بيسميللاي راحماني راحيم

كوپەنمەن العاش 1966 جىلى الماتىدا ۇشىراستىق. كازگۋ-دە وقۋعا نيەت ەتىپ كەلگەندە قازىرگى ماسانچي كوشەسىندەگى جاتاققانانىڭ تومەنگى قاباتىنداعى ءبىر بولمەسى ارميادان ورالعان قايىربەك اسانوۆ پەن سول جىلى مەكتەپ بىتىرگەن تولەگەن مۇقاەۆ، عالىم سابىرجانوۆ، كوپەن امىربەكوۆ بەسەۋمىزگە بۇيىردى. ىشىمىزدەگى قول بالا كىشكەنتايىمىز كوپەن ەدى. سۇيكىمدى بولعان سوڭ «بوس تاكسي» اتاپ، كوزىن كوكشيتىپ، كوبىرەك جۇمسايتىنبىز. ەلگەزەك كورىندى. العاش جاعداي سۇراسىپ مەكتەپتى قالاي بىتىرگەنىمىز تۋرالى اڭگىمە بولىپ جاتقان كەزدە، تولەگەنەن: «سەنىڭ باعاڭ قانداي؟» - دەگەندە;

- ءبىر ءتورت تە جوق، - دەپ قالدى. سول كەزدە كوپەن ىشەگىن تارتىپ;

- ءبارى ءۇش پە؟ -دەگەنى عوي. سويتسەك، تولەگەنىمىزدىڭ اتتەستاتى تۇگەل بەستىك...

سودان ەلدەن اقىن بولامىز دەپ ارمانداپ كەلگەن بەسەۋمىز «لەنينشىل جاسقا» ولەڭدەرىمىزدى بىرگە الىپ باردىق. رەداكتسيا: قايىربەك، تولگەن جانە مەنىڭ ولەڭىمدى «ولەڭنىڭ قاقتىم ەسىگىن!» - دەگەن ايدارمەن توپتاستىرىپ بەرىپ، ۇشەۋمىزگە ءسات ساپار تىلەدى. توبەمىز كوككە جەتكەن سول قۋانىشىمىزدى قازىر دە تىلمەن جەتكىزۋ قيىن. ول كەزدە «لەنينشىل جاستان» ءسات ساپار الۋ اقىندىق قۇجات العانمەن بىردەي كورىنگەن بىزگە. جاتقان جاتاققانامىز تۇگىلى الماتىنىڭ كەڭ كوشەسىنە سيماي جۇردىك. سودان تولەگەن ىشتەي، مەن سىرتتاي وقۋعا تۇستىك...

1975 جىلى مەن جاڭاقورعان اۋداندىق پارتيا كوميتەتى ساياسي اعرتۋ كابينەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇرگەن كەزىمدە ءبىرىنشى حاتشى احمەتجان جانپەيسوۆ شاقىرتىپ جاتىر دەگەن سوڭ، بولمەسىنە كىرسەم:

- ءاي بالا، «ارا» جۋرانلىنان كوپەن كەلە جاتىر، امىربەكوۆ. قايدان تانۋشى ەدىڭ، ەلدەن ەرەك سەنى سۇراپ جاتىر. مەنەن سۇحبات الامىن، - دەيدى. قازىر جەت، ۆەرتولەت سەنىڭ ءۇيىڭنىڭ ماڭىنا قونىپ، كىدىرمەي قايتىپ ۇشىپ كەتەدى، بار دا كۇتىپ ال، شىعارىپ سالعانشا جانىندا بولاسىڭ، - دەدى.

وي، شىركىن، «ارانىڭ» ابىرويى! «ارا» عانا ەمەس، جالپى سول كەزدە ءباسپاسوزدىڭ بەدەلى مەن مىسى باسىم كەز بولاتىن. ءباسپاسوز سىنىنا ىلىگۋ، ونىڭ ىشىندە «ارادا» كورىنۋ...

