№74. 23 قىركۇيەك 2025 جىلى «جاس الاش» گازەتىنە جاريالانعان قۇلبەك ەرگوبەكتىڭ «انتروپولوگ و.سماعۇلوۆتىڭ  ابىلاي حانىنا رەپرەسسيا جاسالعان جوق پا؟» اتتى ماقالاسىن وقىپ قازاق تاريحىنا ونىڭ ىشىندە قازاق انتروپولوگيا عىلىمىنا 70 جىل بويى جاسالىپ كەلگەن قياناتتىڭ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ 30 جىلدىعىندا دا جالعاسىپ كەلە جاتقانىنا تاعى ءبىر رەت كۋا بولدىق. باسقاسىن ايتپاعاندا  اكادەميك ورازاق مەنىڭ عىلىمي جەتەكشىم، ۇلاعاتتى ۇستازىم بولعاندىقتان ول تۋرالى مەنىڭ دە شاكىرتتىك، ازاماتتىق ءسوزىمدى، جان ايقايىمدى شىعارۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرمىن.   

مەنىڭ كامىل سەنىمىمشە اكادەميك ورازاق سماعۇلوۆ تۋرالى كىم، نە جازسا دا ايگىلى فيلوسوف نيكولاي بەردياەۆتىڭ: «ادام-ادامزات الەمىنە ۇلت ادامدارى رەتىندە ەنەدى. ۇلت ادامى–ۇلتتىق قانى بار، دەربەس ۇلتتىق بولمىسى بار ادام. مادەنيەت ەشۋاقىتتا جالپىلاما ادامزاتتىق بولعان ەمەس. ول بارلىق كەزەڭدەردە ناقتى ادامدىق، ياعني ناقتى ۇلتتىق بولعان»  دەگەن ۇلاعاتتى  ءسوزىن قۇبىلاناما  ەتكەن  بولاشاق تاريحشى – قازاقتىڭ تۇڭعىش انتروپولوگ اكادەميگى ورەكەڭ وسىناۋ ۇلتىن سۇيگەن ۇلىلار تاعىلىمىن بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەندىكتەن ۇزاق جىلدىق عىلىمي ىزدەنىستەرىنە سۇيەنە وتىرىپ 20-شى عاسىردا قازاقستاندىق تاريحشىلاردىڭ قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى جازعاندارىنىڭ ەشبىر دالەل-دايەكسىز اۋىزشا ايتىلعان جازبالارعا سۇيەنىپ جازىلعاندىقتان اسا زالالدى عىلىمي قاتەلىكتەرگە ۇرىنعانىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ بىلگەن ەدى. سولاي بولا تۇرا، قازاقتىڭ رەسمي تاريح عىلىمىندا سول ءبىر ورەسكەل قاتەلىكتەردى جان-جاقتىقاراستىرىپ، سىن تەزىنە العان ەشبىر عىلىمي جۇمىستىڭ بولماعانىنا وكىنە وتىرىپ، ونىڭ سەبەپتەرىنە ءۇڭىلىپ بىلاي دەيدى: «...ءتىپتى، ول ۇلتتىق تاريحتىڭ جاعىمدى جەتىستىكتەرى رەتىندە كورسەتىلدى. مۇنىڭ بارلىعى – قازاقستاندا قازاق حالقىنىڭ كونە تاريحى بويىنشا ءبىلىمى بار تاريحشىلاردىڭ بولماۋىنىڭ سالدارى ەدى، ال «مامان» دەپ اتالاتىندار كەڭەس ۇيىتقىسىنىڭ يدەولوگيالىق «اشىتقىلارىندا» وسكەن ەدى. سوندىقتان ولار تەك قۇرعاق ءسوزدى عانا مالدانىپ، قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزى مەن ەتنيكالىق تاريحى پروبلەمالارىن شىن مانىندە شەشە العان جوق.»  قانشا اۋىر بولسا دا اكادەميكتىڭ بۇل سوزىندە،  اششى شىندىق بار ەكەنىنە كامىل سەنەمىن.

اكادەميك ورازاق سماعۇلوۆ مەنىڭ عىلىمي جەتەكشى-ۇستازىم بولاتىن. عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىم «تۇركەش قاعاناتى» (692-766) دەپ اتالاتىن. شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسى بەكىتكەن وسى تاقىرىپ بويىنشا عىلىمي جەتەكشى تابۋدىڭ الەگى، مەنى تالاي ەسىكتى قاقتىرىپ، تالاي اتاعى دارداي اكادەميك-پروفەسسورلاردان مەسەلىم قايتقانى ءالى ەسىمدە. الماتى مەن استاناداعى وقۋ ورىندارى مەن عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارىنان ونىنشى عاسىردىڭ ارعى جاعىنداعى قازاقستان - ورتالىق ازيا تاريحى بويىنشا ءبىر دە ءبىر مامان تابىلمادى. ەڭ سوڭىندا ورتا عاسىر تاريحىنىڭ مامانى زۋەۆ... اقساقالدىڭ قالا شەتىندەگى داچاسىنا بارىپ اقىل-كەڭەس سۇراۋعا تۋرا كەلدى. قاريام ابدەن قارتايىپ، ازىپ-توزعان-اق ەكەن. ماڭدىمدى ەشتەڭە ايتا المادى. ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ كانديداتتىق جۇمىسىم قازاق تىلىندە جازىلىپ جاتقان. سونىمەن، سول تۇستا ينستيتۋتىمىزدىڭ «ەرتە ورتا عاسىر بولىمىندە بىرگە ىستەيتىن، قازاقستانداعى عىلىمي ورتاعا جاڭا تانىس بولا باستاعان پروفەسسور زاردىحان قيناياتۇلىمەن اقىلداسا كەلە، ول تۇستا اكادەميانىڭ مۇشە كوررەسپوندەنتى ورازاق اعانىڭ كابينەتىنە  وتىنىشپەن باردىق. ءمان-جايدى تۇسىنگەن اعامىز كوپ ويلانباي-اق بىردەن كەلىسىمىن بەردى. بىراق تالاپ بويىنشا ول كىسىنىڭ شيفر نومەرى مەنىڭ تاقىرىبىما ساي كەلمەيتىنىن ەسكەرتىپ، ينستيتۋت ديرەكتورى – اكادەميك ماناش قوزىباەۆتىڭ كەلىسىمىن الىپ ۆاك-تىڭ توراعاسى اتىنا ارنايى ءوتىنىش-حات جولداۋ كەرەك ەكەن. ءوتىنىش ورىندالىپ، پروفەسسور ورازاق سماعۇلوۆ مەنىڭ عىلىمي جەتەكشىم بولىپ رەسمي بەكىتىلدى.

