جانە بۇل جاعداي ءۇشىن اقش ەشقاشان كەشىرىم سۇرامايدى

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياقتالار تۇسىندا امەريكا قۇراما شتاتتارى جاپونياعا قارسى سوعىستى تەزىرەك اياقتاۋ ماقساتىندا اتوم قارۋىن قولداندى. 1945 جىلى 6 جانە 9 تامىزدا حيروسيما جانە ناگاساكي قالالارىنا اتوم بومباسى تاستالدى. بۇل وقيعا ادامزات تاريحىنداعى ادام بالاسىنا قارسى قولدانىلعان العاشقى اتومدىق بومبىلاۋ رەتىندە تاريحتا قالدى. جاپونيانى تۇپكىلىكتى تىزە بۇكتىرۋ ماقساتىندا جاسالعان بۇل اتومدىق بومبىلاۋدىڭ قاجەتتىلىگى بولدى ما دەگەن ماسەلە ءالى كۇنگە دەيىن ۇلكەن تالاس تۋدىرىپ كەلەدى.

شىندىعىندا دا، بۇكىل قالا حالقىن، ونىڭ ىشىندە جاسى دا، كارىسى دە، ايەل دە جاس بالالار دا بار، اسكەري ماڭىزى جوق نىساندى جاپپاي قىرىپ جوياتىن قارۋمەن بومبىلاۋ قانشالىقتى قاجەت بولدى؟

1944 جىلى قىركۇيەك ايىندا اقش پرەزيدەنتى ف. رۋزۆەلت پەن ۇلىبريتانيا پرەمەر-ءمينيسترى ۋ. چەرچيللدىڭ گايد-پاركتەگى كەزدەسۋى كەزىندە جاپونياعا قارسى ۇرىستا اتوم قارۋىن پايدالانۋ مۇمكىندىگى تۋرالى ءسوز بولادى. 1945 جىلدىڭ جازىنا قاراي امەريكا قۇراما شتاتتارى ۇلىبريتانيا مەن كانادانىڭ قولداۋىمەن مانحەتتەن جوباسى بويىنشا اتوم قارۋىن دايىن ەتۋدىڭ سوڭعى كەزىنە جەتەدى.

اقش ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا 400 مىڭنان استام ادامىنان ولىدەي ايىرىلادى، ونىڭ تەڭ جارتىسى جاپوندارمەن بولعان ۇرىس قيمىلدارىنىڭ ناتيجەسىندە بولادى. 1945 جىلدىڭ ءساۋىر-ماۋسىم ايلارىندا وكيناۆا ارالى ءۇشىن بولعان ۇرىستاردا امەريكاندىقتار 12 مىڭ ادامىنان ايىرىلادى، 39 مىڭ ادامى جارالانادى. سوعىستىڭ سوڭعى ايلارىنداعى ادام شىعىنىن ەسەپتەگەن امەريكاندىق كومانداۆانيە جاپونيانى تولىق تىزە بۇكتىرۋ ءۇشىن ودان دا ەداۋىر شىعىننىڭ بولاتىندىعىنا كۇمان كەلتىرمەيدى.

1945 جىلعى 10-11 مامىردا لوس-الاموستا اتوم قارۋىن قولدانۋداعى نەگىزگى نىسانداردى تاڭداۋ بويىنشا وتكەن كەڭەستە كيوتو (يندۋستريالىق ورتالىق), حيروسيما (كارۋ-جارق قويمالارى ورتالىعى، اسكەري پورت، جانە اسكەري-تەڭىز فلوتى باس شتابى ورنالاسقان ورىن), يوكوگاما (اسكەري ونەركاسىپ ورتالىعى), كوكۋرا ء(ىرى اسكەري ارسەنال), نيگاتا (اسكەري پورت جانە ماشينا جاساۋ ورتالىعى) تاڭدالادى. بىراق اتوم بومباسىن تاستاۋدا تەك اسكەري نىساندى تاڭداۋ قاجەتتىلىگى قابىلدانبايدى. ويتكەنى، شاعىن عانا اۋماقتى الىپ جاتقان اسكەري نىساندى بومبىلاۋدا قاتەلەسۋ جانە وعان ءدال تۇسىرۋدە دە قاتەلىك بولۋ مۇمكىن ەكەندىگى ەسكەرىلەدى.

