قازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىن قارپىنە اۋىسۋى قىزۋ تالاس تۋدىرۋدا. بىرەۋلەر ونى ۇلتتىڭ امبەباپ قۇتقارۋشىسى كورسە، ەندى بىرەۋلەر ودان قازاقتىڭ بولمىسىن قۇرتاتىن بىردەن ءبىر بالەنىڭ كوزىن كورۋدە. فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،قر بعم فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتىنىڭ باس  عىلىمي قىزمەتكەرى،  رۇستەم قادىرجانوۆتىڭ (سۋرەتتە) بۇل ماسەلە بويىنشا ءوز پىكىرى بار.

كيريلشەمەن جازاتىن قازاق ورىستىڭ ىقپالىنان شىعا المايدى

- رۇستەم قازاقبايۇلى، ءالىپبي قارپىن بىرىنەن ەكىنشىسىنە اۋىستىرۋ شىنىندا دا وڭاي ەمەس پە؟

- قارىپ اۋىستىرۋدىڭ كۇردەلىلىگىن ونى جۇزەگە اسىرۋشىلاردىڭ وزدەرى دە جەتە ۇقپاۋى مۇمكىن. كوپشىلىگى بۇعان تەحنيكالىق جاعىنان قاراپ ءجۇر. قاي ارىپپەن جازعاندا دا، ءتىل بۇرىنعى بولسا - ءبارىبىر ەمەس پە. شىن مانىندە، بۇل جەردە بىرنەشە ماسەلە قاباتتاسىپ جاتىر: دۇنيەتانىم، فيلوسوفيالىق، الەۋمەتتىك، تازا تىلدىك جانە مادەني ماسەلەلەر. ءالىپبي اۋىستىرعان ەلدەردەگى جاعدايلاردى ساراپتاساق، مۇنىڭ سوڭىنان بارىنشا تەرەڭ وزگەرىستەردى بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، ول ساياسي رەۆوليۋتسيامەن، ەكونوميكالىق فورماتسيانىڭ وزگەرۋىمەن جانە باسقا دا قوعامدا بولاتىن تۇپكىلىكتى وزگەرىسپەن قاتار بولادى.

قازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىن قارپىنە اۋىسۋى قىزۋ تالاس تۋدىرۋدا. بىرەۋلەر ونى ۇلتتىڭ امبەباپ قۇتقارۋشىسى كورسە، ەندى بىرەۋلەر ودان قازاقتىڭ بولمىسىن قۇرتاتىن بىردەن ءبىر بالەنىڭ كوزىن كورۋدە. فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،قر بعم فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتىنىڭ باس  عىلىمي قىزمەتكەرى،  رۇستەم قادىرجانوۆتىڭ (سۋرەتتە) بۇل ماسەلە بويىنشا ءوز پىكىرى بار.

كيريلشەمەن جازاتىن قازاق ورىستىڭ ىقپالىنان شىعا المايدى

- رۇستەم قازاقبايۇلى، ءالىپبي قارپىن بىرىنەن ەكىنشىسىنە اۋىستىرۋ شىنىندا دا وڭاي ەمەس پە؟

- قارىپ اۋىستىرۋدىڭ كۇردەلىلىگىن ونى جۇزەگە اسىرۋشىلاردىڭ وزدەرى دە جەتە ۇقپاۋى مۇمكىن. كوپشىلىگى بۇعان تەحنيكالىق جاعىنان قاراپ ءجۇر. قاي ارىپپەن جازعاندا دا، ءتىل بۇرىنعى بولسا - ءبارىبىر ەمەس پە. شىن مانىندە، بۇل جەردە بىرنەشە ماسەلە قاباتتاسىپ جاتىر: دۇنيەتانىم، فيلوسوفيالىق، الەۋمەتتىك، تازا تىلدىك جانە مادەني ماسەلەلەر. ءالىپبي اۋىستىرعان ەلدەردەگى جاعدايلاردى ساراپتاساق، مۇنىڭ سوڭىنان بارىنشا تەرەڭ وزگەرىستەردى بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، ول ساياسي رەۆوليۋتسيامەن، ەكونوميكالىق فورماتسيانىڭ وزگەرۋىمەن جانە باسقا دا قوعامدا بولاتىن تۇپكىلىكتى وزگەرىسپەن قاتار بولادى.

مىسال كەلتىرەيىن. ءبىر بىرىنە اسا جاقىن ەكى ءتىل بار - ۇردۋ جانە حيندي. بىلاي قاراعاندا ءبىر ءتىل دەۋگە بولادى. بىراق مۇسىلمان ەليتا ۇردۋ تىلىنە اراپ جازۋىن، ال ءۇندى ەليتاسى حيندي ءۇشىن -  دەۆاناگاري جازۋىن تاڭدادى، بىردەي وسى تىلدە سويلەگەن ەكى ۇلىستىڭ ءبىر بىرىنەن اجىراعانى سونداي، اقىرى ەكى مەملەكەت قۇردى - پاكستان مەن ءۇندىستان دەگەن. مىنە جازۋدىڭ كۇشى قايدا؟!  ونىڭ ماڭىزى - ۇلتتار اراسىنداعى ءتىل سەكىلدى شەكارا بولىپ تابىلادى. ءالىپبيدىڭ تۇرقى مادەنيەتتى، ءدىل مەن ءدىندى انىقتايدى. ادام قالاي ما، جوق پا، ول ءوزىنىڭ جازۋى قاي وركەنيەتكە جاتسا، سونىڭ ارناسىنان تابىلادى. بۇگىن قازاقتار كيريلشەمەن جازۋدا جانە ورىس مادەنيەتى مەن ءداستۇرىنىڭ ىقپالىندا.  لاتىنشاعا ءوتۋ ارقىلى ول ودان قۇتىلادى.