سول ۋاقىتتان باستاپ ورەكەڭمەن ءجيى كەزدەسىپ، اقىل كەڭەسىن الىپ قانا قويماي، ول كىسىنىڭ ومىرگە، عىلىمعا، قازاق تاريحىنىڭ ءوزىن تولعاندىراتىن تۇيتكىلدى تۇستارىنا ارنالعان عيبراتتى اڭگىمەلەرىن تىڭداپ، ۇستازىما دەگەن قۇرمەتىم ارتا ءتۇستى. ورەكەڭ ءار ءسوزىنىڭ اياعىن – عىلىمعا كەلگەن ەكەنسىڭ، ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن، تازالىعىن اسىرەسە مىناۋ بۇرمالانىپ، ابدەن بىلىققان ەۋروتسەنتريستىك – ۇلى ورىستىق  استامشىلىقتى باسشىلىققا الىپ جازىلعان حالقىمىزدىڭ يدەولوگيالانعان جاساندى تاريحىن مالدانىپ كوك تۇرىكتەر مەن تۇركەش قاعاناتى تاريحىن جازساڭ مەن سەنىڭ جۇمىسىڭا جەتەكشى بولۋدان ءبارىبىر باس تارتامىن،  سول ەسىڭدە بولسىن دەپ داۋسىن قاتايتا، قاباعىن تۇيە قاراعان ءساتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمدا. مەن سوندىقتان دا  «تۇركەش قاعاناتى» تاريحىن زەرتتەۋ جۇمىسىمدا ورىس-قىتاي، ەۋروپا عالىمدارىنىڭ اسقاق اتاق-دارەجەلەرىنە قاراماي بارىنشا سىنشىلدىقپەن، وبەكتيۆتى  باعا بەرۋگە باتىل كىرىسە الدىم.

«ەجەلگى جانە ورتا عاسىرداعى تۇركىلەر: تاريحي زەرتتەۋلەر» اتتى مونوگرافيام كىتاپ بولىپ شىققاندا بالاشا قۋانىپ: جارايسىڭ باۋىرىم، ءۇمىتىمدى اسىرا اقتادىڭ» دەپ قۇتتىقتادى، ءارى «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىندە جاريالانعان ماقالاسىندا: «اعىنان جارىلا ايتار بولساق، قازاق تاريحشىلارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق ەلىنىڭ ەگەمەندەگىنە لايىقتى وتان تاريحىن جازىپ بەرە العان جوق.    ...ەندى مىنە، وتان تاريحىن جازۋدىڭ  جاڭا كەزەڭى  باستالدى»،  - دەپ سۇيىنشىلەدى.

مەن بۇل سوزدەردى ماقتان ءۇشىن ەمەس، الەم مويىنداعان اكادەميكتىڭ اق باتاسى، ۇستازدىڭ شاكىرتىنە دەگەن ىستىق لەبىزى دەپ قابىلداي وتىرىپ، الداعى ىزدەنىستەرىمە قويىلعان سالماقتى تالاپ دەپ ءبىلدىم.

زىمىران ۋاقىت زىرلاپ ورەكەڭدى توقساننىڭ تورىنە اكەلىپ وتىرعىزىپ قويىپتى.  بۇكىل الەم تانىپ،  مويىنداعان جالعىز انتروپولوگ  اكادەميگىمىزدىڭ  95 جىلدىق مەرەيتويىن تويلاۋ ءۇشىن ونىڭ قازاق عىلىمىنا قوسقان وراسان زور  عىلىمي جاڭالىقتارىن دارىپتەپ، ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ ناعىز الاشتىق ونەگەسىن كورسەتكەن تۇلعاسىن اسقاقتاتىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە  اتاپ ءوتىپ، سىي-قۇرمەت كورسەتۋدىڭ ورنىنا  اكادەميكتىڭ  بيىلعى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان  «قازاق حالقى مەن ونىڭ اتا تەگىنە وراي انتروپولوگيالىق وچەركتەر» جانە «ابىلاي حان. تاريحي انتروپولوگيالىق زەرتتەۋ» اتتى مونوگرافياسىن  2025-ءشى  جىلى 18-ءشى ماۋسىمدا وتكەن مەملەكەتتىك سىيلىقتاردى بەرۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ العاشقى ساراپتامالىق  سىنىنان وتپەي  اينالىمنان شىعارىلىپ تاستالىپتى. سودان حابار تاپقان  قۇلبەك ەرگوبەك قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  پرەزيدەنتى ق.ق.توقاەۆقا «انتورپولوگ و.سماعۇلۇلىنىڭ  «ابىلاي حانىنا» رەپرەسسيا جاسالعان جوق پا؟» دەگەن اشىق حات جازۋعا ءماجبۇر بولىپتى.

