ادەبيەتتەگى جاس بۋىن قاشان باعالانادى؟
نەگە ءبىز ۇنەمى اعا بۋىننىڭ جەتىستىكتەرىن اسىرىپ، كەمشىلىكتەرىن جاسىرۋعا قۇمبىلمىز؟ مەرەيتويلارىندا جەر-كوككە سيعىزباي دارىپتەپ، ولاردىڭ قالامىنان تۋعان شىن اسىل شىعارمالارىمەن قاتار، ورتاقولدان تومەن تۋىندىلارىن دا اسىرا ماقتاپ ونەرگە قيانات جاساپ، ۇرپاقتى اداستىرعاندى قاشان قويامىز؟ شەكتەن تىس ماقتانشاقتىقتىڭ سىرقاتىنا شالدىققان ادەبيەتىمىز ءوزىن-ءوزى قىزىقتاۋدان ارىلىپ، اتاقتى قالامگەرلەرىنە دە سىن كوزبەن قاراي الاتىن دارەجەگە قاشان جەتەدى، وركەنيەتتى ەلدەردەن ۇلگى الىپ ونەردىڭ ۇلى مۇراتتارىنا قاشان قولىن سوزادى؟ ايتىڭىزشى، قاشان؟
سوڭعى وتىز جىل ىشىندە ماقتانا-ماقتانا ءوسىپ اسپانداپ كەتكەن كەۋدەمىزدەن كىسى شوشيدى. بىراق، سول ءوسىپ كەتكەن كەۋدەمىزگە لايىق ادەبيەتىمىز بار ما؟ قازىر سىيلىق العاننان گورى، ونى الماعان اقىن-جازۋشىنى كۇندىز قولىڭا شام الىپ ىزدەسەڭ دە تاپپايسىڭ. ال، ونى كەزدەيسوقتا الماي قالعان شەتىنەن «كلاسسيك» جاستاردىڭ، بۇگىنگى تاڭداعى تۇك قادىرى قالماعان سىيلىق ماسەلەسىن كوتەرىپ، جانۇشىرىپ ايقايلاعان داۋىستارىن ەستىگەندە دۇنيەدەن بەزىپ كەتە جازدايسىڭ. داڭعويقۇمارلىقتان ىرگەسىن اۋلاق سالعان، ماقتانعا، سىيلىق پەن اتاققا قۇمار ەمەس، گيۋستاۆ فلوبەردەي ونەردەگى ءوز جولىن ومبىلاپ سالۋعا شىن نيەتىمەن، تازا پەيىلمەن كىرىسەتىن تالانتتى دا، ادال ۇرپاق ەندى ادەبيەتكە قاشان كەلەر ەكەن؟ قاشان؟
زاماننىڭ ەركىنە كەتكەن كەڭشىلىگىن پايدالانىپ، قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ءبارى شەتىنەن اسىرا دارىپتەلىپ جاتقان «ادەمى» ۋاقىتتا، اناۋ-مىناۋ ەمەس، دۇنيەجۇزىنىڭ ۇلى سۋرەتكەرلەرى تالانتىنا تابىنعان دوستوەۆسكيدىڭ دە شاڭىن قاعىپ الىپ، تاس-تالقانىن شىعارعان نابوكوۆى بار ورىس ادەبيەتىنىڭ سىننان قورىقپايتىن باقىتىنا قالاي قىزىعا قارامايسىڭ؟ ال، سودان كەيىن الەمدى ايتپاق تۇگىل، قازاق وقىرماندارىن دا ءتانتى ەتە الماعان حالتۋرالاردىڭ پالەنباي ەلدىڭ تىلىنە اۋدارىلعانىنا بالاشا قۋانىپ، ەشكىم تانىمايتىن شەتەلدىك اقىن مەن جازۋشىنىڭ پىكىرىنە ولەردەي ءزارۋ بولعان بۇگىنگى ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ بەيشارالىعىنا قالاي جەرگە كىرە جازداپ ۇيالمايسىڭ؟
وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قالامگەرلەرىمىز اباي نەگىزىن سالىپ كەتكەن رەاليستىك ادەبيەتتى اۋىز تولتىرىپ ماقتانارلىقتاي بيىككە كوتەرە العان جوق. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قاراش-قاراش» وقيعاسى، «قورعانسىزدىڭ كۇنى»، «وقىعان ازامات»، بەيىمبەت ءمايليننىڭ «كۇلپاش»، «ايت كۇندەرى» شىعارمالارى ارقىلى شىندىقتىڭ كورىنىسى ۇشقىنداعان رەاليستىك پروزا ءوز دەڭگەيىندە دامىمادى. نامىسىڭىز ۇستاپ، ايتىپ وتىرعان ءسوزىمىزدى وتىرىك دەسەڭىز، ەريح ماريا رەماركتىڭ «باتىس مايدانىندا وزگەرىس جوق»، ميحايل بۋلگاكوۆتىڭ «ءيتتىڭ جۇرەگى» نەمەسە ۆارلام شالاموۆتىڭ «كولىما اڭگىمەلەرى» سياقتى يمپەريانىڭ قىلىشىنان قورىقپاي شىندىقتى قوعامنىڭ كوزىنە كورسەتىپ ايتقان شىعارمالارىمىز قايدا ءبىزدىڭ؟ قايدا؟ ارينە، شىندىقتى استارلاپ، تۇسپالداپ ايتاتىن ونەر تۋىندىلارى قانداي قوعامنان بولسا دا تابىلادى. بىراق، اقيقاتتى الداسپانداي جارقىلداتىپ جەتكىزگەن، جارىق كورمەك تۇگىل، اتىلىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن بىلە تۇرا نار-تاۋەكەلگە بارىپ، سونداي تۋىندىنى ۇستەلىنە بولسا دا جازىپ كەتكەن سۋرەتكەردى ءسىز ماعان كورسەتە الاسىز با؟ «ادەبيەت – ۇلتتىڭ جانى» (ج.ايماۋىتوۆ) ەكەنى راس بولسا،سول شىندىقتى ايتا الماعان حالىقتىڭ جانى قالاي ۇلى بولادى؟
تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، حح عاسىردا قازاقتان ارتىق ازاپ شەككەن حالىقتىڭ بولماعانىنا كوزىڭىز انىق جەتە تۇسەدى. ءبىز ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋگە ءسال قالعان ەلمىز. وتكەن جۇزجىلدىقتىڭ قاپىرىق ىمىرتىندا ەل قامىن ويلاعان وقىمىستى ازاماتتارىمىزدىڭ ءبارى شەتىنەن اتىلىپ، امان قالعاندارى يتجەكەنگە ايدالدى. ميلليونداعان ادامدار اشتىقتان قىرىلدى. دىنىمىزدەن بەزىپ، ءتىلىمىزدى جوعالتىپ الا جازدادىق. ەلىنە، جەرىنە جانى اشىمايتىن ماڭگۇرت ۇرپاق ارامشوپتەي قاۋلاپ ءوسىپ شىعىپ، بيلىك باسىنا كەلدى. سونىڭ زاردابىنان رۋحى جانىشتالعان قازاق اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ، حالىقتى قان جىلاتقان ورىستىڭ وتارلاۋ ساياساتى ءالى كۇنگە دەيىن وكتەمدىگىن جۇرگىزىپ كەلەدى. جەر-انامىز يادرولىق سىناقتان كوز اشا الماي، مۇگەدەك بولىپ تۋعان بالالاردىڭ سانىندا ەسەپ جوق. بىراق، وسى شىندىقتاردىڭ ءبارى ادەبيەتىمىزدە ءوز دەڭگەيىندە كورىنىس تاپتى ما؟