سوندىقتان دا اتوم بومباسىن تاستاۋ نىسانىن تاڭداۋدا پسيحولوگيالىق فاكتورلارعا نازار اۋدارىلدى. اسىرەسە، جوعارى پسيحولوگيالىق تيىمدىلىككە قول جەتكىزۋ الدىڭعى قاتارعا قويىلدى. العاشقى اتومدىق بومبىلاۋدىڭ قاجەتتىلىگىن حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ دا مويىنداۋى دا باستى نازارعا الىندى. حالىق سانى كوبىرەك كيوتا قالاسىن تاڭداۋدا ونداعى حالىقتىڭ ءبىلىمىنىڭ جوعارى ەكەندىگى ەسكەرىلدى، ال حيروسيما قالاسىن تاڭداۋدا، ونى قورشاپ جاتقان توبەلەر تاستالعان بومبانىڭ ءتيىمدىلىن ارتتىراتىندىعى نازارعا الىندى. اقش-تىڭ اسكەري ءمينيسترى گەنري ستيمسون كيوتو قالاسىن ونىڭ مادەني ماڭىزدىلىعىنا بايلانىستى تىزىمنەن الىپ تاستايدى.

1945 جىلى 16 شىلدەدە نيۋ-مەكسيكا شتاتىنداعى پوليگوندا العاشقى اتوم قارۋىنىڭ سىناعى ءساتتى وتەدى. جارىلىستىڭ قۋاتى تروتيلوندىق ەكۆيۆالەنت بويىنشا 21 كيلوتوندى قۇرايدى. 24 شىلدەدە پودستام كونفەرەنتسياستسى كەزىندە اقش پرەزيدەنتى ترۋمەنگە اتوم بومباسىنىڭ سىناقتان ءساتتى وتكەندىگى تۋرالى حابارلاما كەلەدى. ترۋمەن ستالينگە اقش-تىڭ اسا قۋاتتى قارۋعا يە بولعاندىعىن ايتادى. بىراق ونىڭ اتوم قارۋىن ەكەندىگىن ايتپايدى. ستالين وعان ءمان بەرە قويمايدى جانە ونىڭ قانداي قارۋ ەكەندىگىن سەزسە دە ءوزىنىڭ ونداي قارۋعا دەگەن كوڭىل-كۇيىن دە، تاڭدانىسىن دا بىلدىرمەيدى. چەرچيلل ءوزىنىڭ مەمۋارىندا ستالين ترۋمەننىڭ نە ايتپاق بولعانىن تۇسىنبەگەندىگىن جازادى. ال جۋكوۆتىڭ مەمۋارىندا ءستاليننىڭ ترۋمەننىڭ نە ايتقانىن انىق تۇسىنگەنىن، بىراق ءوزىنىڭ سىر بەرمەگەنىن، «مولوتوۆقا كۋرچاتوۆتىڭ ءوز جۇمىستارىن تەزدەتۋ كەرەكتىگى» تۋرالى تاپسىرما بەرگەنىن جازادى.

25 شىلدەدە ترۋمەن 3 تامىزدان باستاپ حيروسيما، كوكۋرا، نيگاتا، نەمەسە ناگاساكي قالالارىنىڭ ءبىرىن اۋا رايىنىڭ قولايلى بولۋ جاعدايىنا قاراي بومبىلاي باستاۋ تۋرالى بۇيرىققا قول قويادى. 26 شىلدەدە اقش، ۇلىبريتانيا جانە قىتاي جاپونياعا تىزە بۇگۋدى تالاپ ەتكەن پودستام دەكلاراتسياسىنا قول قويادى. كەلەسى كۇنى جاپون باسىلىمدارى ۇشاقتار ارقىلى جاپون جەرىنە تۇسىرىلگەن ۇنقاعازدار مەن راديو ارقىلى حابارلانعان تىزە بۇگۋ تۋرالى تالاپتىڭ قابىلدانباعاندىعى تۋرالى حابارلايدى. جاپون ۇكىمەتى وسىلايشا تىزە بۇگۋ تۋرالى تالاپتى قابىلدامايدى. جاپونيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى كانتورا سۋدزۋكي ءوز ۇكىمەتىنە سوعىستى جالعاستىرا بەرۋدى تاپسىرادى.