مەن زامانداسىم قۇلبەكتىڭ  «جان ايقايىن» ەستىپ، تالكەككە تۇسكەن ۇلى ۇستازىما اراشا سۇراۋعا ءماجبۇر بولدىم.

قادىرلى، الاش ازاماتتارى، ءوزىن زيالى، وقىمىستى سانايتىن تاريحشىلار وسىناۋ مەملەكەتتىك كوميسسيا اتىنان جاسالىپ وتىرعان قياناتقا قالاي ءۇنسىز قالىپ، ادىلەت ءسوزىن ايتۋعا جاراماي  قالعاندارىڭدى قالاي ، نەمەن اقتاماقشىسىڭدار؟!  بۇكىل الەم مويىنداعان «بولون» عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى، قازاق حالقىنىڭ 50 عاسىرلىق ەتنوگەنەزىن  60 جىلدان ارتىق ءومىرىن سارپ ەتىپ، انتروپولوگيالىق ساراپتاما سۇزگىسىنەن وتكىزىپ،  عىلىمي  اينالىمعا  ەنگىزگەن ەڭبەگىنە عىلىمي ساراپتاما جاسادى دەلىنگەن  عىلىمدا  اتى  بەلگىسىز ءتورت، بەس   ادامنىڭ  باعا بەرۋگە قانداي مورالدىق  قۇقى بار ەدى؟

اشىق حات ارنالىپ وتىرعان پرەزيدەنت ق.ق.توقاەۆ پەن كۇللى تاريحشىلار وسىنداي جولسىزدىققا قالاي قارايسىزدار؟!  ەتيكا، ۇيات، ايات دەگەندەردەن جۇرداي بولماساق  قۇلبەك ەرگوبەكتىڭ   «جان ايقايىنا» ءۇن قوسىپ قادىرلى اكادەميكتىڭ  تالكەككە تۇسكەن تاعدىرىنا اراشا تۇسۋلەرىڭىزدى تاعى ءبىر رەت بار داۋىپەن ايعايلاعىم كەلدى.

وتانداس باۋىرلار، قۇلبەك ەرگوبەك ءوزىنىڭ كولەمدى «اشىق حاتىندا» اكادەميك ورازاق اعامىزدىڭ كەشەگى كەڭەستىك توتاريتارلىق رەجيم تۇسىندا عانا ەمەس، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ 30 جىلىندا دا  بيلىك تاراپىنان جازالانىپ، قاقپاي كورىپ كەلگەنىنە نازار اۋدارۋلارىڭىزدى ايتا وتىرىپ، ءوزىمنىڭ دە   اكادەميك ۇستازىمنىڭ وتاندىق انتروپولوگيا عىلىمىنا قوسقان ۇلەستەرىنىڭ كەيبىرىنە توقتالعاندى ءجون كوردىم. «پرويسحوجدەنيە كازاحسكوگو نارودا. پو داننىم فيزيچەسكوي انتروپولوگي»  (الماتى، 2017) اتتى كىتابىنىڭ قالاي دۇنيەگە كەلگەنى تۋرالى ارنايى توقتالعان پروفەسسور احمەت توقتاباي «60 جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان انتروپولوگيالىق ىزدەنىستەر قازاقتىڭ اتا-تەك تاريحىن زەرتتەپ-زەردەلەۋگە ارنالعانىن، ورەكەڭ ەسپەديتسياسى وسى ۋاقىتتار ىشىندە  قازاقستاننىڭ شىعىس-باتىس، وڭتۇستىك-سولتۇستىك، ورتالىق ايماقتارىن شارلاپ، ارا قاشىقتىعى ۇزىنىنان  ءۇش شاقىرىم كولدەنەڭىنەن مىڭ شاقىرىم ارالىقتا جاتقانىنا قاراماي ولاردا انتروپولوگيالىق  ايىرماشىلىقتار وتە از ەكەنىن دالەلدەپ شىققان  دەپ جازادى.

ناقتىلاپ ايتقاندا، توعىزىنشى، ونىنشى عاسىرلاردا قازاقتىڭ بۇگىنگى كەسكىن-كەلبەتى قالىپتاسىپ، موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىنگى كەزەڭدە 70 پايىز  مونگوليد ەلەمەنتتەرى، 30 پايىز ەۋروپالىق راسالاردىڭ ەلەمەنتتەرى بار قازىرگى قازاقتاردىڭ بەت-بەينەسى ايقىندالعان. سونىمەن كەشەندى زەرتتەلگەن انتروپولوگيالىق ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەلەرى بۇگىنگى قازاقتاردىڭ كونە تۇرعىندارىمەن گەنەتيكالىق بايلانىستارىنىڭ ۇزىلمەي ساقتالىپ كەلگەنىن دالەلدەپ بەرگەنىنە كوزىمىز جەتىپ وتىر. ءبىز سولاي دەگەنىمىزبەن كۇنى كەشەگە دەيىنگى كەڭەستىك جانە ەۋروپاتسەنتريست-شوۆينيستەرىنىڭ تاربيەسىن العان قازاق انتروپولوگتارى مەن ارحەولوگ تاريحشىلارى ەسكى سۇرلەۋدەن شىعا الماي، جاس ۇرپاقتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا كەرى اسەر ەتىپ كەلە جاتقانىنا اكادەميك ورازاق سماعۇلوۆ قاتتى اشىنادى.