حاتشىمىز ايتقانداي اق، جاڭاقورعاننىڭ شىعىسىندا جاڭادان سالىنعان ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جانىنا ەلدەن ەرەك شاڭىن بۇرقىراتىپ ۆەرتولەت قوندى، ىشىنەن كەلە جاتقان كوپەنىم ءتۇستى. قۇشاقتاسا كەتتىك. الدىمەن ءبىزدىڭ ۇيگە كىرىپ، انامنىڭ قولىن العان كوپەن، ءبىر كەسە ايراندى ءسىمىرىپ سالدى دا، «كوپەن كەلە جاتىر»، - دەگەن ءسوزدى ايتقان حاتشىمىزدىڭ ءسوزىن قايتالاپ، «اۋزىنىڭ دۇعاسى بار ازامات شىعار، مەنىڭ ويىمنان شىقپاي، ايتىپ جۇرگەن ءسوزدى قايتالاپتى عوي...»، - دەپ كۇتىپ وتىرعان  حاتشىعا اسىقتى. بىلگەنىم قىزىلورداعا سىرداريا جاعالاۋىنا ورنالاسقان تۇگىسكەن ءماسسيۆىن سۋلاندىرۋ جايىمەن كەلگەن ساپارىن اياقتاپ، قايتارىندا ماعان جولىعىپ، ودان ءارى تۋعان جەرى شاۋىلدىرگە سوعا كەتپەك ەكەن...

ءدال سول كەزدە مەن دە وبلىس كولەمىندەگى پارتيا-كەڭەس قىزمەتكەرلەرى اراسىندا «سوتسياليستىك جارىس جەڭىمپازى» اتانىپ، ارنايى قاۋلىمەن «موسكۆايچ-412» اۆتوكولىگىنە يەلىك ەتىپ، جاس  كوڭىلىم الىپ ۇشىپ، شابىت قۇشاعىندا جۇرگەن ەدىم. «كوپەن كەلە جاتىر»، - دەپ جاڭاقورعاندى دۇرلىكتىرگەن كوپەنمەن ەكى كۇن تۇركىستان مەن كەنتاۋدى بىرگە ارالاپ، بوي جازدىق. تۇركىستانداعى «جاۋعاشتى» بازارىنىڭ يەسى، مارقۇم جۋرناليست نۇري مۋفتاحوۆتىڭ جان دوسى، ءابىلاش ايداربەكوۆتىڭ ۇيىندە ارنايى قوناق بولدىق. ول كەزدە كولىكتەر از، ۇلكەن جولدار ماشينالاردان  بوستاۋ كەز عوي. شاۋىلدىرگە بارا جاتقاندا «موسكۆيچ» سپيدومەترى 145-تەن اسىپ بارا جاتقانىن كورگەن كوپەن:

- ەكپىنىڭدى پاسەيت، مىناداي شاپشاڭدىقتا ماشيناڭدى جامان جول لاقتىرىپ تاستاسا، بارار جەرىمىزدى تاپپاي قالارمىز، - دەپ يىعىمنان باستى.

- اۋ، «كوپەن كەلە جاتىر»، - دەپ ءبارىمىزدى دۇرلىكتىرگەن جان دا وسىلاي ۇرەيلەنە مە ەكەن، - دەپ ءوز ابەستىگىمدى جۋىپ شايىپ، ەكپىنىمدى باسىپ، تۋعان اۋىلى شاۋىلدىرگە بىراق جەتكىزىپ سالعانىم ەسىمە ءتۇسىپ وتىر...

سودان، 1981 جىلى وردا بۇزار وتىز جاسىمدا جەتى بالامدى جەتەكتەپ الماتىعا كوشىپ كەلگەندە، العاش ءجۇرسىن ەرمانوۆ ەكەۋمىزدى بالا-شاعامىزبەن كوپەننىڭ وتباسى قوناق ەتىپ قارسى الىپ ەدى. سودان باستاپ قىزمەت بابىندا ارالاستىعىمىز بولماسا دا، جانۇيالىق ارا قاتىناسىمىز ۇزىلمەدى.

