1905 جىلعى پەتەربۋرگتەگى «قاندى جەكسەنبىدەن» سوڭ، رەسەي پاتشاسى ءىى نيكولاي يمپەريانى كونستيتۋتسيالىق مونارحيا ۇلگىسىمەن باسقارۋعا رەسكريپت جاريالادى. پاتشا حالىق الدىندا كوپتەگەن قوعامدىق-ساياسي مəسەلەلەر بويىنشا بوستاندىق  بەرۋگە ۋəدە ەتتى. رەسەي استاناسىنان باستالعان وسى ساياسي وزگەرىستەر قازاق دالاسىنا دا جاڭاشا لەپپەن جەتكەن ەدى. Əليحان بوكەيحان باستاعان ۇلت زيالىلارى ۋəدە ەتىلگەن بوستاندىقتارعا وراي، قازاق دالاسىن عاسىرلار بويى تۇرالاتىپ كەلە جاتقان مəسەلەلەردى شەشۋدى قولعا الا باستايدى. گەنەرال- گۋبەرناتورلار باسقارىپ وتىرعان 6 ميلليون قازاقتىڭ جاعدايىن ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە شەشۋگە ىقپال ەتۋ ءۇشىن ەڭ əۋەلى، قۇرىلعالى جاتقان دۋماعا قازاقتان دەپۋتات سايلاۋ كەرەك ەدى. ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن رەسەي بيلىگىنە قازاق وقىعاندارىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن پەتيتسيالار جازىلىپ جاتتى.

سولاردىڭ ىشىندە الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋىن-دا تۇرعان قارقارالى پەتيتسياسى ەرەكشە اتالۋعا لايىق. قوياندى جəرمەڭكەسىندە 13 مىڭعا جۋىق ازامات قول قويعان پەتيتسيادا ءدىن ىستەرىن رەتتەۋ، وتارلاۋ ساياساتىن توقتاتۋ، قازاقشا گازەت، مەكتەپتەر اشۋ سياقتى تالاپتار قويىلعان. كەيىننەن Əليحان ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە جازعانداي، وسى تالاپتاردى ۇكىمەتكە جەتكىزۋشى بولۋعا ءتيىس قازاق دەپۋتاتتارىن سايلاۋ مəسەلەسى ەڭ سوڭعى بولسا دا، پەتيتسيانىڭ ىشىنە ەندى.

1905 جىلعى پەتەربۋرگتەگى «قاندى جەكسەنبىدەن» سوڭ، رەسەي پاتشاسى ءىى نيكولاي يمپەريانى كونستيتۋتسيالىق مونارحيا ۇلگىسىمەن باسقارۋعا رەسكريپت جاريالادى. پاتشا حالىق الدىندا كوپتەگەن قوعامدىق-ساياسي مəسەلەلەر بويىنشا بوستاندىق  بەرۋگە ۋəدە ەتتى. رەسەي استاناسىنان باستالعان وسى ساياسي وزگەرىستەر قازاق دالاسىنا دا جاڭاشا لەپپەن جەتكەن ەدى. Əليحان بوكەيحان باستاعان ۇلت زيالىلارى ۋəدە ەتىلگەن بوستاندىقتارعا وراي، قازاق دالاسىن عاسىرلار بويى تۇرالاتىپ كەلە جاتقان مəسەلەلەردى شەشۋدى قولعا الا باستايدى. گەنەرال- گۋبەرناتورلار باسقارىپ وتىرعان 6 ميلليون قازاقتىڭ جاعدايىن ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە شەشۋگە ىقپال ەتۋ ءۇشىن ەڭ əۋەلى، قۇرىلعالى جاتقان دۋماعا قازاقتان دەپۋتات سايلاۋ كەرەك ەدى. ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن رەسەي بيلىگىنە قازاق وقىعاندارىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن پەتيتسيالار جازىلىپ جاتتى.

سولاردىڭ ىشىندە الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋىن-دا تۇرعان قارقارالى پەتيتسياسى ەرەكشە اتالۋعا لايىق. قوياندى جəرمەڭكەسىندە 13 مىڭعا جۋىق ازامات قول قويعان پەتيتسيادا ءدىن ىستەرىن رەتتەۋ، وتارلاۋ ساياساتىن توقتاتۋ، قازاقشا گازەت، مەكتەپتەر اشۋ سياقتى تالاپتار قويىلعان. كەيىننەن Əليحان ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە جازعانداي، وسى تالاپتاردى ۇكىمەتكە جەتكىزۋشى بولۋعا ءتيىس قازاق دەپۋتاتتارىن سايلاۋ مəسەلەسى ەڭ سوڭعى بولسا دا، پەتيتسيانىڭ ىشىنە ەندى.