اكادەميك ۇستاز وسىناۋ كەلەڭسىزدىكتىڭ تاريحي سەبەپتەرىنە تالداۋ جاساپ بىلاي دەيدى: «باستى پروبلەما قازاقستاننىڭ سوڭعى ءۇش ءجۇز جىل كولەمىندە رەسەيدىڭ، ال ودان كەيىن كەڭەستىك يمپەريانىڭ وتارشىلىق اۋماعىندا بولعاندىعىنان كورىنەدى. سول ءۇشىن – قازاق حالقىنىڭ وبەكتيۆتى تاريحى مەن ەتنومادەني ءداستۇرى يمپەريالىق يدەيانىڭ، ساياسي تسەنزۋرانىڭ قاتاڭ قىسىمىندا بولدى.»  وسىنداي تاريحي، ساياسي باسىم جاعدايىندا قالىپتاسقان ءۇش عاسىرلىق قازاق حالقى تاريحىن جازۋدىڭ تاريحناماسىنا شولۋ جاساي كەلە، انتروپولوگ اكادەميك تاۋەلسىز قازاقستان جاعدايىندا جازىلىپ جاتقان عىلىمي زەرتتەۋلەرگە كوڭىلى تولمايتىنىن اشىق ءارى اشىنا جازادى.

ونىڭ ناقتى كورىنىسى رەتىندە بۇگىنگە دەيىن قولدانىستا جۇرگەن «كوچەۆنيك» جانە «نوماد» تەرميندەرىنەن تۋىندايتىن عىلىمي ءھام ساياسي اداسۋشىلىقتارعا ۇرىندىراتىنى جونىندە اكادەميك بىلاي دەيدى: «...بۇل تەرميننىڭ ءمان-ماعىنالارىن ولار شىن مانىندە ۇعىنبايدى، بىراق ول قازاق وركەنيەتىنىڭ «شىڭى» رەتىندە كورسەتىلەدى، ناقتى العاندا بۇل تەرميندى قازاقستان تاريحىنا قاتىستى قولدانۋ قازاق حالقىنىڭ وبەكتيۆتى تاريحىن جاسىرىن تۇردە قورلاۋ بولىپ وتىر. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى كۇنى «نوماد» - «كوشپەندى» - «قازاق» سوزدەرى سينونيم بولىپ كەتتى، ادامداردىڭ  كوپشىلىگى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بولسىن، شەتەلدەردە بولسىن ونى سولاي قابىلدايدى،  ءتىپتى بۇرىنعى جانە قازىرگى زاماناۋي جاعدايلاردا قازاق حالقىنىڭ ەتنو مادەني دامۋىنىڭ «رەسمي كارتچكاسىنا» اينالدى.»

اكادەميك بۇدان ءارى قاراي «Nomadتىڭ»  گرەك ءسوزى ەكەنىن، ونىڭ ماعىناسى، تۇراقتى مەكەنى جوق ءۇيسىز-كۇيسىز، باققان مالىنا ىلەسىپ قاڭعىرىپ جۇرەتىن ادامدار دەگەندى بىلدىرەتىنىن  ۆ.دالدىڭ سوزدىگىندە دە سول ماعىنادا انىقتاما بەرگەندىگىن، بۇگىنگى عىلىمدا ودان باسقا ءمان-ماعىنا بەرمەگەنىن اتاپ كورسەتەدى. ال، Nomad دەپ بۇگىنگى تاڭدا انتروپولوگيا عىلىمى باداۋيلەردى، حاتبا مەن تۋارەچيلەردى، ماسال مەن اۆستريالىق تايپالاردى عانا جاتقىزادى. ولاي بولعاندا، اتالعان نوماد دەلىنگەن تايپالاردىڭ قايسىسىن بۇگىنگى قازاقتار عانا ەمەس، ولاردىڭ ارعى اتا-بابالارىنا ۇقساتا الاسىڭدار دەپ اكادەميك اقساقال ءزىلدى سۇراق تاستاۋعا ءماجبۇر بولادى. وسىلاردى ايتا كەلە: «قازاقستاننىڭ قوعامتانۋشى مىرزالارىن ۇيقىدان وياتىپ، «نوماد» تەرمينىن قازاقتارعا قاتىستى قولدانۋدى توقتاتىڭدار، بۇل عىلىمي كوزقاراس تۇرعىسىنان قاتە بولۋىمەن قاتار، مىنا وركەنيەتتى الەمنىڭ الدىندا تۋعان حالقىن قورلاۋ بولىپ تابىلادى»، - دەپ  قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسايدى.

تاۋەلسىز قازاقستان تاريحشىلارىن وسىنداي قاتەلىكتەرگە ۇرىندىرىپ  وتىرعان باستى كىنارات رەتىندە: «...كونە قازاق جەرىن مەكەندەگەن حالىقتىڭ سان-سالالى ءومىرىن ەتنومادەني تاريحىن وبەكتيۆتى تۇردە جازۋدان بارىنشا قاشقاقتايدى» دەي وتىرىپ ەلىمىزدەگى كوپتەگەن قوعامتانۋشىلاردىڭ ەتنوتەرميندەردى، اسىرەسە، قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق تاريحىنا قاتىستى تەرميندەردىڭ تۇپكى ماعىناسىنا بويلاپ،جۇيەلى عىلىمي تالداۋلارعا بارماي جاتىپ وزدەرىنشە بىلگىشسىنەدى. اكادەميك ورەكەڭ وعان مىسال رەتىندە «تاكسونوميا» گرەك ءسوزى ەكەنىن، ونىڭ «...بيولوگيا سالاسىنداعى ارنايى تەرمين ەكەنىن، ول گۋمانيتارلىق سالاداعى زەرتتەۋلەردە قولدانۋعا جاتپايدى، بۇل جەردە ءسوز بيولوگيالىق جۇيەلەۋ تۋرالى ەمەس، ال ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردى داۋىرلەۋ تۋرالى»  ەكەنىن  قولدانىلاتىنىن ايتادى.

