قامىندا. پوليتسەيلەر تاق وسى جانجالعا تاقاۋ ءبىر سالماۋدىڭ استىنان بىردەن ساۋ ەتىپ شىعا كەلگەن قارساڭدا، ءالي كەر شولاق اتىن قاتتى تەبىنىپ، تالاسىپ كەپ شىلبىردى قيىپ جىبەرگەن كەز بولاتىن. جاز جارىمىنان بەرى قاراي ۇستىنە شىبىن قونباي، تۋرالاپ سەمىرگەن بۋرىل ات قۇيرىعىن تىگىپ، ارعى ءبىر وزەككە تامان قۇلاعان قالىڭ جىلقىعا قاراي ويىسىپ بارا جاتتى.

داۋلەتقان مەن ىبىراي شابارمان ات يەسى اليگە كوزبە-كوز زورلىق كورسەتە باستاعانمەن، ءۇستى-باسى سارالا پوليتسەيلەر مەن ارىپپايدى كورگەندە بەلگە سوققانداي امالدارى قۇرىپ، بوزارىپ-بوزارىپ تۇرىپ قالعان. كۇرەدەن ءتۇن ورتاسىندا قابىنىپ جەتكەن حويىلدىر دا موينىنا سۋ كۇيىلعانداي، كوز وتى ءسونىپ، سوستيىپ قالدى. ارىپپاي مۇنداعى ءمان-جايدى شالا ەستي سالا، قالعان سوزدە شارۋاسى بولماي، بۋرىل اتتىڭ سوڭىنان كەتتى. جولداعى ەلدەن پوليتسەيلەرگە الدىرعان قارا شالما ارقاندى تولعاپ كەپ قىل مويىنعا ءبىر-اق سوعىپ، جىلقىعا بارىپ وسقىرىنىپ قوسىلعان شۇبار ساۋىر بۋىرىلدى ءبىر دەمدە قايتا ۇستادى. ۇيعىر-قىتاي پوليتسەيلەر ىلەزدە ۇستالىپ، ءوز الدارىنا قاراي جەتەكتەلگەن ات كەلە جاتقاندا، ارىپپايدى جىلقىنىڭ پىرىندەي كورگەن بولۋ كەرەك. سۇقسىرايعان جىگىتتەن كوزدەرىن الماي، تاڭىرقاي قاراسىپ قالعان.
پوليتسەيلەر سول بەتتە شىعىسقا قاراي بىرنەشە قىرقانى اسىپ كەپ مۇكەيدەن وزدەرىنە ابدوللانى قوسىپ العان. وسى باعىتپەن ەندى تاعى ءۇش-ءتورت بەل اسىپ ءتۇسىپ، ءتۇس اۋا مازىعا جەتكەن. سو بويدا امەننىڭ تۇپكى قوراسىندا قاراڭعى جەردە جوڭىشقاعا بوگىپ، سەمىرىپ تۇرعان «لوڭقا تورىنى» شەشىپ الىپ، بار جولاۋشى بۇل كۇنى كەرىمبەكتىڭ ءبىر ءىنىسى ءاحماديدىڭ اۋلىنا قونعان-دى. سونىڭ ەرتەڭىنە، كەشەگى كۇنى ءتۇس قايتا سول توپ كۇرەگە دە ىلىنگەن.

6

قازىر كۇن ءتۇس بولىپ قالسا دا، سۇراقشى بۇگىن كەرىمبەكتى ءالى شاقىرتقان جوق. كەرىمبەكتەر كۇرەگە كەلگەندە وسىنداعى ءبىر ۇيعىردىڭ ۇيىنە تۇسكەن-ءدى. شەرۋدەن بىرگە كەلگەن ءتورت-بەس كىسىنىڭ ءبىرى - بالاسى ماقسۇت بولاتىن. ول وسىندا كەلگەننەن بەرگى بىرنەشە كۇن بويىندا قارىمساقتىڭ جۇمىسىمەن اينالىسۋدا. ءوزى بۇندا ەلدەن قارىمساقتى اقتاماق بولعان كوپ بارماقتار باسىلعان ءبىر مول كۋالى قاعاز جاساپ كەلگەن. «قارىمساققا ءتيىسۋشى ماموزىنىڭ ءوزى. ەلدىڭ قارالى جيىنىنا جازىقسىز ادامىن بايلاپ، ماسقارالاپ اكەلۋشى، سول ارقىلى قازاقتىڭ، بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ، ارىنا، رۋحىنا جىلان بولىپ ءتيۋشى - ماموزى! نامىسىنا، جانىنا تيۋ عانا ەمەس، ءتىپتى ونى ەل ەكەن دەمەي، سويىل كوتەرىپ اسقىنداپ باسىنۋشى، بۇكىل حالقىمىزدىڭ قاسيەتىن اياققا باسىپ، ار-ۇجدانىنا سوقتىعۋشى - ماموزى! جانجالدىڭ نەگە شىققانىن كورگەن، ىشىندە بولعان جيىرما ءۇي دۇڭگەن ديقاندارى دا وسىنىڭ راس ەكەندىگىنە قۋاتتاپ قولدارىن قويادى. بەتپە-بەت، كوزبە-كوز، انىق تاباندى ايعاق-كۋا دا بولادى. تاياقتى الدىمەن جەۋشى قارىمساقتىڭ ءوزى كۇتپەگەن جانجالعا ەرىكسىز تۇردە كيلىككەنىن دالەلدەيدى. سونىمەن بىرگە انىق شىندىعىنا كەلگەندە جانجال شىعارۋشى بۇلىكشى ماموزىنىڭ ءوزى بولعانىن دا جاسىرمايمىز». وسىنداي قىرىق-ەلۋ ادامنىڭ ءمور، ساۋساقتارى باسىلعان قىزىل الا قاعاز پوليتسيا مەكەمەسى - جىڭ سا ءجۇيدىڭ باس ءجۇي جاڭىنا*. سول قاعازىن ماقسۇت پوليتسيا باستىعىنا كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە ەنگىزگەن. سونان بەرى ول جايلى نەندەي حابار بولماعىن ءبىلۋ ءۇشىن، مەكەمەگە كۇندە بارىپ اسىعا كۇتۋمەن قۇلاق ءتۇرىپ جۇرگەن-ءدى

1 ءجۇي جاڭ - باستىق.

