وبالى نە كەرەك، قازاق پوەزياسى پاراساتى بيىك، سىنالعان، قاي جاعىنان بولماسىن ءداستۇرى بار، ءداستۇرلى پوەزيا. رۋحى بيىك پوەزيا. ول - ماحامبەت، اباي، شاكارىم، سۇلتانماحمۇت، ماعجان، قاسىم، جۇمەكەن، مۇقاعالي...   رۋحىنىڭ بيىكتىگى سونشالىقتى،  نە قورقۋدى، نە سەسكەنۋدى، نە جالتاقتاۋدى بىلمەيتىن پوەزيا، ارلى، ابىرويىن ساقتاپ وتكەن، ۇياتى بار، ناعىز ازاماتتىق پوەزيا. ولمەيتىن، ءولىمدى جەڭگەن پوەزيا.

ماحامبەت قىلىشىن سەرمەپ: «حان ەمەسسىڭ قاسقىرسىڭ، قاس الباستى باسقىرسىڭ» دەسە، اباي: «حالقىم نادان بولعان سوڭ، قايدا بارىپ وڭايىن؟!» دەپ ەكەۋى دە ىشتەگى اقيقاتتارىن ماڭگىگە جايىپ سالدى. بۇگىندە شەكسىز قايتالاۋعا بولادى. د.بايرون ءۇش رەۆوليۋتسياعا قاتىسقان اقىن،  بىراق جوعارىداعىداي  ءبىر جەردە ايتقانىن  وقىعانىم  جوق، ا.پۋشكيندە، ر.بەرنستە دە سول، ولاردا دا جوق ەمەس، بولمىستارىنا قاراي وزدەرنىكى بار، بىراق بىزدىكىندەي ەمەس. بىزدىكى بارىنەن ەرەكشە، بولەك. ولاردىڭ دا  سورى بار، بىراق ءبىزدىڭ سورىمىز ەكى ەلى. عاسىرلار بويى سولاي، قازىر دە سولاي ..
تالانتتى اقىن تەمىرحان مەدەتبەك  وسىدان ون جىل  (2002 جىلى) بۇرىن:
ءدال قازىر
جەرىم دە اۋرۋ،
ەلىم دە ارۋ

كوكتەم مەن جاز
جەرىمدى
جاسىل كورپەمەن
جاۋىپ قويادى.
ايىعىپ كەتەر مە ەكەن؟!- دەيدى.

وبالى نە كەرەك، قازاق پوەزياسى پاراساتى بيىك، سىنالعان، قاي جاعىنان بولماسىن ءداستۇرى بار، ءداستۇرلى پوەزيا. رۋحى بيىك پوەزيا. ول - ماحامبەت، اباي، شاكارىم، سۇلتانماحمۇت، ماعجان، قاسىم، جۇمەكەن، مۇقاعالي...   رۋحىنىڭ بيىكتىگى سونشالىقتى،  نە قورقۋدى، نە سەسكەنۋدى، نە جالتاقتاۋدى بىلمەيتىن پوەزيا، ارلى، ابىرويىن ساقتاپ وتكەن، ۇياتى بار، ناعىز ازاماتتىق پوەزيا. ولمەيتىن، ءولىمدى جەڭگەن پوەزيا.

ماحامبەت قىلىشىن سەرمەپ: «حان ەمەسسىڭ قاسقىرسىڭ، قاس الباستى باسقىرسىڭ» دەسە، اباي: «حالقىم نادان بولعان سوڭ، قايدا بارىپ وڭايىن؟!» دەپ ەكەۋى دە ىشتەگى اقيقاتتارىن ماڭگىگە جايىپ سالدى. بۇگىندە شەكسىز قايتالاۋعا بولادى. د.بايرون ءۇش رەۆوليۋتسياعا قاتىسقان اقىن،  بىراق جوعارىداعىداي  ءبىر جەردە ايتقانىن  وقىعانىم  جوق، ا.پۋشكيندە، ر.بەرنستە دە سول، ولاردا دا جوق ەمەس، بولمىستارىنا قاراي وزدەرنىكى بار، بىراق بىزدىكىندەي ەمەس. بىزدىكى بارىنەن ەرەكشە، بولەك. ولاردىڭ دا  سورى بار، بىراق ءبىزدىڭ سورىمىز ەكى ەلى. عاسىرلار بويى سولاي، قازىر دە سولاي ..
تالانتتى اقىن تەمىرحان مەدەتبەك  وسىدان ون جىل  (2002 جىلى) بۇرىن:
ءدال قازىر
جەرىم دە اۋرۋ،
ەلىم دە ارۋ