اكادەميك سماعۇلوۆتى الاڭداتاتىن تاقىرىپتىڭ تاعى ءبىرى –عالىمدار ءجيى قولداناتىن «گلوتتوگەنەز» - (ياعني تىلدەردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى) تەرمينىن ەجەلگى قازاق تاريحى مەن لينگۆيستيكاسىنا قولدانۋدىڭ ەشقانداي عىلىمي ءمان-ماعىناسى جوق ەكەنى.

الفاۆيتتىك جازۋ تاريحىنا شولۋ جاساعان ورەكەڭ ەجەلگى  شۋمەر، ورحون-ەنەساي ءمورلى جازۋلارىن تاپقىرلاعان تۇپكى تۇركى اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇرپاعى بولعان قازاق حالقىنىڭ دا تەكتىلىك نەگىزى ەكەنىنە كوپتەگەن دالەلدەر كەلتىرەدى. سوندىقتان، بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ ارعى تۇرىك تىلدەرى توبىنا جاتاتىندىعى ەندىگى جەردە باسى اشىق اقيقاتقا اينالىپ وتىر. وسىلاردى قورىتىپ، تياناقتاي كەلە انتروپولوگ-اكادەميك كۇللى عىلىم يەلەرىنە بىلاي دەپ ءۇن قاتادى: «...ادام ارقاشان ءتىل مەن ءدىننىڭ ۇستانۋشىسى بولعان. ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا كونە كەزەڭدەردەن بەرى قازاقستاندى مەكەندەۋشىلەر جەرگىلىكتى پوپۋلياتسيا نەگىزىندە سەرپىندى دامىپ وتىردى، ويتكەنى بۇل اۋماقتا ءتورت مىڭجىلدان استام ۋاقىت ارالىعىندا حالىقتىڭ شەكارالاس مەكەندەردەن تايپالاردىڭ كوپتەپ كەلۋى مەن جەرگىلىكتى تايپالاردىڭ وزدەرىنىڭ مەكەنىنەن تىس جاپپاي اۋىسۋى بايقالمايدى. اكادەميكتىڭ وسىناۋ ۇلاعاتتى پايىمىن ودان ءارى وربىتە، ورىستەتەر  بولساق – تۇرىك مادەنيەت تاريحشىسى زيا گوك الىپتىڭ: «كەيبىر ۇلتتاردىڭ زاماناۋي مادەنيەتكە قول جەتكىزۋ ءۇشىن، وتكەنىنەن الىستاۋى قاجەت بولاتىن شىعار. ال، تۇرىكتەردىڭ كەرىسىنشە وزدەرىنىڭ وتكەن تاريحىنا، ەجەلگى مادەنيەتىنە قايرىلىپ، نازار اۋدارۋى جەتكىلىكتى»، -  دەگەن ۋاجىنە جۇگىنۋىمىز. ءجون بولار ەدى. ءبىز سوندا عانا «ەۋروپاتسەنتريستىك – شوۆينيستىك پايىمدارعا شوقىنعان «ناماديزم مەن كوشپەندىلىكتى» دارىپتەيتىن تاريحشىسىماقتاردىڭ ماڭگۇرتتەنگەن ويجوتالارىنا تويتارىس بەرىپ انتروپولوگ ورازاق سماعۇلوۆتىڭ «قازاق حالقىن جانە ونىڭ اتا-بابالارىن كەشەندى فيزيكالىق انتروپولوگيا سالالارى بويىنشا زەرتتەۋلەر بارىسىندا بۇگىنگى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ جەرى  قازاق ءزاۋزاتىنىڭ اۋەلدەن ءوز اتاجۇرتى، تۇرعىلىقتى وتانى ەكەندىگى جانە وسى اۋماقتا ءتورت مىڭ، بەس مىڭ جىل بويى ۇرپاقتار ساباقتاستىعى ءۇزىلىسسىز بولعانى تولىق دالەلدەندى... گەنەتيكالىق تۇرعىدان جالپى ساراپتار بولساق، بايىرعى قازاق اتامەكەنىندەگى پوپۋلياتسيالىق دامۋ تاريحى مەن ونىڭ مادەنيەتىنىڭ ءوربىپ-ءوسۋى جولدارىنىڭ بىرەگەي ساباقتاستىعىن، عاجايىپ بيوالەۋمەتتىك قۇبىلىس رەتىندە دە پايىمدار ەدىك» ، - دەگەنىنە كوز جەتەدى.