1945 جىلدىڭ مامىر-ماۋسىم ايلارىندا تينيان ارالىنا امەريكاندىق 509-شى اۆياتسيالىق توپ كەلە باستايدى. ارال باسقا نىساندارمەن سالىستىرعاندا وتە قىراعى كۇزەتكە الىنادى. 20 شىلدەدە «يندياناپوليس» كرەيسەرى ارالعا العاشقى اتوم بومباسىن جەتكىزەدى. 28 شىلدەدە شتاب باستىقتارىنىڭ بىرىككەن كوميتەتىنىڭ باستىعى دجوردج مارشال يادرولىق قارۋدى قولدانۋ تۋرالى بۇيرىق بەرەدى. بۇيرىقتا 3 تامىزدان كەيىنگى اۋا رايى قولايلى بولعان كەز كەلگەن كۇنى يادرولىق سوققى بەرۋ تۋرالى ايتىلادى. 29 شىلدە كۇنى تينيانعا اقش ستراتەگيالىق اۆياتسياسىنىڭ قولباسشىسى گەنەرال كارل سپااتس دجوردج مارشالدىڭ بۇيرىعىن الىپ كەلەدى. 28 شىلدەدە جانە 2 تامىزدا ەكىنشى اتوم بومباسى مەن ونىڭ كومپونەتتەرى تينيانعا جەتكىزىلەدى.

حيروسيما تەڭىز دەڭگەيىنەن ءسال جوعارى جازىقتا، وتا وزەنىنىڭ ساعاسىندا، التى ارالدى الىپ جاتقان قالا. قالادا بەسىنشى ديۆيزيا شتابى جانە فەلدمارشال سيۋنروكۋ حاتانىڭ ەكىنشى نەگىزگى ارمياسىنىڭ شتابى ورنالاسقان بولاتىن. سوعىس اياقتالار ءتۇستا قالادا 245 مىڭداي حالىق بولدى.

31 شىلدەدە اتوم بومباسىن تاستاۋدىڭ بارلىق دايىندىعى اياقتالادى. تەك اۋا رايىنىڭ قولايلى بولۋى عانا كۇتىلەدى. 6 تامىزعا دەيىن حيروسيما اسپانىن قويۋ بۇلت پەن جاڭبىرلى كۇن جانە تۇمان باسىپ تۇردى. اقىرىندا 6 تامىز، دۇيسەنبى كۇنى حيروسيما اسپانى اشىلادى.

تاڭعى ۋاقىت 2 ساعات 45 مينۋتتا تينيان ارالىنان پولكوۆنيك پول تيبەتس باسقارعان ۆ-29 بومبىلاۋشى ۇشاعى تروتيلوندىق ەكۆيۆالەنت بويىنشا قۋاتى 20 كيلوتوندىق اتوم بومباسىن الىپ، اسپانعا كوتەرىلىپ، ارالدان 2500 شاقىرىمداعى حيروسيماعا باعىت الادى. وعان التى ۇشاق، ونىڭ ءبىرى قوسىمشا ۇشاق، ۇشەۋى بارلاۋشى ۇشاق جانە ەكى باقىلاۋشى ۇشاق ىلەسەدى. ناگاساكي مەن كوكۋرەگە باعىت العان بارلاۋشى ۇشاقتار بۇل قالالاردىڭ اسپانىن بۇلت باسىپ تۇرعانىن حابارلايدى. ءۇشىنشى بارلاۋشى ۇشاقتىڭ كومانديرى مايور يزەرلي حيروسيما اسپانىنىڭ اشىق ەكەنىن حابارلاپ، «ءبىرىنشى نىساندى بومبىلاۋ» تۋرالى بەلگى بەرەدى.

جەتى ساعات 09 مينۋتتا جاپون رادارلارى قالاعا بىرنەشە امەريكاندىق ۇشاقتىڭ جاقىنداعانى تۋرالى حابارلايدى. بىراق ءبىر نەمەسە ءۇش ۇشاقتىڭ عانا كورىنگەنى تۋرالى مالىمەت العان ەسكەرتۋ كومانداسى اۋەگە جاپون ۇشاقتارىن ۇشىرۋ تۋرالى كوماندا بەرمەيدى. تۇرعىندارعا بومبادان قورعانۋ ورىندارىنا بارۋ تۋرالى عانا بەلگى (سيرەنا) بەرىلەدى.