كوكتەم مەن جاز
جەرىمدى
جاسىل كورپەمەن
جاۋىپ قويادى.
ايىعىپ كەتەر مە ەكەن؟!- دەيدى.

اتا بابالارىمىز وسىنشاما  كەڭ بايتاق جەر مەن ەلدى كەلەشەك  ۇرپاعىنا  شەكاراسىن شەگەلەپ كەتتى. بۇل ەشكىمنىڭ  تالقىلايتىن ماسەلەسى ەمەس.  جاھاندىق الەمدە سولاي تۇسىنەدى، عاسىرلار بارىسىندا جەر الەم سولاي ءبولىندى. جاراتقان يەم، اللانىڭ بەرگەنى..... نۇكتە!  جەرىمىزدىڭ كەڭدىگى دە، وتكەن عاسىرلارداعى  ەلدىگىمىزدە وسى كۇيدە وڭايلىقپەن كەلە قويعان جوق. ول عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس قان بىرلىگىنىڭ، جان بىرلىگىنىڭ جەمىسى، سول كۇيدە  جەتتى.  سويتكەن جەرىم دە، ەلىم دە  كوپتەن بەرى اۋرۋ.... تەمىرحان تاعى ءبىر ون جىلدان (2012 جىلى ) كەيىن، «وسىلاي  كەتە بەرسەك...» ولەڭىندە:

وسىلاي كەتە بەرسەك...
ويلاسام،
وزەگiم ورتەنiپ،
جانىم تۇنشىعىپ،
دەمiم القىنادى.
وسىلاي كەتە بەرسەك -
ويداعى سۋات تارتىلىپ،
بويداعى قۋات سارقىلادى...

وسىلاي كەتە بەرسەك -
ءتۇپتiڭ تۇبiندە
نە بولىپ،
نە قويارىن -
كامiل بiلەمiز:
كيiم تاڭدامايتىن
ديۋاناداي،
تيىن تالعامايتىن
قايىرشىداي
ءومiر سۇرەمiز.

عابيت مۇسىرەپوۆ: «قازاق دەگەن بوستاندىق، ازاتتىق سۇيەتىن، دالانى،  تازا اۋانى، تازا سۋدى، تازا كوگالدى سۇيەتىن حالىق. بۇل كەزىندە ول بۇزىلماعان ەل  (بۇزىلا بىلمەيتىن ەل ەمەس، ءبىر بۇزىلسا اياق قولىن جيناي الماي كەتۋى دە مۇمكىن).... وتارشىل بيلىك تورەلەرى ۇركىتە كەلگەندە، قازاق نە ايلا  ەتەرىن بىلە الماي، ابىرجىپ قالادى دا، بارلىق ادامگەرشىلىك تابيعاتىنان جاڭىلادى» دەپ، «قويىن داپتەرىندە» (عابيت مۇسىرەپوۆ . جيناقتارى، 1970 جىل.) جازادى.

ءيا، بۇگىندە قوعامعا دا جانە ادامعا دا  كوزگە كورىنەتىن انىق قۇبىلىس  - قوعامنىڭ،ادامنىڭ، قازاقتىڭ ادامگەرشىلىگىنەن  جاڭىلىپ، ايىرىلىپ بارا جاتقانى، ەلدىڭ رۋحاني ازۋ باسىنداعى  جاعدايى. تۇزەلمەيتىن احۋال، «اياق قولىمىزدى جيناي المايتىن» كەزەڭ الدىندا تۇرعانىمىز. وكىنىشكە وراي تاريحتان ءبىر ءتۇيىر ساباق  المادىق. بۇعان تىكەلەي كىنالى - ءوزىمىز. اق پەن قارانى ايىرا الماي، پارىقسىز كەتكەن ءوزىمىز.  ۇناسىن، ۇناماسىن، شىندىق سول.