ءوز حالقىنا «نوماد، كوچەۆنيك» قارا تاڭباسىن باسقىسى كەلگەن ماسانوۆشىلاردىڭ سوناۋ  نەوليت، ەنەوليت (جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى  جەتى  مىڭ، ءتورت مىڭ جىل)  قولا ءداۋىرى (جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ەكى مىڭ، ءبىر مىڭ جىل) داۋىرىندەگى بايىرعى قازاقتاردىڭ ءوز جەرىندەگى باي تابيعي مەتالل كەندەرىن يگەرىپ، قاجەتتى قۇرال-سايمان  مەن قارۋ-جاراقتار جاساۋ تەحنولوگياسىن ويلاپ تاپقانىن، كەن ونىمدەرىن كورشى ەلدەرگە دە شىعارىپ ساتقانىن بىلمەۋى مۇمكىن بە؟

ارعى تاريحتى قازبالامان-اق ون ءتورتىنشى  عاسىردا تۇركىستانداعى ايگىلى تايقازاندى جەتى بىردەي ەلەمەنتتى قوسىپ جاساعان شەبەرلەردىڭ كەرەكتى بارلىق مەتالدى اۋليەلى تۇركىستان جەرىندە جاساي العانى ماقتانىشىمىز ەدى عوي. ال، قولا داۋىرىندە يگەرىلگەن كەن ورىندارى مەن وزەن-كولدەردى جاعالاي قونىستانعان اتا-بابالارىمىزدىڭ كۇمبەزدى-شاتىرلى بوتاي سياقتى قىسى-جازى تۇرۋعا ارناپ سالىنعان باسپانالاردا تۇرىپ مىڭ-مىڭداپ جىلقى ءوسىرىپ، ەتى مەن ءسۇتىن ازىق ەتكەنى، بالىقشىلىقپەن دە اينالىسقانىن ارحەولوگتار جەتەرلىكتەي دالەلدەپ بەردى».

«نومادشىل» ماڭگۇرتتەردىڭ ءوز حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن ەتنومادەنيەتىنەن الىستاپ كەتكەنى سونشا، ولار مالشارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان قازاقتاردىڭ قىستاۋ-كوكتەۋ، جايلاۋ-كۇزەۋلەرگە بايلانىستى ىشكى ماۋسىمدىق كوشى-قونىن مالىنىڭ سوڭىنان قالماي الباتى كوشە بەرەتىن «نوماد-كوشەۆنيك» فورمۋلاسىنا سالىپ وزدەرىنشە شالىقتايتىنىن انتروپوليك-اكادەميك عىلىمعا تاريحقا جات، قازاق حالقىنا جابىلعان جالا، جاعىلعان كۇيە رەتىندە ايىپتايدى.

انتروپولوگ، عالىم قازاق اتا-مەكەنىنىڭ كوپ سالالى تاريحي تىرشىلىگىن حرونولوگيالىق ىزبەن جۇيەلەي وتىرىپ شارتتى تۇردەگى جەتى ەتنومادەني ءداۋىر بويىنشا  جۇيەلەپ بەرەدى. ءسويتىپ، قازاق پوپۋلياتسياسىن الەمدىك انتروپولوگيالىق جۇيەدەن ورىن تاپقان جانە بۇگىنگى قازاق حالقىن مىڭداعان جىلدار بويى تۇراقتى  ەلى مەن جەرى بار، تاريحي قالىپتاسقان وتانى بار ۇلت رەتىندە الەم الدىندا ارى مەن نامىسىن ءتيىستى دەڭگەيدە بارىنشا قورعاۋعا مىندەتتى ەكەنىمىزدى قاداپ ايتادى. ال، وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە ەسىكتەگى ساح قورعانىنان ارحەولوگ عالىم كەمەل اقىشەۆ تاپقان  «التىن ادامنان (جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءتورتىنشى  عاسىر دەلىنگەن) كەيىن قازاقستاننىڭ ءتورت تاراپىنان ارحەولوگ عالىمدار اشقان «التىن ادامدارمەن» بوتاي قورىمىنان تابىلعان مىڭداعان جىلقى سۇيەكتەرى مەن قولا، تەمىر، التىن-كۇمىسپەن اشەكەيلەنگەن اسەم بۇيىمدار، قارۋ-جاراقتار، التى مىڭ  جىلدىق تاريحى بار قارا دومبىرا، قازاق جەرىندە يگەرىلگەن كەن ورىندارىنداعى كەن بايىتۋ تەحنيكاسىن مەڭگەرگەن حالىقتىڭ ۇرپاعىن جابايى «نومادتار، كوچەۆنيكتەر» دەپ ساندىراقتاعان ماڭگۇرتتەردى قالاي كەشىرەمىز: الپىس جىلدىق سانالى عۇمىرىن سارپ ەتىپ ءزاۋ-زاتىنىڭ ەتنيكالىق تەگى مەن ەتنومادەنيەتى تاريحىن جازىپ بەرگەن اكادەميك ورازاق بۇل ساندىراققا باسقاشا قالاي جاۋاپ بەرۋى كەرەك ەدى؟