قاي ءبىر جىلى كوپەن باستاعان تۋىستارى، مۇردەسى سوزاقتاعى قارابۋرا اۋليەنىڭ جانىنا ورنالاسقان، قوڭىرات قۇربان اتا اۋليەگە ارناپ قۇدايى اس بەردى. قۇدايى اس! اسقا باتىسى - قىرعىز، قاراقالپاق، شىعىسى - قىتاي ەلىنەن ارنايى شاقىرىلعان اتاق-داڭقى دارداي ءبىراز زيلى جاندار قاتىستى. ءتوردىڭ توبەسىندە ءوزىمىزدىڭ ومىربەك بايگەلدى، عاريفوللا ەسىم سياقتى ازاماتتارىمىز دا وتىردى. استا اسابالىق جاساعان كوپەكەڭ ارۋاقتار جەبەدى مە، اياق استىنان قىرعىز ەلىنەن كەلگەن مارتەبەلى مەيمانداردان سوڭ ماعان ءسوز بەردى. البەتتە، ءدىن ۇستانعان جانداردىڭ ونداي جەردە ارقاسى كوتەرىلەدى. مەن دە سولاي كوتەرىلىپ، اۋليە دەگەن كىم، قۇدايى اس دەگەن نە، اسقا كەلگەن ادامدار قارا بۋرا مەن قوڭىرات قۇربان اتا اۋليە تۋرالى نە ءبىلىپ، نە ءتۇيىپ قايتۋى كەرەكتىگى جايلى بىلگەنىمدى ايتىپ، سوڭىنان بۇدان بىلايعى كەزدە مۇنداي مادەني شارا اۋدان ورتالىعىنداعى مادەنيەت ۇيىندە ءوتىپ، استا اۋليەلەر جاتقان مازاردا قۇران عانا وقىلىپ، ەلدى يماندىلىققا شاقىرعان زىكىرلەر سالىنۋىن ورتاعا تاستادىم. سول كۇنگە بەلگىلەنگەن ءراسىم كۇن باتقانشا ءوتتى دە، كۇن باتقان سوڭ كەشەگى قازاقتىڭ استاناسى بولعان كارى سوزاق اسپانىن اۋداندىق مادەنيەت ۇيىنەن شىرقالعان وزبەك اعايىننىڭ ءاشۋلاسى تەربەپ تۇرعانىن ەستىگەندە جانىمىزعا جاي تۇسكەندەي كۇي كەشتىك...

حالىق جاستار ەسەبىمەن وسەدى عوي. باقساق، سوزاعىمىز سوڭعى ون-ون بەس جىل كولەمىندە جەرگىلىكتى جاستار ەسەبىنەن وسۋدە ەلگە ۇلگى بولۋدىڭ ونىنا تۇرمەگە توعىتىلعان جاستارىنىڭ كوپتىگىمەن كوزگە ءتۇسىپتى. بازارلاردا، ساۋدا ورتالىقتارىندا، كوشە-كوشەلەردە بولىمسىز تىرلىك جاساپ، الىپ-ساتارلار مەن ساۋداگەرلەرگە «كرىشا» بولعاندى دارەجە كورگەن اقىل توقتاتپاعان، يماني تاربيەسى جۇتاڭ جاستارىمىز، وزدەرىمەن-وزدەرى توبەلەسىپ، قىرقىسىپ، جاستىق ومىرلەرىنىڭ تامىرلارىنا بالتا شاۋىپ كەلگەن. بۇل ماسەلەنىڭ الدىن الۋمەن اينالىسۋعا ءتيىستى ءدىني قىزمەتكەرلەر، ويلانىپ ورەلى تىرلىك جاساماعان، زاڭ قىزمەتكەرلەرى جاستاردى تۇرمەگە توعىتقاندارىنا ءماز بولعان. وسىدان كەلىپ اۋىلداعى جاستار ەسەبىنەن وسۋگە ءتيىستى جاستارىمىزدىڭ جانۇيالارى باستارىنا وزدەرى تىلەپ العان تاۋقىمەتپەن، كوبەيمەك تۇگىلى الا دوربالارىن ارقالاپ بورداي توزىپ كەتىپتى. وسى قاسىرەتتەن سوزاقتاعى ءار وتباسىندا ومىرگە كەلۋگە ءتيىستى قانشاما ءسابي دۇنيەگە كەلمەي، ءتىپتى قانشاما جاس ۇرپاقسىز قالعان. ەلدى مەكەن دەموگرافيالىق دەرتكە ۇشىراعان. استان ورالعان سوڭ، وسى ءبىر دەرتتى جاعدايدى ەلباسى اتىنا ەركىن اڭگىمە رەتىندە جازىپ، «ءتورتىنشى بيلىك» گازەتىندە جاريالاپ، شارا كورۋىن ءوتىنىش ەتكەنمىن.