8 ساعات 14 مينۋت 15 سەكۋندتا پول تيبەتس 9 مىڭ مەتر بيىكتىكتەن بومبا ليۋگىندەگى اتوم بومباسىن ليۋكتەن بوساتادى. تومەن قاراي قۇلدىراعان ءتورت توننالىق بومبا جەرگە 400-600 مەتر قالعاندا ىسكە قوسىلىپ جارىلىس جاسالادى. بومبا ايون كوپىرى ماڭىنا تۇسەدى. كوپىرگە جاقىن جەردە 600 مەتر جەردە اۋىر دەرتكە ۇشىراعان بالالاردى ەمدەيتىن سيما گوسپيتالى بار بولاتىن. اتوم بومباسى ەشكىمدى دە ايامادى.

جارىلىستىڭ ءدال ۋاقىتىن سول كەزدە توقتاپ قالعان ساعات تىلدەرى دە 08 ساعات 15 مينۋتتى كورسەتكەن بولاتىن. ەكيپاج كومانديرى تيببەتس جارىلىس ناتيجەسىنەن كورگەننەن كەيىن اسكەري بازاعا «جارىلىس ناتيجەسى ءبىز كۇتكەننەن دە جوعارى بولدى» دەپ حابار بەرەدى.

جارىلىستان ىلە-شالا كەيىن توكيونىڭ حابار تاراتۋ كورپوراتسياسىنىڭ وپەراتورى حيروسيما ستانتسياسىنىڭ ەفيرگە بەلگى (سيگنال) بەرۋىن توقتاتقانىن بايقايدى. ول باسقا تەلەفون لينياسى ارقىلى قايتادان حاباردى قوسۋعا ارەكەتتەنەدى. بىراق ودان دا ەشتەڭە شىقپايدى. جارىلىستان 20 مينۋتتان كەيىن توكيو تەمىر جول باسقارۋ ورتالىعى حيروسيمادان سولتۇستىككە تامان تەلەگرافتىق لينيانىڭ جۇمىس ىستەمەي تۇرعانىن بىلەدى. دەگەنمەن دە حيروسيمادا ون التى شاقىرىم قاشىقتىقتاعى كىشىگىرىم ستانتسيادان سۇمدىق جارىلىستىڭ بولعانى تۋرالى رەسمي ەمەس مالىمەتتەر تۇسەدى. بۇل حاباردىڭ بارلىعى باس شتابتىڭ ستاۆكاسىنا جىبەرىلەدى.

جاقىن ماڭداعى اسكەري بازالار دا حيروسيماممەن بايلانىس جاساۋعا ارەكەتتەنەدى. ەشقانداي جاۋاپتىڭ بەرىلمەۋى باس شتابتى تىعىرىققا تىرەيدى. باس شتاب حيروسيما جاقتا ەشقانداي ءىرى اسكەري اۋە شابۋىلىنىڭ بولماعانىنا سەنىمدى بولاتىن. سونىمەن قاتار قارۋ-جاراق قويمالارىندا دا ءىرى جارىلىستىڭ بولماعانىن بىلەتىن. سوندىقتان دا حيروسيماعا جاس ۇشقىشتى تەز ارادا ۇشۋدى جانە حيروسيماعا قونىپ جاعدايدى ءبىلىپ قايتۋعا جىبەرەدى. باس شتاب حيروسيما ماڭىندا ءىرى جارىلىستىڭ بولعانى تۋرالى ءسوزدى قاۋەسەتكە باعالايدى.

حيروسيماعا قاراي ۇشقان ۇشاق وفيتسەرى جانە ونىڭ پيلوتى قالاعا 160 شاقىرىم قالعاندا بومبا تۇتىندەرىنەن پايدا بولعان بۇلتتى بايقايدى. اسپان اشىق بولسا دا قارا بۇلت حيروسيمانى جاۋىپ تۇر ەكەن. تومەننەن تۇتىنگە ورانعان قالا قيراندىسى كورىنەدى. قالانى اينالا ۇشقان ولار ءوز كوزدەرىنە سەنبەيدى. قالانىڭ وڭتۇستىك تۇسىنا قونعان ولار توكيوعا بولعان جاعدايدى حابارلايدى جانە وزدەرى باسقالاردى قۇتقارۋعا كىرىسەدى.