ەلدىڭ  قاي تۇكپىرىنە، قاي شالعايىنا  بار ما - سول قازاق. جانى ءبىر، پەيىلى ءبىر، كوڭىلى  ءبىر، ءتىلى ءبىر، ۋايىمى  ءبىر قازاق. ال قازىر   قاپىدا قالىپ، وي ۇستىندە  جۇرگەن  قازاق، دانا اباي  ايتقانداي،  ەندى ءوز ەلىنىڭ  ارتىن باعىپ: «ارتىنىڭ قايىرىن بەرسىن!» دەپ وتىرعان قازاق. ءوزىنىڭ بيلىك  تورەلەرىنەن ۇركىپ،  ىشىنەن تىنىپ، تۇنشىعىپ جۇرگەن قازاق. تىرشىلىگىن وڭالتا  الماي جۇرگەن ەل:  

ال ەلiم
ءۇزiلiپ كەتەردەي بوپ
جان باعۋدا.
باستارىن
بiردە تاسقا،
بiردە تاۋعا سوعىپ
ساندالۋدا،
زار قاعۋدا.
مۇنىمەن iسi جوق
باقا باس،
ەشكi سيراقتىلار
بiرەۋi ماڭىراپ،
بiرەۋi باقىلداپ،
بiزدە عاجاپ.. دەپ
ميىمىزدى شاعىپ
جار سالۋدا.

تاعى ءبىر تالانتتى، ازامات اقىن  يران - عايىپ:
توپ -
توپالاڭ...
سىيىق بۇزار -
سىڭايسىز!
قاپىل -
قوعام:
قاسiرەتتi -
رايسىز،
ەنجار،
ەزگiن!
بيلiكتە:
پاقىر-نادان -
"قۇداي"!
نەسiن -
سۇرايسىز؟!

بيلىك تۋرالى ءجيى ايتامىز، كەيبىرىمىز ماقتاپ، سيىنىپ جاتامىز، كەيبىرىمز  ونى سىناپ، جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جاتامىز. ءار عاسىردا، ءار كەزدە سولاي بولدى، اركىمنىڭ ءوز قۇقى.

بيلىكتىڭ تابيعاتى عاسىرلار بويى تانىلىپ كەلدى.  پايعامبارىمىز مۇحاممەدتەن (ع.س) باستاپ، ونىڭ ءىلىمىن جالعاستىرۋشىلارى، شىعىس دانالارى، ەۆروپا ەركىن ويشىلدارىنىڭ كوزقاراستارىمەن تولىقسىپ، وتكەن سوڭعى ەكى عاسىردىڭ ىشىندە دەموكراتيالىق  مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ پىكىرلەرى قالىپتاسىپ، جاھان الەمدە اشىق، ءادىل (دەموكراتيالىق) بيلىك ساتىلارىنان ءوتتى، نەگىزدەرى قالاندى، دەموكراتيالىق جولمەن كەلە جاتقان حالىقتار دا، ەلدەر دە از ەمەس، بۇكىل امەريكا، ەۆروپا، كەيبىر ازيا سولاي  ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. بۇل ارينە، بولەك اڭگىمە.