وسىدان سوڭ جاڭاقورعان اۋدانىندا، كەزىندە «كوكتىك» اتالىنعان، كوك پەرىشتەلەرى ءجيى ۇشىپ قوناتىن قاسيەتتى «حوراسان اتادا» كوپەن ەكەۋمىز الماتىدا كەزدەسكەنىمىزدىڭ 50 جىلدىعىن ەسكە العانىمىز بار. بۇل مازاردا اۋليە قارا بۋرانىڭ قىزى، قۇربان اتا اۋليەنىڭ بايبىشەسى جانسايا جەرلەنگەن. بۇل جەر -  جامانبايدىڭ ءىنىسى جاۋلىبايدىڭ بالاسى الاقايدىڭ جاز جايلاۋى بولعان جاي. اكەسىنىڭ ءىنىسى سول الاقاي بالالى بولماي جۇرگەندە قۇرباننىڭ: «ەي، اللا، الاقايعا بالا بەر، بالا بەر دە مەنىڭ جانىمدى الا بەر»، - دەپ بەرگەن باتاسىمەن ءوسىپ ونگەن. وسى جەردە قۇربان اتا تۋرالى تاعى دا ءبىراز اڭگىمەلەسىپ، سول اڭگىمە جەلىسىمەن مەن «قوڭىرات - قۇربان اتا اۋليە».  (اۋليەنىڭ ۇرپاعى جازۋشى كوپەن  امىربەككە  حات) دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا جازىپ، استانادا جارىق كورەتىن «ءتورتىنشى بيلىك» گازەتىنە باستىرىپ، جاۋابىن بەرەرسىڭ، - دەپ گازەتتى قولىنا ۇستاتىپ كەتكەنمىن. وندا قۇربان اتا تاريحىن قايتا زەرتتەۋ مەن بىرگە قازاق توپىراعىنداعى رۋحاني قاسيەتتى جەرلەر مەن باسقا دا اۋليەلەر  تاريحىن جازۋداعى يماني ماسەلە كوتەرىلگەن بولاتىن...

كوپەنمەن ومىردەن وزاردان ءبىر اي بۇرىن تەلەفون ارقىلى حابارلاسسام داۋىسى سولعىن ەستىلدى. سويتسەم ءبىر-ەكى وپەراتسياعا ءتۇسىپ شىققانىن ايتتى. پىشاققا ءتۇسۋ وڭاي شارۋا ما. ساسقانىمنان:

- انا، قۇلبەق قابارلاستى ما، قابارلاسسا ايتار ەدى عوي ماعان، - دەدىم ساسقانىمنان. اكەسىنىڭ تۋعان ءىنىسى قۇلبەكتى اۋىلدان الدىرىپ قالاي تاربيەلەگەنى كوز الدىمىزدا ءوتتى عوي. وپەراتسيا جاساپ جاتقان كەزدە قاسىندا بولماپتى. ىلە باۋىرىما تەلەفون شالىپ، «كەلىندەردىڭ كەزەگىنەن قولىڭ تيمەي جاتىر ما، نەگە بارمادىڭ؟..»، - دەپ اعالىق بازىنامەن ءبىراز سىلكىلەپ الدىم. ءسويتتىم دە ايەلىمدى ەرتىپ تىكۇشاقپەن استاناعا جەتتىم. كوپەنمەن باقيلاسىپ قالدىم.