رەسەيدىڭ ءى جəنە ءىى دۋماسىنا قازاق دەپۋ-تاتتارىنىڭ سايلانۋى ەلدىڭ رۋحى مەن ەڭسەسىن عانا كوتەرىپ قويعان جوق، ونىڭ زيالى قاۋىمىن ساياسي تۇرعىدا شىڭداي ءتۇستى. دۋما دەپۋتاتتىعىنا Əليحان بوكەيحان، سəلىمگەرەي ءجانتورين، الپىسباي قالمەنوۆ، باقتىگەرەي قۇلمانوۆ، ءدəۋىت نويان تۇندىتوۆ، احمەت ءبىرىمجانوۆ، شəيمەردەن قوسشىعۇلوۆ، باقىتجان قاراتاەۆ، تىلەۋلى الدا-بەرگەنوۆ، تەمىرعالي نۇرەكەنوۆ، مولدا تايىنوۆ، مۇحامەتجان تىنىشپاەۆتار سايلاندى. Əرينە، بىرىنەن سوڭ ءبىرى تاراتىلىپ كەتكەن ءى-ءىى دۋمادا باقىتجان قاراتاەۆتان وزگە ەشكىم مىنبەرگە شىعىپ سويلەپ تە ۇلگەرگەن جوق. ب.قاراتاەۆ دۋ-مادا جەر مəسەلەسى جونىندە بايانداما جاساعان. دەگەنمەن، دۋمادا ۇكىمەتكە ىقپال ەتۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرى پايدا بولدى. دۋماداعى مۇسىلمان فراكتسياسى مەن قازاق حالقىنا بۇيرەگى بۇراتىن قايسىبىر دەپۋتاتتار دالالىق ايماقتىڭ كوپتەگەن مəسەلەلەرىن تالقىعا سالۋعا وزىنشە ۇلەس قوستى. ال،

1916 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ Ə.بوكەيحان دۋماداعى مۇسىلمان فراكتسياسى جانىنداعى بيۋرودا تۇراقتى قىزمەت ەتەدى. سونىمەن قاتار، Əليحان وسى بيۋروعا تۇركىستان اتىنان جۇمىس ىستە-ۋگە م.شوقايدى الدىرۋعا ىقپال جاسايدى. ۇلت زيالىلارىنىڭ قازاقشا گازەت-جۋرنال اشىپ، كىتاپ باستىرۋى دا وڭايعا سوققان جوق. 1909 جىلى ابايدىڭ شىعارمالار جيناعى، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «قىرىق مىسالى»، م.دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاعى» شىقتى. Əسىرەسە، «ويان، قازاق!» ەل ىشىندە قولدان-قولعا ءوتىپ، بۇل كىتاپ 1909-11 جىل-دار ارالىعىندا 3 رەت قايتا باسىلىپ شىعادى. ال، پاتشا وكىمەتى كىتاپ اۆتورى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى ءوز شىعارمالارىندا رەسەي ساياساتىن سىناعانى ءۇشىن اباقتىعا قامايدى.

مىرجاقىپتى قورعاپ، اراشا ءتۇسىپ ءسوز جازعان زيالىلار قانشا كوپ بولعانىمەن، ول ءسوزدى باسا العان قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالى «ايقاپ» قانا ەدى. ويتكەنى، مۇحامەتجان سەراليننىڭ رەداكتورلىعىمەن شىققان «ايقاپتان» وزگە بۇل شاقتا تۇراقتى باسىلىم جوق. كەيىننەن عانا وردا مەن ورالدان «قازاقستان» اتتى گازەت شىعىپ تۇرعان. ونىڭ 15 سانى شىققان سوڭ، جابىلىپ قالدى. ال، 1913 جىلى «قازاق» گازەتى جارىق كورگەندە قازاق ءباسپاسوزى جاڭا ساپالىق بيىككە كوتەرىلەدى. بۇل گازەت دالا گۋبەرنيالارىنان پە-تەربۋرگ، ۆارشاۆا، تاشكەنت، شəۋەشەككە دەيىنگى ارالىقتا سەگىز مىڭ داناعا جەتە تارالىپ تۇرعان.