وسىندا باستىقتىڭ ورىنباسارى ابدىرەيىم دەگەن ۇيعىر بار. كۇرە ۋەزدىك ۇكىمەتىنىڭ اكىمى ما شيانگون پوليتسيا مەكەمەسىنە از ۇلت ادامىنان قايتكەندە دە ءوز ءتىلىن بىلەتىن بىرەۋ كەرەك بولعاندىقتان، ورىنباسار فۋ ءجۇي جاڭ ەتىپ، وسى ابدىرەيىمدى وتىرعىزعان. ماقسۇت بۇگىن سول ادامنان قارىمساققا دۇرە سوعىلعانىن ەستىپ قايتتى...
ابدىرەيىمگە وسىدان ەكى كۇن بۇرىن كەرىمبەك تە جاي-جاپسارىن ايتا كىرىپ، جولىعىن شىققان. انىعىنا كوشكەندە، بۇل ادامنىڭ كەرىمبەكپەن ىشتەي جاقسى تانىس، پىكىرلەستىگى بار-دى... سوپاق بەتىنە، اسىرەسە يەك سۇمەگى ىڭىرشاقتىڭ باسىنداي سورايىپ، ەرەكشە بىتكەن بەت، مۇرنىنىڭ بارلىعىندا شەشەكتەن قالعان قوراسان ءىزى بار، قاراشۇبار ابدىرەيىم تەگىندە، ءىشتى، پىكىرلى ادام. ول كەرىمبەكتىڭ جۇمىسىن اسا سيرەك، ءماندى ادامدا عانا كەزدەسەتىن شىنايى، زەيىندى ۇقىپپەن تىڭداپ كەلىپ:
- بۇل، ارىپپاي ءىنىڭىزدىڭ ءوزى ىستەگەن ءىس ەكەنىنە وسىنداعى قىتاي ادامدارىنىڭ دا كوزدەرى جەتىپ وتىرۋى مۇمكىن. بۇلاردىڭ اۋرۋى ايتپاسا دا بەلگىلى ەمەس پە! - دەي وتىرىپ:
- قيسىنى قالاي كەلەر ەكەن، ءىستىڭ ءساتى پاتشانى دا جاڭىلدىرادى، دەۋشى ەدى عوي، كورەيىك!..- دەپ، الدەبىر شارا ويلاعانداي پىشىندە قالىپ ەدى. وي-ورە جاعىنان بارلىق ۋاقىتتا جۇباتارلىق ءسوز تاۋىپ ايتقانىنا كەرىمبەك ۇيعىر جولداسىنا قاناعاتتانىپ جۇرەتىن.

ابدىرەيىم بۇل ورىنعا نەگىزىندە اسكەري قىزمەتتە تومەندەتىلىپ كەلگەن، گومينداڭ وكىمەتىنىڭ قىسىمىمەن ىعىسقان ادام بولاتىن. قۇلجا «ءبىلىم جۇرتىن»، ودان اعارتۋشىلىق قىزمەتكەرىن دايىنداپ شىعاراتىن ۇرىمجىدەگى «ۇلتتار دارىلپۇنى» دەيتىن پەدۋچيليششەنى ءبىتىرىپ، سونان سوڭ سول قالاداعى وفيتسەرلەر دايارلايتىن اسكەري مەكتەپ - جۇڭ گۋان شو شاۋدا2 وقىعان ۇيعىردىڭ العاشقى زيالى ازاماتىنىڭ بىرەۋى ەدى. بۇرىن قۇلجاداعى گۇبەرنەلىك ۇكىمەتتىڭ اسكەري كاپيتانى بولعان. سونان بىلتىر شىڭجاڭ ولكەسىنە تۇتاس ايگىلى بولعان، 1942 جىلى از ۇلتتان شىققان ۇكىمەت باسشىلارى - قوجانياز-قاجىم مەن داۋلەتكەلدىنىڭ كوزىن جويعاندا، وسى از ۇلتتىڭ وزگە قىزمەتكەرلەرىندەي بۇنى دا قىزمەتتە قۇلدىراتىپ، وسىنداعى كۇرە ۇيەزدىك ۇكىمەتىنىڭ قول استىنا شەگەلەپ جىبەرىپ بەرگەن. ال ۇيەزدىك ۇكىمەت بولسا، ونى جانە ءبىر باسقىش سىرعىتىپ، پوليتسياعا قىزمەتكە تابىستاپ ءامىر ەتكەن. كەرىمبەك بۇل اداممەن سول بىلتىرعى جىلدان بەرى استىرتىن تانىس... سودان تارتىپ ەكەۋى كەيدە وڭاشا، جاسىرىن سويلەسىپ قالىپ تا جۇرگەن...

2 جۇڭ گۋان شو شاۋ - اسكەري مەكتەپ.

قارىمساقتىڭ جالاڭاش ارقاسىنان دۇرە سوعىلىپ، ورنىنا سۇيرەپ اپارىپ تاستالعانىن ماقسۇتقا جاڭا ءوز بولمەسىندە وتىرىپ وسى ابدىرەيىم ءبىلدىردى. «اۋزىڭا ۋاقىپ بول» دەگەن قاباقپەن قۇپيالاپ ايتقان. سونى ەستىپ شىققان ماقسۇت ات ۇستىندە ءوزىنىڭ بەت الدى بولعان وڭتۇستىك جاققا، شىعان الىستا مۇنارتقان، تۇيەمويناقتاعان، وركەش-وركەش بيىك تاۋعا كوز تاستاپ، ءبىر ەنجار جۇزبەن كەلە جاتتى. تۇستىك بەتتە، سوناۋ كوز ۇشىنان ىلە وزەنىنىڭ ارعى جاعىنداعى ءتاڭىرتاۋ جوتالارى كوزگە اسقاقتاپ شالىنادى. كورگەن ءتۇس مۇنارىنداي ەلبىرەگەن كوگىلجىم، نازىك پەردەمەن كوز تالدىرادى. بىراق اۋىر ويعا قامالعان جاس جىگىت بۇل مەزەتتە ءوزىنىڭ انىق قايدا كوز سالىپ، نەنى كورىپ كەلە جاتقانىن دا اڭعارعان جوق ەدى.