ءبىز وسى باقيلاسۋعا ءمان بەرە بەرمەيمىز. مۇسىلمان جولىندا ۇيىڭنەن شىعىپ بارا جاتقاندا، شاڭىراعىڭداعىلارمەن قوشتاسىپ شىق، ورالعاندا «اسسالامۋ ۋا الەيكۋم» دەپ قايتا امانداسىپ كىر، - دەيدى. ادام ءومىرى - دەم. دەمگە سەنىم جوق. جۇتساڭ بارسىڭ، جۇتپاساڭ جوقسىڭ.

كوپەن ەشكىممەن حابارلاسقاندى كوڭىلى قالاماي، قاراڭعى بولمەدە ءبىر ءوزى جاتىر ەكەن. كوڭىلدىڭ قوشى بولماسا كىم دە بولسا قاجيدى عوي. ەسىكتى ءوزى اشتى. قۇشاقتاسىپ امانداسىپ ماۋىق باسىستىق. كەلەم دەپ ايتقان كۋرستاسى بەيسەمبايدى دا (سۇلەيمەنوۆ) كۇتىپ وتىرعانىن ايتتى. ارادا ايتىلعان اڭگىمەدەن تىس ىشتەي ۇعىسقان قانشاما اڭگىمەلەر كەتتى. قوشتاسار ساتتە:

- ەي، دوستىم، بۇل جالعاننان كىم امان قالار دەيسىڭ. جەتپىسكە جەتكەندە بار، جەتپەگەندە بار، بارىنە ءتاۋبا شۇكىرشىلىك قوي، جالعانعا وكپەم جوق. قارتايعاندا جۇبانىش قىلىپ ءبىر تەنتەك ۇل بەرىپ ەدى ءتاڭىرىم، سونى جەتكىزىپ كەتسەم بە، - دەپ ەدىم، وعان دا اللانىڭ جازعان تاعدىرى تۇرعان شىعار...

ال ەندى، مەن سەنىڭ گازەتتەگى جازعان حاتىڭا جاۋاپ بەرە المادىم. تاريحتا اتى وشپەگەن تۇلعالار مەن رۋ اتىن العان اتالاردىڭ ءبارى اۋليە عوي. ناعىز سوپىلار «ولمەي تۇرىپ ءول»، - دەپ زارلاپ وتكەن شىعىس شايىرلارىن ءبىز تەرەڭ تۇسىنبەگەن ەكەنبىز. ەكى ءومىردىڭ ەسىگىن اشىپ، تىرشىلىك جاساعان ءياسساۋيدى دە ءىلىمي تۇسىندىرەتىندەر بولماپتى. اۋليە تۋرالى ايتۋ اللاعا جاقىنداستىرادى. «اللادان - جول، پايعامبارلار مەن اۋليەلەردەن - شاپاعات» ءمانىن قۋ تىرشىلىكپەن ءجۇرىپ كىم ۇققان؟  ۇعۋعا ۇلكەن دايىندىق، تەرەڭ سەزىم كەرەك ەكەن. وسى جولعا كەش تە بولسا كىرىسىپ ەدىم، كىرىسىپ قۇربان اتامنان دا ءارى كەتىپ، ءتۇپ اتامىز ناعانايدىڭ وزبەكستانداعى جاتقان جەرىنە زياراتتاپ، ەسكەرتكىشىن تۇركىستانعا ورناتۋعا، قوڭىراتتىڭ ۇرانى بولعان الاتاۋ باتىر بابامىزدىڭ مۇرىنعاراقتاعى مازارىنا زياراتتاپ، باسىندا ۇيىمداستىرىلعان عىلىمي كونفەرەنتسياعا قاتىسىپ، ءبىراز شارلارعا مۇرىندىق بولا باستاپ ەدىم، بىراق كەشىگىپ قالىپپىن. سەنىڭ ماعان جازعان حاتىڭدى ءوزىم قۇراستىرعان مىنا «اتاتاريح» كىتابىنا ءۇتىرىن وزگەرتپەي ەنگىزدىم، - دەپ قولىما «كۋرسيۆ» باسپاسىنان جارىق كورگەن ۇلكەن قىزىل كىتابتى تابىستادى. جاستار شىعىپ جاتىر عوي، مەن ساعان جازباعان جاۋاپتى سولار جازار....