اتوم بومباسىنىڭ تاستالعانى تۋرالى العاشقى رەسمي حاباردى اتوم بومباسى تاستالعاننان كەيىن ون التى ساعاتتان كەيىن ۆاشينگتون رەسمي تۇردە حابارلايدى. وسى حاباردان كەيىن عانا جاپوندىقتار اپاتتىڭ نەدەن بولعانىن تۇسىنەدى.

جارىلىس ەپيتسەنترىنە جاقىن بولعاندار سول ساتتە-اق قازا بولدى، ولاردىڭ دەنەلەرى سول ساتتە-اق كۇلگە اينالدى. سول جەردە ۇشىپ بارا جاتقان قۇستار اۋادا جانىپ كەتتى. ەپيتسەنتردەن ەكى شاقىرىم جەردەگى قۇرعاق جانعىش زاتتار دا (قاعاز جانە ت.ب.) ءبىر ساتتە جانىپ كەتتى. جارىق ساۋلەسى ادامداردىڭ كيىمدەرىن دەنەلەرىنە جابىستىردى نەمەسە جاندىرىپ جىبەردى.

عيمارات سىرتىندا بولعاندار الدىمەن كوز قارىقتىراتىن جارىقتىڭ بولعانىن ايتادى. جارىقپەن ءبىر مەزگىلدە ادامدى تۇنشىقتىراتىن ىستىقتىڭ ۇرعانىن تۋرالى دا ايتىلادى. ەپيتسەنترگە جاقىن بولعاندار ءبىر ساتتە كۇشتى اۋا تولقىنىنان جەرگە قۇلاعان. عيمارات ىشىندە بولعانداردىڭ كوپشىلىگى جارىق ساۋلەسىنەن امان قالعانىمەن، قيراندىلار استىندا قالعان. بىرنەنشە مينۋت ىشىندە ەپيتسەنتر ماڭىندا بولعانداردىڭ 90% ولگەن. جارىلىس تولقىنى 19 شاقىرىمعا دەيىن جەتكەن. ءبىر ۋاقىتتا پايدا بولعان مىڭداعان شاعىن ورتتەر، كوپ ۇزاماي ءبىرتۇتاس ۇلكەن وتتى شارعا اينالىپ، بۇكىل قالانى قالىڭ وت ورايدى. ساعاتىنا 50-60 شاقىرىم بولعان جەل ەكپىنى دە وتتى ودان سايىن كۇشەيتە تۇسەدى.

اتوم بومباسى تاستالعاننان بىرنەشە كۇننەن كەيىن مەديكتەر جارىلىستان امان قالعانداردان العاشقى ساۋلەلەنۋ بەلگىلەرىن بايقايدى. كوپ ۇزاماي جارىلىستان قازا بولعاندار سانى وسە تۇسەدى. ساۋلەنۋدەن قازا بولعانداردىڭ ەڭ جوعارى كورسەتكىشى 3-4 اپتادا بايقالادى، 7-8 اپتادان كەيىن ساۋلەلەنۋدەن ولگەندەردىڭ سانى ازايادى. بىراق ساۋلەلەنۋ زاردابىن ءومىر بويى تارتقاندار كوپ بولدى. رادياتسيالىق ۋلانۋدان العاشقى قازا بولعان ادام رەتىندە اكتريسا ميدوري ناكا تىركەلدى. حيروسيما جارىلىسىنىڭ كۋاگەرى بولعان ميدوري 1945 جىلى 24 تامىزدا جان تاپسىرادى.

ەكىنشى اتوم بومباسىن تاستاۋ 11 تامىزعا بەلگىلەنگەن بولاتىن. بىراق ول ەكى كۇنگە العا جىلجىتىلدى. ويتكەنى 10 تامىزدان باستاپ بەس كۇنى بويى اۋا رايىنىڭ بۇزىلاتىندىعى تۋرالى مالىمەت تۇسەدى. سوندىقتان دا ەكىنشى بومبىلاۋدى بەس كۇنگە كەشىكتىرگەننەن گورى، ەكى كۇن ەرتە تاستاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. وسىلايشا العاشقى اتوم بومباسىن تاستاۋدان كەيىن، ءۇش كۇن وتكەن سوڭ مايور چارلز سۋيني باسقارعان ۆ-29 بومبىلاۋشى ۇشاق پلۋتوني اتوم بومباسىن الىپ اسپانعا كوتەرىلەدى.