«گازەتتىڭ باس ەمبلەماسىنداعى كيىز ءۇيدىڭ تۇڭلىگى ەۋروپا جاعىنان اشىلۋى قازاق دالاسىنا ونەر-ءبىلىم ەۋروپادان تۇسكەن سəۋلەدەن تاراسىن دەگەنىمىز». بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆ وزدەرىنىڭ ۇستانىمدارىن وسىلايشا بىلدىرگەن-ءدى.

باس ماقالاسىن «اتالى جۇرتىمىزدىڭ، اۋدان-دى ۇلتىمىزدىڭ ارۋاقتى اتى دەپ، گازەتىمىزدىڭ ەسىمىن «قازاق» قويدىق» دەپ باستاعان گازەت ساناتكەرلىك باعىتتا قىزمەت ەتتى. گازەت جەتىم بالانىڭ زارىنان باستاپ، ۇلتتىق اۆتونوميا مəسەلەسىنە دەيىنگى بارلىق جالپىحالىقتىق دۇنيەلەردى اشىق جازدى. گازەتتىڭ 12-نومەرىندە جاريالانعان بوكەيحانوۆتىڭ شəكەرىم شەجىرەسىنە جازعان رەتسەنزياسىنداعى «الاش» ۇرانى، الاشا حانعا قاتىستى جەكە پىكىرىنەن سوڭ، «الاش» ءسوزى ەكى ماقالانىڭ بىرىندە ايتىلىپ، وسى گازەت ارقىلى ساياسي اينالىمعا تەرەڭدەي ەنىپ كەتەدى. وسى گازەت ارقىلى ەسەنقۇل، تۇرىسبەك مامانوۆتار «قازاق رومانىنا» بəيگە جاريالادى. قاجىمۇقان پالۋان دۇنيەجۇزىنىڭ چەمپيونى بولعاندا، العاشقى ماقالا باسقان دا وسى گازەت ەدى.

1905-17 جىلدار الاش قوزعالىسىنىڭ ساياسي ساحناعا شىعۋ، جالپىحالىقتىق سيپات الۋ كەزەڭى بولدى. بۇل جىلداردا التى وبلىستىڭ قازاعى وزدەرىنىڭ ۇلت كوسەمدەرىن انىق تانيتىن بولعان. قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ بۇل تولقىنى «شىقساق ءبىر توبەدە، ولسەك ءبىر شۇقىردا بولايىق» دەپ سەرت بايلاساتىنداي ازاماتتىق-پاتريوتتىق تۇعىرعا كوتەرىلگەن ەدى.

Əدەبيەتتەر:

1. وزگانباي و. گوسۋدارستۆەننايا دۋما روسسي ي كازاحستان (1905-1917 گگ.). - الماتى، 2006. 320 س.

2. قارا Ə. مۇستافا شوقاي. ءومىرى. كۇرەسى. شىعارماشىلىعى. - الماتى: «ارىس» باسپاسى،

2004. - 320 بەت.

3. نۇرپەيىسوۆ ك. الاش ھəم الاشوردا. - الماتى: «اتاتەك»، 1995 جىل. 265 بەت.

 

 

 

60. مۇحسەن بەكمەتوۆ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

61. شəڭگەرەي بوكەەۆ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

62. بارلىبەك سىرتانوۆ.
ۆەرنىي. 1908 جىل.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

63. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

64. «قازاق» گازەتىنىڭ تىلشىلەرى.
سولدان وڭعا قاراي: عاينيجامال دۋلاتوۆا، اققاعاز دوسجانوۆا، گۇلايىم بالعىنباەۆا. ورىنبور. 1914 جىل.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

65. مəريام سەيدالينا.
«ايقاپ» جۋرنالىنىڭ كوررەكتورى.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

66. مۇحامەتجان سەرالين.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

67. حالەل جəنە ونىڭ ەكى جولداسى ەل زيالىلارىنىڭ ورتاسىندا.
1905-06 جىلدار.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

68. س.تورايعىروۆ (سول جاقتا) جəنە پازىل
ءƏبۋتəلىپۇلى.
«ايقاپ» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىندا جۇمىس
ىستەگەن جىلدارى.
ترويتسك. قاراشا، 1913 جىل.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

70. س.تورايعىروۆتىڭ ساقتالىپ قالعان جالعىز قولتاڭباسى.
فوتوسۋرەت سىرتىنداعى جازۋ: «ءىنىم سايىمجان سەرالينگە ۇمىتپاستىق ءۇشىن بەلگىم.
«ايقاپ» سەكرەتارى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ. 1913 جىل. 25 نويابردە». ترويتسك. 1913 جىل.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

70. قاجىمۇقان.

 

(جالعاسى بار)

ABAI.KZ