انتروپولوگ عالىمدى تولعاندىرىپ، اشىندىرىپ جۇرگەن تاقىرىپتىڭ  تاعى ءبىرى سوناۋ – قولا داۋىرىنەن بەرگى ارحەولوگتار اشقان تاريحي ەلدىمەكەندەردىڭ ەتنيكالىق اتاۋلارىن بەلدەن باسىپ ورىستىق اتاۋلارمەن اتاپ كەلە جاتقانى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاريحي زەرتتەۋلەر مەن وقۋلىقتاردا اتالاتىن «افاناسەۆ»، «اندرونوۆ»، «وكۋنوۆ» جانە «دەنيسوۆكالاردىڭ» تۇركىلەردىڭ «التىن بەسىگى» اتالعان  التاي وڭىرىنە ەشبىر قاتىسى جوق ەكەنىن ايتىپ، جازاتىن وتانشىل تاريحشى-انتروپولوگتاردىڭ اتويلاپ شىعا الماي جۇرگەندىگى ەكەندىگى. ورەكەڭنىڭ قازىرگى، بۇرىنعى ادام سۇيەگىنىڭ مورفولوگياسى تۋرالى ەشبىر ءبىلىم-بىلىگى بولماعان ارحەولوگ ارىپتەستەرىنىڭ ارەكەتتەرىنە قاراتا «ەلىمىزدە انتروپولوگيالىق ماتەريالدارعا (اباق-بايتاق جانە باسقا دا)  دەگەن ۆانداليزمگە قاشان شەك قويىلار ەكەن» دەگەن سۇراعىنا ءتيىستى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن عالىمداردان جاۋاپ كۇتەدى. اسىرەسە، سوڭعى جىلدارداعى «التىن ادام» ىزدەۋ ناۋقانعا اينالعان كەزدەگى قازبا جۇمىستارىنا كوڭىلى تولمايتىنى باسقالاردى دا ويلاندىرار دەپ قارايمىز.

اكادەميك ورازاق سماعۇلوۆ نە جازسا دا، نە جۇمىس ىستەسە دە تەك ءوزىنىڭ تۋعان حالقىنىڭ - قازاعىنىڭ 40-50  عاسىرلىق ءومىر كەشۋلەرى مەن ماتەريالدىق ءھام رۋحاني ەتنومادەنيەتى تاريحىن ايقىنداۋعا ارنالعان ەكەن. ال، سوڭعى جەتپىسىنشى، سەكسەنىنشى جىلدارداعى حالقىمىزدىڭ ەتنومادەني تاريحىنىڭ شەكتەن شىعا ساياسيلانىپ كەتكەنىن، ونىڭ ءبىر كورىنىسى كوپ تومدىق «قازاق سسسر تاريحى»،  «قازاقستان تاريحى» دەگەن اتاۋلاردا جالاۋلاپ تۇرعانى، ال قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن ەتنومادەنيەتى اتالمىش اتاۋلاردىڭ اياسىنا مۇلدە ساي ەمەستىگىن عىلىمي، تاريحي دۇرىس اتاۋى – «قازاق حالقىنىڭ تاريحى» نەمەسە «وتان تاريحى» بولۋى كەرەك دەگەن ۇستانىمعا توقتايدى. ول ءۇشىن بۇگىنگى قازاق ەلىندە ءتورت مىڭ جىلدىق ەتنومادەني تاريحى بار تەك ءبىر عانا  حالىق بار، ول – قازاق حالقى ەكەنىن ءوزىمىز تانىپ-ءبىلۋىمىز كەرەك. سوندا عانا قازاقتارعا بايلانىستى تاريحي سالالاردى شارتتى تۇردە بولسا دا  جۇيەلەپ، ونىڭ ماتەريالدىق تاريحى، مادەني تاريحى، اتا زاڭ تاريحى، ءدىني تاريحى، ساياسي تاريحى، فيلوسوفيالىق تاريحىن ارنايى زەرتتەپ جازۋعا جول اشىلادى. مۇنداعى نەگىزگى تالاپ «قازاقستان» دەگەن اكىمشىلىك اتاۋدىڭ ورنىنا «قازاق حالقىنىڭ تاريحى»، «قازاق ەلىنىڭ تاريحى» نەمەسە «وتان تاريحى» دەگەن اتاۋدى قولدانۋعا نەگىزدەلەدى.

اكادەميك ورەكەڭ ءوزىنىڭ عالىمدىق ءارى اقساقالدىق تاعىلىمدىق بايلامىن «قازاقستان» دەگەن  اتاۋعا ۇلتتىق ۇعىمدى بەرۋدىڭ ءجونسىز ەكەنىن، مۇندايدا ۇلتتىق اتاۋدىڭ ءتيىستى  تاريحي ورنى بارلىعى جانە ونى اكىمشىلىك تەرمينمەن الماستىرۋعا بولمايتىندىعى ابدەن بەلگىلى»، - دەپ تۇيىندەيدى.  قازاق تاريحشىلارى مەن قوعام قايراتكەرلەرى شيرەك  عاسىردان بەرى تالماي تالاپ ەتىپ كەلگەن وسى تەكتەس ۇلتتىق-مەملەكەتتىك ءمانى بار ۇندەۋلەردى ەسكەرۋسىز قالدىرۋعا بولمايدى دەمەكشىمىز.

انتروپولوگ اكادەميكتىڭ ۇلت ءۇشىن، تاۋەلسىز مەملەكەت مۇددەسى ءۇشىن تىندىرعان ايتۋلى ەڭبەگىنىڭ ءبىرى – قازاق تاريحىنان ءوز ورنىن الا الماي، سان-ساققا جۇگىرتكەن قاسيەتتى حانىمىز ابىلايعا قاتىستى بارلىق انتروپولوگيالىق، ارحەولوگيالىق تاريحي ماتەريالداردى كەشەندى زەرتتەۋ ارقىلى، ابىلاي حاننىڭ ناقتى بەينەسىنە، دەنە قۇرىلىمى مەن سۇيەك ولشەمدەرىنە عىلىمي انىقتاما بەرۋگە انتروپولوگ ورەكەڭ باسشىلىق جاساعان عالىمدار وراسان زور تابىسقا قول جەتكىزدى. سونىڭ ارقاسىندا تۇڭعىش رەت انتروپولوگيالىق قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ادىسىمەن حاننىڭ باس سۇيەگى بويىنشا ونىڭ دالمە-ءدال بەت الپەتىنىڭ كورىنىسى جاسالىپ، حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتى  ابىلاي حان تۋعان حالقىمەن قايتا قاۋىشتى.