اتتان تۇيىق جۇزبەن كەلىپ تۇسكەن جىگىت ۇيعىر قوراسىندا باعىلىپ تۇرعان ءتورت-بەس اتتىڭ قاتارىنا ۇزىن باۋىر، ءسۇمبى كەردى قويا سالىپ، بيىك لاپاستى اق ءۇيدىڭ ەسىگىنەن كىردى.
قوناق بولمەدە ءۇش-ءتورت كىسى بار. قازىر بۇل ۇيدە كۇندەگى بەلگىلى ادامداردان وزگە شەرۋدىڭ «قۇلايعىر» اتانعان كىسىسى وتىر ەكەن. تۋىستىعى كەرىمبەكپەن شەرۋدە ارعى تۇپتەن قوسىلاتىن بيەكە، بىتىك دەيتىن اتانىڭ بالالارى. قۇلايعىر وسىندا اباقتىدان، قاماۋدان شىعىپ وتىر. ءۇش ايلىق تۇتقىننان وسى بۇگىن عانا بوساتىلىپ شىعارىلعان. بۇنىڭ ءوز اتى ىلەباي. بىراق بۇل ادام ەل ىشىندەگى كەيبىر ارەكەتتەرىمەن وزىنە «قۇلايعىر» ەسىمىن تاڭىپ العان... قاۋلاعان قالىڭ قۇلا جيرەن مۇرتى ساباۋداي قىزىل سارى ادام ءبىراز اشاڭداپ، ءتۇسى دە بوزعىل تارتىپ قالىپتى. تۇسكى داستارقان اياقتالىپ قالعان ەكەن. ءۇي-ءىشى ءبىر جايدى سويلەسىپ وتىرعان كورىنەدى. قۇلايعىر ءوز اڭگىمەسى ۇستىندە شاي قۇيعان ۇيعىر ايەلگە كوز سالىپ قويادى... كىشىلەۋ اق ساماۋىرىن جارقىراپ تۇر. شاي قۇيىپ، شانشىلىپ وتىرعان ۇلكەن قارا كوزدى، التىن ءتىستى، جۇزىك، سىرعالارىنىڭ جاقۇت كوزى بار اق ايەل جاس، ادەمى. ول قۇلايعىردىڭ بۇعان كوبىرەك قاراي بەرگەنىن ءتۇيسىنىپ، قىمسىنىڭقىراپ وتىرعان سىقىلدى. مىناۋ سابالاق سارى، انايى قازاقتان اپ-اشىق قىسىلىپ وتىرعانى بايقالعانداي.

ەل ىشىندە قۇلايعىردىڭ وسى تارىزدەس، ايەلگە كوز سالعىشتىعىنا بايلانىستى الدەبىر وسالدىقتارىنا وراي، قوڭىراۋلاتىپ سوڭىنان ەرىپ ءبىرتالاي وسەك-لاقاپتار جۇرەتىنى بار. ءار كەزدە باسىنان ءبىر وداعاي ۇرىنشاقتىقتى وتكىزىپ، ءوز ىستەگەنىنە سوڭىرا بارىپ ءبىر-اق وكىنىپ، ويلاناتىن باتىر-شالىس مىنەزى بولۋشى ەدى. قۇلايعىردىڭ ءبىر ولەڭشى كەلىنى ايتىپتى دەيتىن، سالتتا جوق، ءساتسىز داقپىرتقا ۇشىراتاتىن ءسوز بار. سونداي ءبىر جاڭعىرىقتىڭ بولۋى انىق. الگى كەلىن سىعىر:

«كويلەك الىپ ءبىر ماتا،
قاراعىم دەپ ءۇن قاتا،
ۇزدىگىپ ولگىر قايناعا،
جەتىپ كەلدى ەل جاتا».

- دەپتى دەۋشى ەدى. ونى ەل ءىشىنىڭ قالپاقتى شەكەگە كيىپ، ءسوز قۋعان، قىلجاققوي جىگىتتەرى تاعى نەشە قۇبىلتىپ:

«كويلەك الىپ ءبىر ماتا،
«كەلىنجان!» - دەپ ءتىل قاتا.
ءجۇزىڭ كۇيگىر قايناتا -
قۇشاققا الدى ەل جاتا!» -

دەپتى، دەسىپ تە بۇلاڭ ويناتاتىن.

ال «قۇلايعىر» اتتى ودان دا بۇرىن العان ىلەبايدىڭ اباقتىعا جاتۋى ءبىر وقىس جايدان تۋادى. بىلتىر جازدا قۇلايعىر تەرى-تەرسەك ساۋدالاپ قۇلجاعا بارىپ قايتادى. جولدا بايانداي دەگەن جەردەن ءوتىپ، بەرى ەلسىزگە تامان شىققاندا، استىنداعى اتى ارت جاقتان ءبىر دىبىس سەزىپ، ەلەڭدەي باستايدى. قۇلايعىر ارتىنا بۇرىلىپ قاراسا، مۇنان ەداۋىر كەيىندەۋ جەردە كەلە جاتقان ءبىر ءجۇرىسى قاتتى جالعىز اتتىنى كورەدى. ۇزاق جولعا، كۇن شىلىڭگىر شاقتا، شوقىراقپەن كەلە جاتقان، بۇل قانداي توعىشار كەششە نەمە؟! - دەپ تاعى ءبىر قاراعانشا، الگى اتتى قۇلايعىردىڭ سوڭىنان ەمپەڭدەپ جەتىپ تە قالادى. موينىنا كەسكەك بايلاعانداي شوشايتىپ مىلتىق اسقان قىتاي شەرىك ەكەن. انە-مىنە دەگەنشە قوپاق-قوپاق ەتىپ، ەرىنى كەزەرىپ، بۇنىڭ قاسىنا جەتەدى. ىشىنەن ءبىر بۇزىق پيعىلعا كەتكەن قۇلايعىر ونىمەن قاتارلاسىپ جىبەرىپ، الگىنىڭ قاسىنان قالماي، بۇ دا تەكىرەككە باسادى. شەرىكتىڭ بەت الىسى كۇرە ەكەنى بەلگىلى. ەكى ارا ءالى ۇزاق، ەلسىز... قۇلايعىردىڭ پەيىلى اشىق بۇزىلىپ، شەرىكتىڭ موينىنداعى سۋ جاڭا، ادەمى، سارى اۋىز مىلتىققا كوڭىلى كەتەدى.