بومبىلاۋ نىسانى رەتىندە كوكۋرا قالاسى تاڭدالادى. بىراق نىساناعا جەتەر تۇستا جاپونيانىڭ وڭتۇستىگىنەن كوتەرىلگەن جەل سول تۇستا جانىپ جاتقان مەتاللۋرگيالىق كومبيناتتىڭ تۇتىنىمەن كوكۋرا قالاسىنىڭ ءۇستىن جابادى. بۇل كەزدە ۇشاقتىڭ جاعارمايى دا تاۋسىلا باستاعان بولاتىن. 8 ساعات 50 مينۋتتا بومبىلاۋشى ۇشاق كوكۋرە قالاسىنا بەت الادى جانە 9 ساعات 20 مينۋتتا كوكۋرا اسپانىنا جەتەدى. بىراق قالا اسپانىن ءتۇتىن جانە بۇلت 70% باسقاندىقتان قالانى ءۇش رەت اينالا ۇشىپ نىساناعا بومبانى تاستاۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان ەكيپاج كومانديرى سۋيني امالسىزدان قوسىمشا نىسانا – ناگاساكيگە بەت الادى.

10 ساعات 53 مينۋتتا جاپوندىق اۋە قورعانىسىنىڭ كۇشتەرى ەكى امەريكاندىق ۇشاقتىڭ قالاعا جاقىنداعانىن بايقايدى. بىراق ولاردى بارلاۋشى ۇشاقتار رەتىندە قابىلداپ اۋە دابىلىن بەرمەيدى. 10 ساعات 56 مينۋتا ۆ-29 بومبىلاۋشى ۇشاعى نىساناعا جەتەدى. بىراق بۇل قالانى دا بۇلت باسا باستاعان ەدى. سوڭعى ساتتە نىسانا كوزدەۋشى كاپيتان كەرميت بيحان بۇلتتار اراسىنان قالا ستاديونىنىڭ كورىنىسىن بايقاپ قالادى. بومبانى تاستاۋعا بۇيرىق بەرىلەدى. وسىلايشا 11 ساعات 02 مينۋتتا ناگاساكي قالاسىنا اتوم بومباسى تاستالادى.

بۇل بومبا دا ءبىرىنشى بومبا سياقتى كۇتكەن ناتيجە بەرەدى. عالامات زور جارىلىس بولادى. جارىلىس كۇشى 21 كيلوتوننانى قۇرايدى. جارىلىستان قازا بولعاندار سانى شامامەن 70-80 مىڭ ادامعا جەتەدى. 1945 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قاراي ونكولوگيالىق جانە ساۋلەلەنۋ زارداپتارىنان قازا بولعاندار سانى حيروسيمادا 90 مىڭنان 166 مىڭعا دەيىن، ناگاساكيدە تاعى 60-80 مىڭعا دەيىن جەتەدى. اتوم بومباسىنىڭ زاردابىنان قازا بولعاندار سانى ودان كەيىنگى جىلدارى دا وسە تۇسەدى. 2013 جىلعى 31 تامىزداعى مالىمەت بويىنشا بومبىلاۋ اسەرىنەن قازا بولعاندار سانى شامامەن 450 مىڭ ادامدى، حيروسيمادا 288818, ناگاساكيدە 162083 ادامدى قۇرايدى. بۇل سانعا رادياتسياعا شالدىققان ايەلدەردەن تۋعان جانە ودان كەيىن قايتىس بولعان بالالار دا كىرەدى.

6 تامىزدا حيروسيما قالاسىنا تاستالعان بومبانىڭ ءساتتى جاسالعانى تۋرالى حابار العاننان كەيىن اقش پرەزيدەنتى ترۋمەن «ءبىز قازىر جاپونيانى تولىق تالقانداۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدىق. ءبىز ولاردىڭ جەر بەتىندەگى بارلىق وندىرىستىك قۋاتىن، كەز كەلگەن قالاسىن تالقانداۋعا دايىنبىز. ءبىز ولاردىڭ پورتتارىن، زاۋىت-فابريكالارىن، ولاردىڭ كوممۋنيكاتسيالارىن تالقاندايمىز. ءبىز جاپونيانىڭ وسىنداي قىرعىنعا ۇشىراماۋى ءۇشىن 26 شىلدەدە ۋلتيماتۋم جىبەردىك. بىراق ولاردىڭ باسشىلىعى ءبىزدىڭ تالابىمىزدى ورىندامادى. ەگەر ولار ءبىزدىڭ تالابىمىزدى تاعى دا ورىندامايتىن بولسا، ولاردىڭ توبەسىنەن بۇرىن سوڭدى تاريحتا بولماعان وتتى قىرعىن تاستالادى» دەپ مالىمدەمە جاسايدى.