ءوزىڭ ايتپاقشى اللانى مويىنداۋ مەن سەزىنىپ مويىنداۋدىڭ جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىعى بارلىعىن مەن سوڭعى جىلدارى عانا ۇعىندىم. قۇداي كورە بىلەر كوزگە كورسەتىپ-اق قويىپ جۇرەدى ەكەن عوي. «ءدىنسىز پاتشا پاتشا ەمەس، ول - اپات، ول - قاسىرەت»، - دەپ كەزىندە قاجى احمەت بابامىزعا ارناپ عاجايىپ قۇتقانا مەشىتىن سالدىرعان ءامىر تەمىردىڭ سول مەشىتكە  قالدىرعان كەپىلدىك وسيەتىن (ۆاكۋف) ءوزى اۋدارعان وزبەكالى اعامىز ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى، مادەنيەت ءمينيسترى بولىپ ءجۇرىپ-اق اتالىنعان جادىگەردى قالپىنا كەلتىرىپ، ەل ريزىعى  تايقازاندى ەرميتاجدان قايتارۋدا قانشاما قىرۋار قىزمەت اتقاردى. وتىرارداعى ارىستانباب مەشىتىن مەملەكەت قامقورلىعىنا الدىرتتى، ومىردەن وتكەندە ءوز اماناتىمەن سول اۋليە باباسىنىڭ شاپاعاتىن تىلەپ جانىنان جاي تاپتى. جاقىندا بارىپ قايتتىم، ومىرزاق ايتباەۆ اعامىزدى دا سول جەرگە جانىنا جايعاستىردىق.  بۇيىرتسا اۋليە بابامىزدىڭ شاپاعاتىن تىلەپ مەن دە سول جەردەن جاي تاۋىپ جاتامىن با دەپ كەلدىم. سول نيەتىم ىسكە اسىپ جاتسا، باتىس پەن ورىسقا ەلىكتەپ، دىنەن الشاقتاپ قالعان ەلىمدى جاتىسىمنىڭ ءوزى دىنگە شاقىرىپ جاتقان تىرلىگىم بولار ەدى.

ءوتىپ بارا جاتقان كۇندەر... وسىلاي دەپ ءدىن مەن اۋليەلەر جايلى باياۋ عانا باقيلىق اڭگىمەسىن ايتقان كوپەن دوسىمنىڭ ومىردەن وزعانىنا دا مىنە، قىرىق كۇن بولىپ قالىپتى. ايەلى الداعى بەيسەنبىدە شىمكەنت قالاسىنداعى  وتەتىن اسىنى شاقىرتۋ جولداپتى...

ءيا، كوپەن، ءوزىڭ ايتپاقشى كىم قالار دەيسىڭ بۇل جالعاننان، اللا الدىڭنان جارىلقاسىن، قۇدايدان - جول، اۋليە بابالارىنان - شاپاعات تىلەپ، ولاردىڭ جانىنان جاي تاۋىپ، سول جاتىسىمەن ءبارىمىزدى اللاعا جاقىنداتىپ كەتكەن باۋىرىم. بۇل جازعانىم باعىشتاعان دۇعام بولسىن، اللا قابىل ەتسىن...

دوسىڭ باقتىباي اينابەكوۆ

Abai.kz