ەكەۋى ءبىر-بىرىنە ءۇن قاتىسىپ، تىرس ەتپەگەن مىلقاۋ قالىپپەن، تەك ارالارىن الشاقتاۋ سالىپ، مىلقيىپ الىپ جورتىسىپ وتىرادى. ءبىر-بىرىنە تەك ارا-تۇرا ۇدىرەيىپ، وسپاقتى جۇزبەن قاراسىپ قويادى. بار بولعانى سول. ءبىر كەزدە ەكەۋى جولدى كەسىپ اققان كىشكەنە سۋعا كەزىگەدى. شەرىك استىنداعى جالىن قۇنانشا كۇزەپ تاستاعان ۇلكەن بوز اتتىڭ تەرلەپ تاناۋ قاعىپ كەلە جاتقانىندا شارۋاسى بولماي سۋارۋعا اينالدى. قۇلايعىر مىناداي مالعۇن مۇندارعا يشارات ەتىپ، ءوز اۋزى مەن اتتىڭ اۋزىر قولىمەن ىمداپ «اۋىزدىعىن ال» دەپ موماقان عانا بەلگى بەرەدى. بىراق شەرىك ونى ىستەمەيدى. قايتا بوي تارتىڭقىراي، سىر بەرگىسى كەلمەگەندەي ءتۇسىن سۋىتادى. قۇلايعىر ەندى ءوز اتىن سۋارعىسى كەلگەن ادامداي جۋاس قانا، مونتانى قيمىلمەن اتىن جاي تەبىنىپ، اناۋمەن قاتارلاسا بەرەدى. سول مومىن قوزعالىسپەن تاپ قاسىنا جاناسالاپ الىپ، شەرىكتىڭ بەتىنە كوزىن ەجىرەيتە، باعجيىپ قاراي قويادى. جىن ۇرعان ادامداي باقشيا قالۋمەن بىرگە مول ساقالىن دا سەلكىلدەتىپ، قوزعاق قاقتىرادى. دۇردىك ەرنى اڭىزاققا كەبەرسىگەن شەدىرەك شەرىك مىناداي بالەدەن ءسال سەكەمدەنىپ: .
- سا؟! سا؟!1 - دەپ ايبارلانا باستايدى. قۇلايعىردىڭ كۇتكەنى دە، ءدال وسىنداي ءبىر الماعايىپ، ارالىق ءسات تۋدىرۋ بولعان. سول سەكۋندتا قولدى شەرىكتىڭ جاۋىرىنىنان اسىرا مىلتىققا ءبىر-اق ساپ ەتكىزەدى. بولعانى سول-اق، ەندى ونى اتتان اۋدارارداي ەتىپ قاڭباقتاي جۇلا ەڭكەيتىپ، بىلعارى باۋلى التىاتاردى موينىنان جۇلقي تارتىپ، سىپىرىپ الادى. سول ءسات اتىن دا تەبىنە قامشى باسادى. شەرىك جارىقشاق ۇنمەن باجىلداپ سوڭىنان تۇسە قۋادى. بىردەڭە دەپ جاعى سەمبەي، باقىرىپ شاپقاندا، قۇلايعىر شەرىكتىڭ ءبىر اتقا مىقتى اسكەر ەكەنىن بىردەن سەزەدى. سول ءۇشىن جولدى تاستاپ، وڭ جاقتاعى بوكتەر تاۋعا قاراي قيعاشتاپ سالادى. كوزگە تۇسىرەتىن كەرۋەن جولدان ەرىكسىز تايقىپ قاشادى. ءبىر ارەدىكتە قۇلايعىر مىلتىقتىڭ وقتاۋلى ەكەنىن بايقاپ الادى. بۇندايدىڭ التىاتار ەكەنىن دە قۇلايعىر ەل ىشىنە بارعان شەرىكتەردىڭ ۇرە شىققان يتتەردى تىراقايلاتىپ قۋالاپ اتىپ جۇرگەندەرىنەن ءبىلۋشى ەدى. جولعا جاقىن ادىرقايدىڭ ءبىر جىراسىنا ءىلىنىپ قالعان ول ات باسىن ەندى قالت بۇرىپ توقتاي قالادى دا، ەنتەلەپ كەلە جاتقان شەرىككە مىلتىقتى كەزەي بەرەدى. باعانادان ايعايىن توقتاتپاي، دامىلسىز باجىلداپ كەلە جاتقان شەرىك اتىن قايتا بۇرعانشا مىلتىق تا شاڭق ەتە تۇسكەن.

1 سا؟ سا؟ - نە؟ نە؟ (قىتايشا).