اتوم بومباسىنىڭ قۋاتى جاپوندىقتاردى ەستەن تاندىردى. 8 تامىزدا جاپونيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى كانتورا سۋدزۋكي جانە جاپونيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سوعىستى توقتاتۋ كەرەكتىگى تۋرالى ايتادى. 14 تامىزدا جاپون يمپەراتورى حيروحيتا تىزە بۇگۋ تۋرالى رەسكريپتكە قول قويادى. 15 تامىزدا جاپونيا ءوزىنىڭ تىزە بۇگەتىندىگى تۋرالى رەسمي تۇردە جاريالايدى.

9 تامىزعا دەيىن جاپونيانىڭ اسكەري كابينەتى تۇپكىلىكتى تىزە بۇگۋدى ءتورت شارت بويىنشا قابىلداۋ بويىنشا كەڭەس وتكىزدى. تىزە بۇگۋ تۋرالى ءتورت شارتتىڭ ءبىرى كەڭەس وداعىنىڭ دەلدالدىعىمەن تىزە بۇگۋدى جەڭىلدەتۋ قاراستىرىلعان بولاتىن. بىراق 8 تامىزدا كەڭەس وداعىنىڭ جاپونياعا قارسى سوعىس جاريالاعانى تۋرالى جانە 9 تامىزدا ناگاساكي قالاسىنا دا اتوم بومباسىنىڭ تاستالعانى تۋرالى حابار كەلەدى. 9 تامىزدان 10 تامىزعا قاراعان ءتۇنى «ۇلكەن التىلىقتىڭ» وتىرىسىندا داۋىس ۇشتە ءۇش بولىپ تەڭ بولىنەدى. تالقىلاۋعا يمپەراتور ارالاسادى. 10 تامىزدا وداقتاستارعا تىزە بۇگۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسالادى. تىزە بۇگۋ ۇسىنىسىندا ءبىر عانا شارت – يمپەراتور بيلىگىن قالدىرۋ سۇرالادى. تىزە بۇگۋگە قارسىلار اسكەري توڭكەرىس جاساۋعا دا ارەكەتتەنەدى. بىراق يمپەراتور ولاردىڭ ەسىنە اتومدىق بومبىلاۋدى تۇسىرەدى. يمپەراتور «قارسىلاستىڭ قولىندا سۇمدىق كۇشتى قارۋ بار. ول قارۋ مىڭداعان كىناسىز بەيبىت ادامداردىڭ ءومىرىن جالمايدى جانە ءبىزدىڭ وندىرىسىمىزگە ولشەۋسىز زاردابىن تيگىزەدى. ەگەر ءبىز قارسىلاسۋدى جالعاستىرساق تەك جاپون حالقى عانا ەمەس، بۇكىل ادامزات قىرعىنعا ۇشىرايدى. قازىرگى جاعدايدا ءبىز ءوزىمىزدىڭ ميلليونداعان وتانداستارىمىزدى قۇتقارا المايمىز. جانە ءوزىمىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ الدىنداعى قاسيەتتى اماناتىمىزدى ورىنداي المايمىز. سوندىقتان دا ءبىز قارسىلاستىڭ تالابىن جانە قويعان شارتتارىن ورىنداۋعا ءتيىسپىز» دەپ ءسوز سويلەيدى.

9 تامىزدا كەڭەس وداعى جاپونياعا قارسى «مانچجۋريا وپەراتسياسىن» باستايدى. شابۋىل باستالار قارساڭىندا كەڭەس وداعىنىڭ قيىر شىعىستاعى اسكەر سانى 1,7 ملن.، جاپونيانىڭ اسكەر سانى 1 ملن-نان استام ادامدى قۇرادى. كۇشتى قورعانىس پەن قيىن كەدەرگىلەرگە قاراماستان كەڭەس ارمياسىنىڭ قارقىندى شابۋىلىنا جاپون اسكەرلەرى قارسى تۇرا المايدى.