ارتىق كەتكەن بولسام، اعا بۋىننان كەشىرىم سۇرايمىن. مۇمكىن، توتاليتارلىق قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ، ءار قادامى اڭدۋلى بولعانىنا قاراماستان ادەبيەتىمىزدىڭ التىن عاسىرىن جاساعان، ءبىزدىڭ بالزاك پەن تولستويلارىمىز ىسپەتتى قادامگەرلەرىمىزگە كەشىرىممەن قاراعانىمىز دا دۇرىس شىعار. الايدا، سول ۇلى سۋرەتكەرلەرىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى اتىپ، تسەنزۋرادان ءبىرجولا قۇتىلىپ، ەركىندىككە قول جەتكىزگەن ۋاقىتتا قوعامنىڭ دەرتىن قوپارىپ زەرتتەپ، حالىقتىڭ زار-مۇڭىن كوركەم شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتۋدىڭ ورنىنا، ءوز رۋىنان شىققان باتىرلار مەن بيلەر تۋرالى ادام سەنبەيتىن رومانداردى مىسىقشا بالالاتىپ، شىندىقتان ات-تونىن الا قاشقان ارەكەتتەرىن قالاي تۇسىنەمىز؟ نەگە ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز وركەنيەتتى ەلدەردەن ۇلگى الىپ، العا ۇمتىلۋدىڭ ورنىنا، سوناۋ سەرۆانتەس داۋىرىندەگى رىتسارلىق رومانداردى جازۋعا قۇمارتىپ، كەرى كەتىپ بارادى؟ نەگە؟
كەشەگى كۇننىڭ كورىنىسىن دە قيالمەن سومداعان دۇرىس شىعار، بىراق، ءدال بۇگىن ۇلتىمىزعا كوز الدىمىزدا بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتەردىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلگەن رەاليستىك پروزا اۋاداي كەرەك بولىپ تۇرعان جوق پا. اۋاداي! جازعىرساڭىز تاعى دا ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، بىراق قازىر قوعامدى باياعىدا ءومىر ءسۇرىپ، سۇيەگى كۇلگە اينالعان حاندار مەن بيلەردەن گورى، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن عانا بەس بىردەي پەرىشتەسى ورتەنىپ كەتكەن انانىڭ ايانىشتى تاعدىرى قاتتى تولعاندىرادى. (سول انانىڭ تاعدىرىن زەرتتەگەن سۋرەتكەر قايدا؟) «شىڭعىسحان» قازاق نەمەسە موڭعول ما؟» دەگەن ساۋالدان گورى، كەشەگى قوردايداعى ادام ولتىرۋگە دەيىن بارعان جاستاردىڭ تاعدىرى جۇرتتى كوبىرەك الاڭداتادى. بالكىم سوۆەت زامانىندا قالىپتاسقان، ونەردەگى رومانتيكالىق سەنتيمەنتاليزمنىڭ بالالىق اۋرۋىنان ءالى تولىق ارىلا الماعان كلاسسيكتەرىمىزگە دە، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا كەلىپ، ونەردىڭ ۇلى مۇراتىن دۇرىس تۇسىنبەي، ونى ماقتانسۇيگىشتىكپەن، اتاققۇمارلىقپەن شاتاستىرىپ، وزدەرىن قىزىقتاپ كەتكەن مەنىڭ زامانداستارىما دا «بىزگە ەندى باسقا مۋزىكا كەرەك» دەپ ايتاتىن ۋاقىت كەلگەن شىعار. وسىنداي باتىرلىققا بارۋدان سەسكەنبەيتىن، داڭعويقۇمارلىققا ەمەس، ءسوز ونەرىنىڭ شىن دەرتىنە شالدىققان التىن ۇرپاق ونەرگە تەزىرەك كەلسە ەكەن. تەزىرەك!
«ءسوز ونەرىنىڭ سەرتى مەن دەرتى» اتتى ەسسەدەن.
امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى
Abai.kz