ءيا، بىراق قۇلايعىر ونى دالدەپ اتپاعان-دى. تەك، قۇتىلىپ كەتۋدى كوزدەگەن. سونىمەن ارادا ءبىر جىل وتكەندە، ويدا جوقتا بيىل سونىڭ الدەقالاي سىبىسى شىعىپ، قۇلايعىر اقىرى بارىپ تۇتقىندالىپ ەدى. ول شەرىكتەن قۇتىلىپ العان سوڭ، كۇرە ماڭىمەن جۇرمەي، ەلگە ساربۇلاقتىڭ جونىن باسىپ جەتكەن. بىراق سويتكەنمەن، جولدا شەكپەنگە وراپ بوكتەرگەن مىلتىعىمەن، ءجۇرىسىنىڭ سۋىقتىعىنان ءوزىنىڭ ءبىر سەزىكتى كوزگە ۇشىراعانىن سەزىپ قالعان-دى. كۇرە ەل-ەلگە قاتاڭ جارلىق شىعارىپ، رۋ-رۋدىڭ باسشىسى دەگەن ادامدارىن كۇرەگە دەرەۋ جيناپ، سول ءىستى كوز قۇنىنداي جوقتاعان. سوندا ساربۇلاقتاعى تورعاي رۋىنىڭ ءبىر ادامى قۇلايعىردىڭ ءتۇس-ءتۇرىن، مىنگەن ات، جۇرگەن ءجۇرىس مەجەسىن شولكەمدەپ قاعازعا مۇقيات تۇسىرتكەن ەكەن. ەندى مۇنداي ادام قايدا بار دەپ سۇرگىن سالىپ، ىرعاپ ىزدەستىرگەندە، ەڭ اقىرى، ءسوز شەرۋدەگى قۇلايعىرعا كەلىپ تىرەلگەن. العاشىندا سىبىر بولىپ باستالعانىمەن، بۇ شىققان سىبىستىڭ ءتۇرى جامان كورىنگەن سوڭ، قۇلايعىر بار سىردى جاسىرماستان كەرىمبەككە ايتىپ، اقىلداسىپتى دەسكەن. سونىمەن مىلتىقتى دا اقىرى كەرىمبەككە تىققىزعان. سونىڭ ارتىنان ىلە-شالا قۇلايعىر كۇرەگە شاقىرىلدى. ءبىر ءتاۋىر جەرى، بۇل ۋاقىتتا باياعى مىلتىقتان ايىرىلعان شەرىكتىڭ ءوز كوزى جوق بولاتىن. ۇيەزدىك ۇكىمەتتىڭ قاھارلى اكىمى ما شيانگون پولكوۆنيك وعان تاباندا ءولىم جازاسىن قۇشتىرىپ، تەرگەۋ جۇرگىزىپ وتىرعان بولمەنىڭ تاپ وزىندە ءوز قولىمەن اۋىزدان اتقان. ال اناۋ قۇلايعىردى جولدا كورگەن، ونىڭ سەزىكتى جولاۋشى ەكەنىنە كۋا بولعان تورعاي رۋىنىڭ ادامى مۇقيبەك دەگەنگە كەرىمبەك تىزگىن ۇشىنان ءبىر بەدەلدى كىسى شاپتىردى، «ءوز سۇيەگىن دۇشپانعا قۇربان عىپ بايلاپ بەرمەسىن» دەپ، دۇعاي-دۇعاي سالەم جولداعان. جانە سونىمەن قابات قۇلايعىردى اقتايتىن كەپ قاعاز شەرۋ ەلىنەن اعىلىپ كەلىپ ءتۇسىپ جاتتعى. «كۇلايعىر دەگەن شەرۋ قۇلجادان كەلە جاتقان شەرىكتىڭ قارۋىن تارتىپ الماق تۇگىل، سول قۇلجا قالاسىنىڭ ءوزىن ءالى كورمەگەن ادام. ومىرىندە قۇلجاعا بارعان ەمەس» دەۋشىلەردىڭ توعىتقان كۋالىك دالەلدەمەلەرى. بۇل دا، ارينە، كەرىمبەكتىڭ سالەمىمەن ىستەلگەن.

مۇنىڭ ۇستىنە كۇرەگە جاڭاعى مۇحيبەك شاقىرتىلا كەلگەندە، «مەنىڭ كورگەنىم بۇل ادام ەمەس» دەگەن. ءيا، بىراق سويتكەنمەن مۇقيبەكتىڭ بۇرىنعى جازدىرعان قاعازىنا قۇلايعىردىڭ ءتۇس-ءتۇرىن كوپ سالىستىرىپ، كۇرە ەندى سول كۋاگەردىڭ وزىنە دە جاقسى سەنە الماعانداي بولعان. كوزىلدىرىكتى سۇراقشى قاعازعا ءبىر، قۇلايعىرعا ءبىر، مۇقيبەككە ءبىر قادالعان. سونىمەن تابان ءۇش اي ۇستاپ، قۇلايعىردى قيناپ سۇراعان. قۇلايعىر بولسا، قانشا قورلىق كورسە دە، اقبەزەر دە - كوكبەزەر بوپ تانۋدان جاڭىلماعان. مۇنىمەن كەتسە، كەلمەسكە كەتەتىندىكتەن، ولسەم قيناۋدان ولەيىن دەگەن. ماقسۇت كەلگەندە قۇلايعىر كەرىمبەككە ءوزىنىڭ كورگەن كوپ ءجابىر-جاپاسىن شاعىپ وتىر ەكەن.

...- مىنا باسىڭىزدان قىرساۋ شەڭبەر سالىپ، ساماي تۇسىڭنان بۇراپ قىسقاندا، ەكى كوزىڭىز ۇياسىنان شاراداي بولىپ ويناپ شىعىپ كەتەدى ەكەن. ەكىنشى جولى، كورگەن جەردەن باسىڭا سالماي جاتىپ-اق بەزەك قاعاسىڭ. يمانىڭدى ۇيىرە بەرەسىڭ. مىنە، تۋرا مىنا تىرناقتىڭ كوبەسىنە قۇلىنداعى داۋسىڭدى شىعارىپ وتىرىپ تىعاتىن ۇشى قانداۋىرداي قىلپىعان جۇقا، جىڭىشكە قامىس شاباقشالارى بولادى. سول شاباقشانى تىرناعىڭنىڭ استىن سويىپ تۇرىپ تىققان سوڭ، و دۇنيەدە جانىڭدى قۇداي قيناعىر، كايتەدى دەمەيسىڭ بە؟ الگى قامىستىڭ بەرگى جاق باسىنان وت تامىزادى ەكەن! وت تيسە بەرى قاراي ءوزى شىتىرلاپ جانا بەرەتىن ماي سىڭگەن قارعىس اتقىر بولادى ەكەن. سول جاقىنداپ جانىپ، قارا تىرناعىڭا تامان جىلجىعاندا جانىڭدى قويارعا جەر تاپپاي، تۋرا ءولدىم دەپ، وگىزدەي وكىرىپ جىبەرەدى ەكەنسىڭ! بۇرىن ءدامىن ءبىر تاتقان بولساڭ، ەسىكتەن الىپ كىرىپ كەلە جاتقانىن كوزىڭ كورگەننەن-اق ەڭكىلدەپ ءۇنىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىن ءوزىڭ دە اڭداماي قالاسىڭ. ونىمەن بىتە مە؟

ورتاسى وزەك ءبىر كىسىلىك قۋىس تەمىر توسەككە تاس قىپ شالقاڭنان تاڭىپ تاستاپ، ۇرپىڭىزدەن جۇگىرتەتىن قاراقۇسى بار ءشيدى اپكەلە جاتقان دا، ءوز-وزىڭنەن وھو-ھولاپ بوزداي باستايسىڭ! قاستان شىقپاعىر-اي، قۇلىنداي شىڭعىرتىپ، - الگىنى بويلاتىپ سالعاندا شانىشقان اشۋى تاس توبەڭنەن، ميىڭنان شىعىپ، شىڭعىرعان ءۇنىڭ تاق قۇدايعا جەتەدى!