وسىناۋ كەشەندى «تاريحي انتروپولوگيالىق زەرتتەۋ» اتتى ۇجىمدىق ەڭبەك ارقىلى قازاق ەلى تاريحىنىڭ جارقىن ءبىر بەتى اشىلىپ، رۋحاني جاڭعىرۋعا توتە جول سالعانداي بولدى.

اكادەميكتىڭ الپىس جىلدىق عىلىمي ىزدەنىستەرى ارقىلى جارىق كورگەن ەڭبەكتەرى الەمنىڭ بەلگىلى عىلىم وردالارىنا، انتروپولوگ عالىمدارىنا كەڭىنەن تانىلىپ جوعارى باعالانعانىن ءوز ەلىمىزدىڭ  ازاماتتارى ونشا بىلە دە بەرمەيتىنى وكىنىشتى-اق. وسى جاعدايدى ەسكەرىپ، ماقالامىزدىڭ سوڭىنا ارمەنيانىڭ الەمگە تانىمال انتروپولوگ عالىمى سەرگەي ارۋتيۋنوۆتىڭ «دولگي پۋت ك سەبە» اتتى ماقالاسىنان قىسقا ءۇزىندى بەرە كەتۋدى پايدالى كوردىك:

قازاق حالقى مەن ونىڭ ارعى اتا-بابالارىنىڭ ەتنيكالىق تەگى مەن ەتنومادەني بەت-بەينەسىنىڭ قالىپتاسۋ ماسەلەلەرى ونىڭ ەگەمەندى دامۋ شارت-جاعدايىندا رۋحاني، ادامگەرشىلىك جانە پاتريوتتىق تاربيەنى تەرەڭدەتۋ، سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىن ءبىرتۇتاس الەۋمەتتىك-مادەني قاۋىمعا جۇمىلدىرۋ ءۇشىن اسا وزەكتى بولىپ كورىنەدى. وسىعان بايلانىستى ورازاق يسماعۇلوۆ پەن ايناگۇل  يسماعۇلوۆانىڭ كىتاپتارىنىڭ جارىق كورۋى ءدال ۋاقىتىندا بولدى، ويتكەنى ءالى دە وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى بىرقاتار سەبەپتەرگە وراي قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەز جانە ەتنيكالىق تاريحى پروبلەمالارىن زەرتتەۋگە اسا كوڭىل بولىنە قويعان جوق. بۇگىنگى ۋاقىتتا قازاق حالقىنىڭ تاريحىن تانۋداعى وسى اقتاڭداقتى جويۋعا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ  اكادەميگى، بولون عىلىم اكادەمياسىنىڭ (يتاليا) كوررەسپوندەنت مۇشەسى، قازاقچتان رەسپۋبليكاسى عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىنىڭ قۇرمەتتى قايراتكەرى ورازاق سماعۇلوۆ پەن ونىڭ قىزمەتكەلەرىنىڭ  قازاقستاننىڭ فيزيكالىق انتروپولوگياسى سالاسىنداعى جۇيەلى زەرتتەۋلەردە العان قوماقتى ناتيجەلەرى ەلەۋلى ۇلەس قوسۋعا قابىلەتتى. ولار كوپ جىلعى توتاليتارلىق رەجيمنىڭ ايتارلىقتاي قيىنشىلىقتارىنا قاراماستان قازاقستاننىڭ ەجەلگى جانە قازىرگى حالقىنىڭ كەشەندى انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەرىمەن جەمىستى اينالىسىپ كەلەدى.

***

وقىرمان نازارىنا ۇلتتىق تاريح عىلىمىنداعى قازاق حالقىنىڭ ناسىلدىك تەگى  مەن ەتنيكالىق تەگىنە بايلانىستى، قازاقستاننىڭ ەتنومادەني تاريحى كونتەكستىندە قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تەگىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرىن ايتارلىقتاي مەجەلەي الاتىن كوپتەگەن ناقتىلى جانە سەنىمدى انتروپولوگيالىق  دەرەكتەرمەن نەگىزدەلگەن مۇلدە جاڭا جانە بىرەگەي عىلىمي جۇمىس ۇسىنىلىپ وتىر.

ولاي بولسا، بۇگىنگى جازىلىپ جاتقان كوپ تومدىق قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا اكادەميك ورازاق سماعۇلوۆ ۇسىنعان نانىمدى عىلىمي كوزقاراستار مەن مەتودولوگيالىق ۇستانىمداردى باسشىلىققا الىپ، شىنايى قازاق تاريحىنىڭ كەمەلدەنگەن نۇسقاسىن جازىپ شىعۋدى  تالاپ ەتۋگە حاقىمىز بار دەپ بىلەمىن. سونىمەن بىرگە  پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەلۇلى قۇلبەك ەرگوبەك قاتارلى شىنايى وتانشىل عالىمداردىڭ جاناشىر ايقايىنا قۇلاق سالىپ، الەمدىك انتروپولوگتاردىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن جالعىز انتروپولوگ اكادەميگىمىزدىڭ مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولۋىنا كەش تە بولسا مۇرىندىق بولۋىنا ءۇمىت ارتامىز.

الىمعازى داۋلەتحان،

ت.ع.ك. پروفەسسور، قر جازۋشىلار وداعىنىڭ قۇرمەتتى جازۋشىسى

Abai.kz