شىعىس دانالىعى بيلىككە ۇلكەن تالاپتار قويا ءبىلدى، بۇل جونىندەگى ۇلى ويشىلداردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى مەن قاعيدالارلارىنداعى قاناتتى سوزدەرىنەن انىق كورىنەدى. يۋ.بالاسۇعني «قۇتتى بىلىك» بيلىككە قاتىستى ەڭبەگىندە: «ەي پاتشام، كور ەلدىڭ كۇنىن ەرىكتى، تۋرا جۇرسەڭ ءومىر بولار كورىكتى، بارلىق ءىستى ادال قولدان وتكىزىپ، كىسىلىك قىل شىندىعىنا جەتكىزىپ», «الەم بيلەۋ ءۇشىن زەردە - تىرەك قوي، ەل بيلەۋگە كەرەك- اقىل، جۇرەك، وي» دەيدى،  فيلوسوف ءراشيد ءاد دين: «ءوز جۇرەگىن تازارتا بىلگەن پاتشا بۇكىل ەلدى ۇرى-قارىدان قورعاي بىلەدى», اتاقتى تاريحشى قادىر ءالى جالايري : «پاتشانىڭ پاتشالىعى - حالقىنىڭ  ارقاسىندا», ۇلى اقىن اليشەر ناۋاي: «ولەتىنىن ويلاماعان پاتشانىڭ ەلى ويران بولادى», «ءوز ءىسىنىڭ اقىرىن ويلاماعان پاتشا -ەلىنە سور», ال دانا قۇتىپ:  «ەل بايلىعى  پاتشا نيەتىنە بايلانىستى» دەيدى، ال سوفىلىق نەگىزدى قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى ءال حاميت-ءال  عازالي ءوزىنىڭ اتاقتى «بيلەۋشىلەرگە ناقىل» ەڭبەگىندە : «ەلدەر مەن ۇلتتاردى بيلەيتىن پاتشالار مەن سۇلتاندار، سەندەرگە بەرىلگەن بيلىك جاراتقان يەم، اللانىڭ سىيى عانا - قۇدىرەتىڭدى حالقىڭنىڭ يگىلىگىنە ارنا، ىزگىلىككە باستا» دەپ جازىپ كەتتى.

بيلىك ارقاشاندا حالىق مۇددەسىنە  قىزمەت ەتۋگە ءتيىستى، ويتكەنى ول - ونىڭ باستى مىندەتى. حالىق مۇددەسىنەن شىقپاعان بيلىك كەتۋى كەرەك، جولدى باسقاعا بەرۋى ءجون. بۇل الەمدىك تاجىريبە  ۇلگىلەرى، بىزدە سوعان ۇيرەنۋىمىز كەرەك جانە ساقتاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى مۇددە جانە ماقسات  بىرەۋ -   حالىقتى، ۇلتتى  ارمەن قاراي  قاراي دامىتۋ. ال ءبىزدىڭ بيلىك :
سول -
بiر-ادام...
سول -
بiر-ادام...
سول -
ادام:
"بولشوي اۋل" -
Iرگە-تاسىن قالاعان...
...سىبايلاسىپ -
جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ،
ەلدiڭ -
حۇقىن،
جەردiڭ -
قۇتىن توناعان!

ەل بيلىگىنىڭ  ماسەلەسى تۇبىندە  الدىمىزدان شىعاتىن ماسەلە. ويتكەنى اشىق جانە ءادىل، ادال (دەموكراتيالىق) سيپاتتاعى،  الەۋمەتتىك قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ جانە ونىڭ ماقسات مۇددەسىنە  قىزمەت ەتەتىن  بيلىك ماسەلەسى  كەلەشەكتىڭ ماسەلەسى ەمەس، ەرتەڭ-اق تۋىنداۋى مۇمكىن. ونى بۇگىن ويلاعانىمىز  ءجون. بۇل ماسەلە دە تەك قانا ءبىر مۇدەللى  بار  - ول قازاق، قازاق حالقى. باسقانىڭ ماسەلەسى ەمەس.
رۋحاني -
اشتان قاتقاندىعىم:
بيلiكتiڭ -
مەشكەي-توقتىعىنان!
ءۇنسiز -
بۇعىپ جاتقاندىعىم:
امالىمنىڭ -
جوقتىعىنان...