ونى ءبىر كورسەڭ، وزىڭە-ءوزىڭ-اق تەز ءولىم تىلەي باستايدى ەكەنسىڭ. قوي! قوي! اۋىزعا الما دەيمىن! مۇتتەمگە اتاما، قارا كاپىردى! - دەپ، قۇلايعىر ءسوزىن اياقتاتا كەپ، جاعاسىن قوس قولداپ باستى.

كەرىمبەك بۇل سوزدەردى تاڭىرقاماي، توماعا-تۇيىق وتىرىپ تىڭدادى. ىنتا بەرىپ، تاڭ كورگىسى كەلمەيتىنى بايقالادى... تەك، سول ەستىگەندەرىنىڭ شامىرقاندىرۋىمەن ءوز ىشىندەگى اۋىر ويى قوزعالىپ، «مىنا جاتىپ قالعاندار نە بولار ەكەن؟» دەپ قاماۋعا تۇسكەن ءوزىنىڭ انىق جاناشىر كوڭىلدەسى قارىمساقتىڭ جايىن تەسىلە ويلاپ ەسكە الدى. ويىنداعى جالعىز ول دا ەمەس، وزىنە تاڭىلعان جالالاردان اقتالا ما جوق پا؟! ەگەر ونىڭ ءبارى موينىنا زورلىقپەن ارتىلسا، الدىڭعىلار كيگەن كەبەنەكتى جازباي ءوزىنىڭ دە كيەتىنىن ۇعىنادى. قۇلايعىردىڭ رەنىشىنە باسۋ ايتىپ:
- كەبىن كيمەي، كەبەنەك كيگەن ەكەنسىڭدەر، كەلدىڭ عوي؟! ىلايىم، ءتۇبى قايىر بولعاي! - دەدى. قۇلايعىرعا ەگجەي-تەگجەيلى ويمەن كوڭىل بولە كوز سالىپ، ءبىراز وتىردى.
ءۇي ىشىندە بۇل وتىرعانداردان وزگە كەرىمبەكتىڭ احمادي دەگەن زاڭگى ءىنىسى بار بولاتىن. ورتا جاسقا كەلگەن، سالقىن وتى بار، سارىقوڭىر كوزى بولجامدى قاباق استىنان بايىپپەن قارايتىن، كوبىنەسە ۇنسىزدەۋ جۇرەتىن ادام. جانە بۇلاردان باسقا جاناشىر، جاقىن دەگەننەن مامىربەك دەيتىن جيەن جىگىت بار.
كەرىمبەك ماقسۇتقا مول كەۋدەسىمەن ەندى بۇرىلىپ:
- ءيا، نە حابار بار؟ - دەپ داعدارىپ سۇرادى. بۇل وتىرعاندار ورتاسىندا نەشە كۇننەن بەرگى ءسوزدىڭ ءبارى كوبىنە وسىنداي، قىسقا جانە مۇڭى ارالاس بولۋشى ەدى. اقىل، تاعاتتان گورى، ءىش جيعىزعان كۇدىك، ۇرەي كوپ. تىرس ەتكەن دىبىسقا بارلىعى دا ەلەڭ ەتكەندەي.

نەشە كۇندەر بويىندا كەسكىنىنەن ءبىر قالىپتى تۇنەرىڭكى وي بەلگىسى كورىنىپ، نەگە بولسا دا سابىرلى سانامەن كونىپ بەكىنگەن كەرىمبەك، ويى اۋىر، ەل-جۇرتقا ابىروي، بەدەلى وسى مىنەزدىلىگىنەن كورىنەتىن كىسى.

سول مىنەزىنە ءتان بارشا تىلەك-تالابى دا، ەل الدىندا ونىڭ ەسكەرىلۋگە لايىق بىردەن-ءبىر ورنى، بەدەل-سالماعى بولىپ بىلىنەتىن. سونى، اسىرەسە، مىنا وتىرعاندارداي بالا باۋىر اعايىن بولسا، وزگەدەن گورى دە اناعۇرلى جاقىن ۇعىپ باعالايدى. وسىنداي اكەسىنىڭ سۇراعىنا ماقسۇت ءسال ۇندەڭكىرەمەي توسىلىپ وتىرىپ، ابدىرەيىمنەن ەستىگەن جايسىز حاباردى ءبىلدىردى.
- نە حابار بولسىن!.. قارىمساقتى دۇرەگە جىعىپ، ورنىنا سۇيرەپ اپارىپ تاستاعانىن ەستىپ قايتتىم! - بۇل سوزگە بىردەن ەشكىم جاۋاپ قاتپادى. كەرىمبەك ءبىر نارسە ايتپاي جاتىپ ءۇن شىعارۋعا وزگەلەر باتپاسا دا:
- جىگىت ازىرەتالىنىڭ قىلىشىنا ءوزى ۇشىرايدى، - دەگەن عوي. قارىمساق پەن ارىپپاي - ەكى ەردىڭ، ەكەۋىنىڭ دە وزدەرى تىلەپ كەپ كىرىپ وتىرعان جەرى عوي، - دەپ، بۇل سوزگە مامىربەك ارالاستى. ءوزى ماقسۇتپەن قۇربى بولسا دا، ءسوزدى سۇڭعىلا ۇلكەندەرشە قوزعادى:
- ەندى وكىنىپ، كۇيىنگەنمەن ءىس ءبىتىپ، ينە شانشىلدى. ەندىگى ءسوز - دوستىققا تەڭدىك كەرەك. قارىمساققا باتقان تاياق ءدال سونداي بوپ ءوز ەتىمىزگە باتاتىن كوڭىلمەن ۇعايىق. قالعان اڭگىمە، ءسوز سونىڭ جۇمىسىنا كۇش سالىپ باعۋ. ەر كەرەگىنە جارارلىق جۇرەك جولى كەڭ اعايىن ەكەنىن وزگە كۇن ەمەس، وسىندايدا بىلەيىك.
ءسوزىن ماقسۇتقا قاراپ ايتقان مامىربەك قاباعى تۇكسىرەيگەن، ءۇش جاعى يىرىلگەن قوڭقاق تۇمسىقتى، ءبىر كورگەننەن ەستەن كەتپەستەي وقشاۋ نۇسقاسى بار جاس. اۋىل ءوزىن جاس كۇنىنەن مامىرتاي دەۋشى ەدى. ماقسۇت سول ادەتپەن ۇلكەندەرگە اقىل سالعانداي:
- ءبىز مامىرتاي ەكەۋمىز بۇگىن باستىققا تاعى كىرەيىك. انەگۇنگى ارىزعا نە جاۋاپ بولاتىنىن ءبىلىپ شىعايىق، نە دەسە دە ۇعايىق، - دەدى. ءوزى ورنىنان تەز كوتەرىلىپ تۇرا بەرگەن. ءدال وسى ۋاقىتتا سىرتتان دابىرلاي، قاتقىل سويلەپ كەپ، ەكى پوليتسەي ەسىكتەن كىردى. سالاقتاعان قايقى قىلىشى بار تىمىرايعان پوليتسەيلەردى اياق استىنان كورگەندە، جۇرتتىڭ ءبارى دە ساسىپ قالدى. اسىرەسە قۇلايعىر كىرەرگە تەسىك تاپپاعانداي. ولار قازاقشا بالدىر تىلمەن كەرىمبەككە:
- سەن سۇراقشىعا جۇرەدى! - دەپ ەسىكتەن كىرە ءامىر ەتە بۇيىردى. ۇيدەگىلەر ءۇنسىز قيمىلداسىپ، قۇلايعىردان وزگەسى تەگىس تۇرىپ كيىنە باستادى. احمادي كوزى ويدان بوساماي، ءبىر ساتتە جۇدەگەندەي بولسا دا، كەرىمبەكتىڭ بۇنداي شاقتا ەشكىمگە ايتار جۇباتۋ ءسوزى، ايتقىزارى دا بولماۋشى ەدى. قايىسپاعان، قايتا شيرىعىپ ورلەگەندەي كەسكىنى بولاتىن. سەنەتىنى - قىسىم، ءزابىر كورۋمەن كەلە جاتقان ءورشىل جۇرەكتىڭ زورلىققا كونبەس، ىشكى قۋاتى سياقتاناتىن.