2 قىركۇيەكتە امەريكاندىق «ميسسۋري» لينكورىندا يمپەراتوردىڭ جانە جاپون ۇكىمەتىنىڭ وكىلى رەتىندە جاپونيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى م. سيگەميتسۋ، جاپونيا باس شتابىنىڭ باستىعى ي. ۋمەدزۋ، وداقتاستار اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى ارميا گەنەرالى ماكارتۋر (اقش), گەنەرال-لەيتەننات ك. دەرەۆيانكو (كسرو), فلوت ادميرالى ب. فرەيزەر (ۇلىبريتانيا) وزدەرىنىڭ مەملەكەتتەرىنىڭ اتىنان «جاپونيانىڭ ءسوزسىز تىزە بۇگۋى تۋرالى» اكتىگە قول قويادى. اكتىگە قول قويۋ كەزىندە فرانتسيا، نيدەرلاندى، قىتاي، اۆستراليا، جاڭا زەلانديا ەلدەرىنىڭ وكىلدەرى دە قاتىسادى. وسىلايشا التى جىل ءبىر كۇنگە سوزىلعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالادى.

اقش-تىڭ جاپون قالالارىن اتوم قارۋىمەن بومبىلاۋىنىڭ قاجەتتىلىگى مەن ونىڭ نەگىزسىزدىگى تۋرالى اسكەري، عىلىمي جانە قوعامدىق تالاس پىكىر ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسۋدا. 2005 جىلى امەريكاندىق تاريحشى سەميۋەل ۋوكەر «بۇل تاقىرىپتاعى تالاس پىكىردىڭ جالعاسۋى زاڭدى، ويتكەنى بۇل تالاس تۋدىراتىن تاقىرىپ» دەپ جازدى. ۋوكەر سونىمەن بىرگە «اتوم بومباسىن قولدانۋ اقش ءۇشىن تىنىق مۇحيتتاعى سوعىستا قانشالىقتى قاجەت بولدى؟» دەگەن سۇراقتى دا كولدەنەڭ تارتادى.

بومبىلاۋدى جاقتاۋشىلار ول جاپونيانىڭ تەزىرەك تىزە بۇگۋىنە سەبەپ بولدى دەگەندى ايتادى. ياعني، بۇل بومبىلاۋ اقش جاقتان دا، جاپونيا جاقتان دا جانە ازيا ەلدەرىنىڭ دە، اسىرەسە قىتاي حالقى جاعىنان دا مۇمكىن بولار ادام شىعىنىن ەداۋىر ازايتتى دەگەندى دالەل ەتەدى.

2015 جىلى حيروسيما مەن ناگاساكي قالالارىنا اتوم بومباسىنىڭ تاستالۋىنىڭ 70 جىلدىعىندا ترۋمەننىڭ نەمەرەسى دەنيەل كليفتون ترۋمەن «مەنىڭ اتام ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن حيروسيما مەن ناگاساكي قالالارىنا اتوم بومباسىن تاستاۋ دۇرىس شەشىم بولدى. جانە بۇل جاعداي ءۇشىن اقش ەشقاشان كەشىرىم سۇرامايدى» دەپ مالىمدەگەن دە بولاتىن. بومبىلاۋدى جاقتاماعاندار اتوم بومباسى جاپونيانى جەڭۋدە تەك قوسىمشا كۇش عانا بولدى، بۇل كەزدە جاپونداردىڭ كۇشى سارقىلىپ، ولاردىڭ جەڭىلەتىندەگى بەلگىلى بولعان ەدى، اتوم بومباسىن قولدانۋ ادامگەرشىلىك تۇرعىدان دا دۇرىس قادام بولعان جوق دەگەندى كەلتىرەدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر اقش اتوم بومباسىن قولدانۋ ارقىلى ءوزىنىڭ عالامات كۇشىن كەڭەس وداعىنا كورسەتكىسى كەلدى، وزدەرىن الەمدەگى ەڭ كۇشتى ەل رەتىندە دالەلدەگىسى كەلدى دەگەندى ايتادى. شىندىعىندا دا سولاي بولعان دا سياقتى.

«الەمگە ايگىلى تۇلعالار مەن ايتۋلى وقيعالار» كىتابىنان ءۇزىندى

بەكمىرزا سىرىمبەتۇلى

Abai.kz