الەمدىك جاھاندىق جۇيە - بىرەۋدىڭ بىرەۋگە اشىق اسكەري، نە ەكونوميكالىق ەكسپانتسيا جاسايتىن زامان ەمەس، ويىن ءتارتىبى سولاي، اركىم ءوز كۇنىن ەكونوميكالىق تۇرعىدا، قابىلەتىنە قاراي، حالقىمەن ساناسىپ وتىرعان امەريكا، ەۆروپا جانە ازيا. بىرەۋدىڭ ماسەلەسى بىرەۋگە قاجەتى جوق. وزدەرىنىڭ ماسەلەلەرى شاش-ەتەكتەن، تەك بيلىكتىڭ جالتاقتاي قارايتىن رەسەيدە، قورقىپ قارايتىن قىتايدا بۇعىپ جاتقانى وسىلاردىڭ بيلىگى (مەملەكەتى) قاشان جاڭىلار ەكەنى. ءبارى دە سول بيلىككە  بايلانىستى. قاۋىپتى!
بيلىك وسىدان جيىرما ەكى جىل بۇرىن جاڭىلدى، سودان بەرى: جەردىڭ قازبا بايلىقتارىن ىسىراپتاۋمەن، الەمدىك قابىلەتتى ءوندىرىس پەن شيكىزاتتى   يمپورتتاۋمەن، يدەيادان  يدەياعا، رەفورمادان رەفورماعا سەكىرۋمەن ورتا جولدا شاشىلىپ، ۇلتتىڭ تابيعي  بولمىسىنا، ساناسى مەن تۇرمىسىن ەسكەرمەي، دامۋدىڭ، ەۆوليۋتسيالىق سيپاتىنان تىس بىرەۋدىڭ الدىندامىز، ەلۋدىڭ ىشىندەمىز، وتىزدىڭ  ارتىندامىز دەگەن  بوس مىلجىڭمەن، وزىنە شەكسىز ماداق پەن  ءوزىن  ءوزى الداۋمەن كەلەدى. وكىنىشكە قاراي،ءۇمىت اقتالمادى.

الدامشى مۇدەللەر مەن الدانىشتار، تۇككە تۇرمايتىن جەتىستىكتەر. ودان قازاقتىڭ كورىپ جاتقان قىزىعى شامالى. كۇيىن جاقسارتا الماي جۇرگەن:                  
كورباقپىز -
بiز...
مازاقتاڭىز،
ماقتاڭىز،
مالعۇن-كەيiپ -
ماڭگۇرتتەنگەن
شاقتامىز:
يەن-بايلىقتان -
Iشكە كiرگەن تۇك "iز" جوق،
كiلەڭ -
ۇپتەپ...
سىرتقا كەتiپ
جاتقان "iز"...

شىدامنىڭ دا،  ءتوزىمنىڭ دە شەگى بار.  ول قازاقتىڭ اقىلى، پاراساتى، سابىرلىعى. ونىسى ەلىنىڭ قامى،  جيىرما ەكى جىل بۇرىن  باعىنا  قونعان  باسىنىڭ ەركىندىگى  مەن  قازىرگى مەملەكەت قامى. قازاقتىڭ ساقتىعىنان تۋعان سابىرلىعى، تۇسىنگەندىگى...  قازاق بۇعىپ، ۇندەمەي شىداپ، ءتۇسىنىپ ءتوزىپ  كەلەدى. بىراق بۇنى ءتۇسىنىپ وتىرعان بيلىك جوق. تۇسىنبەي وتىر، تۇسىنبەي كەلەدى.

قازاقتىڭ ەلى، قازاقتىڭ جەرى جانە ءتىلى دەگەن ۇعىمدار وتە قىمبات جانە قاسيەتتى ۇعىمدار. جان بەرەتىن، قان اعىزاتىن ۇعىمدار. اتالعان ۇعىمداردى كەرەگى جوق ۇساق، تىرشىلىك قاراكەتتەرىنە، الدامشى مۇدەللەر مەن الدانىشتارعا، تۇككە تۇرمايتىن جەتىستىكتەرگە الماستىرۋعا بولمايدى.

تاۋەلسىزدىك -  ءبىر ادامنىڭ، ءجۇز ادامنىڭ، مىڭ ادامنىڭ ەمەس، ميلليوننىڭ دا ەمەس، تۇتاس ءبىر حالىق  ۇرپاعىنىڭ عاسىرلار بويعى جانە بۇگىنگىسىنىڭ ارمانى، كەلەشەگىنىڭ عۇمىرى.

بيلىك - بيلىكتىڭ  ءمانى مەن  ماقساتىن   ەڭ باسىنان، 1991 جىلدان باستاپ  تۇسىنگەن جوق. سولاي كەتتى...، ەندى تۇسىنەر مە ەكەن؟  ەندى تۇسىنسە، قاشان تۇسىنەر ەكەن؟!
Abai.kz