سۇراقشى كەرىمبەكتى بەلگىلى قىلمىستارعا قالاي دا مويىنداتۋ ءۇشىن ءبىر تالاي ايلا-شارعى ويلاستىرعان ءتارىزدى... ول ءۇشىن ارىپپايدى جىقپاي بولمايدى. كەرىمبەكتىڭ ءىنىسىن بۇلار جاي عانا ەسەر، الابۇلىك دەپ بىلمەيدى. ونى وزگە قازاقپەن سالعاستىرماي، باسقا كوزبەن قاراۋ كەرەگىن پوليتسيا قاۋىمى ەندى ۇققان. كۇننىڭ كۇنىندە قولىنا تۇسسەڭ، باسىڭدى وڭعا قاراتپاي كەسەتىن «وسى» دەپ بىلەدى. سونداي ارىپپايدى بۇگىن تاڭەرتەڭ سۇراققا تاعى اكەلگەن. ماموزى بۇل جولى دا ۇرلانعان مال يەسى رەتىندە كوزى اقشيىپ سۇراقتىڭ ىشىندە وتىردى. ارىپپايدىڭ ابدوللانى اكەلتۋى ماموزىنىڭ ودان سايىن قانىن قايناتقان. ول ءوزى جىبەرگەن حويىلدىردىڭ كوزگە ءتۇسىپ قالعانىن، ۇرلىق اتتاردىڭ ابدوللامەن بىرگە كەلتىرىلگەنىن ءالى بىلمەيدى.

انەۋگۇنى ارىپپاي سۇراقشىعا ابدوللاداعى اتتاردى العاش باۋلاپ ايتقاندا ماموزىنى ادەيى سوزگە قوسپاعان. سول سەبەپتەن ماڭدايى تايقيعان ماموزى ەكى اتتىڭ كوزىن بۇلاردان بۇرىن قۇرتامىن دەپ، سول ويىنا سەنىپ مالدانعان. ات قۇرىسا «جالعان جالا جاپقانى ءۇشىن» ارىپپايدىڭ ءوز كوزىن دە بىرگە قۇرتتىرارمىن دەپ ءورىسىن كەڭگە سالعان. قازىر ەندى ءوزى قانشا مىعىم سياقتى كورىنگەنمەن، ماموزىنىڭ ءبىر نارسەدەن قاتتى كۇدىكتەنىپ جۇرگەنى انىق. ەتى اشىنعان ابدوللا شىنتۋايتتاپ، قىزبا تابانعا كەلگەندە، ىزا دولىقپەن بار سىردى اشىپ ايتىپ جىبەرسە، ول ءبىر دۋان ەلدىڭ ۇلكەن قىزمەتكەرى ماموزى ءۇشىن ولىممەن تەڭ. «ۇرلىققا، پاراقورلىققا اسا قاتال قاراۋ» دەپ شىعارىپ قويعان ۇكىمەتتىڭ زاڭى بار. بيىل 1943 جىلدىڭ جازىندا شىڭجاڭ وكىمەتىنىڭ باس شتابىن بيلەۋدەن باس تارتقان شىڭ شى ساي ءوزى كەتكەنمەن، ونىڭ تاعىنا قونعان ۋ-جىڭ-شىڭ سول شىڭ شى ءسايدىڭ ايگىلى التى جارلىعىن مىقتى مۇراگەر رەتىندە مىزعىتپاي، تىكتەپ وتىرعان ادام.

ەگەر جاڭاعىداي بوپ، ابدوللا بەلگىلى ەكى اتتى وزىنە ماموزى الدىرتقانىن اشسا، وندا سول ماموزىمەن بولاتىن تارتىستا مۇنان بىلاي ءبىر جولا بەتتى اشىققا سالادى. قارىمساق تۋرالى بار كىنانى ماموزىعا ارتىپ بەل بۋىپ، بەت تاقاسقان كۋا بولادى دەگەن ءسوز. سۇراقشى الدىندا ماموزىنىڭ شىنايى قاس ادامى قارىمساقتى اقتايدى. وندا ات يەسى - ءاليدىڭ دە ءىسى ماموزىمەن بولادى. مىنە وسى سياقتى كەر تولعاقتارمەن، كەنە بۋعانداي بۋىلعان ماموزىنىڭ بار مازاسىز ىزاسى قارا بۇلتتاي ءتۇيىلىپ كەپ قازىر كوز الدىنداعى كەرىمبەك پەن ارىپپايدىڭ باسىنا كوشكەن. كەرىمبەكتەن الا الماعان ءوشى بولسا ونى دا وسى ارقىلى شەشپەك. ارىپپايدى سۇراققا كەلتىرەر الدىندا ماموزى ءوز تارابىنان تاعى ءبىر وقيعانى سۇراقشىعا كولدەنەڭ ارىز ەتكەن.

...وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ماموزى قارتايعان اكەسى - ماداڭزىنى ءبىر جاز شەرۋدىڭ جايلاۋىنا شىعارعان. قىمىز ءىشىپ، جايلاۋ جايلاپ قايتۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن شال-كەمپىرگە ماموزى ءوزىنىڭ ەكى-ءۇش كىشكەنە بالاسىن دا قوسقان. ماموزىمەن ارازدىعى سول تۇستا باستالعان ارىپپاي سوندا تاعى ءبىر وعاش ءىس ىستەگەن. ماموزىنىڭ اكەسى باياعىدا شاپانىن يىعىنا سالىپ، جالعىز تاياعىمەن كەلگەن ماداڭزى بۇل ۋاقىتتا ماموزىداي بالاسىنىڭ بەكتىگىن پايدالانىپ اينالا ماڭىنا، جالشى-مالايلارىنا وتە تىنىشسىز بولا باستاعان. جىلدان-جىلعا ماڭايىنا قاتالدىق كورسەتىپ، كورشى-قوڭسىعا اكىم عىلا سويلەگىش، مازاسىز، كوك ايىل شال بولىپ العان. بىردە ول كەيىن شەرۋگە كوشكەن ەگىنشى دۇڭگەندەردىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىندەگى جالعىز ءتاۋىر كىلەمگە كوزى تۇسەدى. سول دۇڭگەن - ماموزىنىڭ ءوز مالايى ەكەن. «ەگىننەن جاقسى ءونىم المادىڭ. كۇش-كولىگىمنىڭ مايىن زيانىنا كەتىردىڭ» دەپ، ماداڭزى بۇلىك شىعارىپ، سونىڭ بوداۋىنا ءوزى قىزىققان كىلەمىن تارتىپ الادى. ارىپپايدىڭ جولداسى - ءالي سول كىلەمدى ماداڭزى جايلاۋدىڭ جايلى تۇنىندە، دالادا جاتقاندا استىنا توسەيتىنىن كورگەن. ەكى جىگىت كەشكى مەزگىلدە سول تۇستان ءوتىپ بارا جاتىپ، ويىندا ەشنارسە جوق ارىپپايعا ءالي كىلەم جايىن ءسوز ەتكەن. ماموزىنى قايتسەم مۇقاتامىن دەپ جۇرگەن ارىپپايعا جولداسى ءاليدىڭ بۇل ءسوزى ەپ كەلەدى. ارىپپاي سول كۇننىڭ تۇنىندە-اق مالدى اۋىلدىڭ ءيىس-قوڭىسىنان اۋلاق قونعان جوتاداعى جالعىز قوس - ماداڭزىعا جەتەدى. ايتقانداي-اق، ماداڭزى توسەكتى قوستىڭ الدىنا، ادەمى كوك جازاڭعا سالدىرتىپتى. ءيتى جوق ۇيگە ارىپپاي اتىن تاقاۋ كەپ بايلاپ، اياعىن مىسىقتاي باسىپ جەتكەندە، شال ۇزىن اق ساقالى اي ساۋلەسىمەن كۇمىستەي جارقىراپ، شالقاسىنان قاتتى ۇيىقتاپ جاتقان ەكەن. قورىلداپ، قالىڭ ۇيقىعا كەتىپتى. ماداڭزىنىڭ كەيىنگى العان جاستاۋ قىتاي قاتىنى دا راحات ۇيقى اۋەنىندە سياقتى. بالالاردى ەكى ورتالارىنا الىن جاتىپتى. ارىپپاي باسباعىپ كىلەمدى كورىپ العان سوڭ، اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ شىلبىرىن شەشىپ اكەپ كىلەمنىڭ ءبىر جاداعاي بۇرىشىنا شالىپ بايلايدى. سونان سوڭ سۋلىعىنان ساق ۇستاپ، اتتى جەتەكتەپ كەلەدى دە، شىلبىردى تاقىمعا باسىپ ەڭىسكە قاراي تەبىنىپ، شۋ دەپ ۇرا جونەلەدى. شىرت ۇيقى ۇستىندە جاتقان ورىندارىنان اقتارىلا توگىلگەن نەمەرەلەر مەن شال-كەمپىر، ءتىپتى وزدەرىنە نە بولعانىن دا ۇعا الماي، ەستەرىنەن تانا، ۇلار-شۋ بولىپ قالادى. قىتاي ايەل تالىپ ءتۇسىپ كوپكە دەيىن ەسىن جيا المايدى. كەيىن سول اڭگىمە تاعى ءبىرتالاي داۋ بولىپ، ماموزى «مۇنى ارىپپايدان باسقا ەشكىم ىستەگەن جوق، ىنىسىنە كەرىمبەك ىستەتىپ وتىر» دەپ ارىزدانادى. كۇرە پوليتسياسى توتەنشە بۇيرىق جازىپ، ماموزىنى قولداپ، اياعى جانە ۇلعايىپ بارا جاتقان سوڭ، ءالي «ونى ىستەۋشى مەن» دەپ قارسى داۋعا شىعىپ، ءسوز بەتىن بۇرىپ اكەتەدى. بىراق سونىڭ كەگى ماموزى كەۋدەسىنەن ءالى وشكەن ەمەس-ءتى. بيىلعى جىلدا قيۋسىز كەلىپ ارىپپايدىڭ اتىن اۋدارىپ اكەتۋدە دە ماموزى سونداي قىم-قيعاش وشتىكتەن ءبىر ءسات ارىلماعان.

ارىپپاي سۇراققا وتىرعىزىلار الدىندا سۇراقشىعا بۇگىنگى ماموزى ارىز ەتكەن ەسكەرتپە ءسوز وسى ەدى. وسى ءىستى كەزىندە ءوزى تەرگەگەن سۇراقشى ماموزى ەسىنە تۇسىرمەسە دە، شەرۋ رۋىمەن بولعان داۋ-دامايلار شىلبىر شىجىمىنا دەيىن بۇنىڭ زەردەسىندە جاتقان.

(جالعاسى بار)
Abai.kz