- كەيىنگە كوز سالساق، قازاقتار جازۋدى بىرنەشە رەت وزگەرتتى عوي...

- قازاقتار كوشپەلى بولعاسىن ءوز جازۋى بولمادى. بىراق يسلامنىڭ تارالۋىنا قاراي ولار قۇران وقۋ ءۇشىن اراپ ءتىلىن مەڭگەرۋىنە تۋرا كەلدى.وتكەن عاسىر باسىندا قازاقتاردىڭ  ءبىر پايىزدان تومەن بولىگى عانا ساۋاتتى بولدى دەگەندە، ءورىستىلدى ساۋاتتى ايتقان ەدى.ال اراپ جازۋىن حالىقتىڭ ءبىراز بولىگى مەڭگەرگەنى ءمالىم. الايدا بالشەبەكتىك بيلىك يسلامنان قاۋىپتەنە وتىرىپ جانە ونىڭ كسرو-داعى ىقپالىن ازايتۋ ماقساتىمەن اراپ جازۋىن لاتىنشاعا اۋىستىردى. 1929-1940 جىلدارى قازاقتار، وزبەكتەر، ازەربايجاندار، قىرعىزدار مەن تاتارلار سونى قولداندى. كەيىنىرەك،  سابەت وكىمەتى ورناپ بولعان كەزدە، كيريلشەگە اۋىستىرا سالدى. ودان كەرى ۇدەرىس وداقتىڭ ىدىراۋىمەن باستالدى: بىرقاتار ەلدەر ءوز حالقى ءۇشىن وتكەن شاق پەن بولاشاق اراسىن سىزىپ، لاتىنشاعا ورالدى.

قازاقستاندا ورىستاردىڭ كوپتىگىنەن بولار، ونداي مىندەت العا قويىلمادى.قازاقتاردىڭ وزدەرى دە مەيلىنشە ورىستانعان ەدى. بىراق  سابەتتىك مۇرادان ءبارىبىر باس تارتۋ كەرەك. ودان قۇتىلۋدىڭ ءبىر جولى - ءالىپبي اۋىستىرۋ. بىلايشا ايتقاندا، سانا ءۇشىن ەڭ اۋەلى ەكونوميكا ەمەس، مادەنيەت پەن وركەنيەت ماڭىزدى.

الەم  باتىستىڭ ىقپالىندا ءومىر سۇرۋدە

- بىراق ول قازاقتارعا وگەي مادەنيەت قوي.

- ءيا، ول راس، قازاقتار لاتىنشاعا ءوتۋ ارقىلى ءبىر جاعىنان العاندا باتىستىق بولمىستى بەتكە ۇستاۋدا. بىراق بۇل جەردە مىناداي نارسە بار. قازاق تا، ورىس تا، جانە بۇكىل الەم دە الدەقاشان باتىستىق وركەنيەت ىقپالىندا. اينالامىزدىڭ ءبارى دە باتىستان كەلىپ قالىپتاسۋدا. بايقاماساق تا، ءبىز باتىستىق دۇنيەدە عۇمىر كەشۋدەمىز، وعان ەشتەڭە ىستەي المايمىز.

بىراق جۇرت ءوز تامىرىن ۇمىتقان جوق، جانە دە ءتولتۋما ەگجەيلەرىن ساقتاۋعا ۇمتىلۋدا.يەروگليفپەن جازعان جاپوندار مەن كارەيلەر  قىتايدىڭ مادەني كەڭىستىگىنەن بوساۋ ءۇشىن، قىتايلىق بولمىستان اجىراۋ ءۇشىن وتكەن عاسىردا ءوز جازۋلارىن ەنگىزدى. ال ءوز جازۋىن ەنگىزبەگەن قازاقتار وگەي مادەني داستۇرگە تىركەسۋگە ءماجبۇر بولدى. بىراق تاڭداۋ بار.جانە دە دۇرىسىن تاڭداعان ءجون. لاتىن قارپىن بۇگىندە  الەمنىڭ 80 پايىزى قولدانادى، كيريلشەمەن - ەكى ءجۇزدىڭ ون ءتورتى عانا جازادى. لاتىنشاعا اۋىسۋ ارقىلى ءبىز باتىس الەمىنە ءوتۋدى اياقتايتىن سىقىلدىمىز.

- ەگەر ەلگە جاقسى قالاۋ قاجەت بولسا، قازاقتاردىڭ ءبىرشاما بولىگى نەگە ونى قابىلداعىسى كەلمەيدى؟

- ويتكەنى، بۇل - رەفورما، ال رەفورما ەشقاشان دا تەپ-تەگىس ءارى سىرقاۋسىز بولمايدى. بىرەۋلەردى ول مىندەتتى تۇردە قاناعاتتاندىرمايدى، تۋرالاپ ايتساق، ءتىپتى، كەيبىرەۋ زارداپ شەگۋى مۇمكىن. مەنىڭ قايران قالاتىنىم - كەيبىر ۇلتشىلداردىڭ ۇستانىمى. ولار ءتىلدىڭ جاناشىرى بولا ءجۇرىپ، كيريلشەدە قالعىسى كەلەدى. لاتىنشاعا وتسەك، جاپپاي ساۋاتسىزدىق ورىن الادى دەيدى. جوققا شىعارمايمىن - لاتىنشانى مەڭگەرۋدە قىيىندىق بولادى.ازداپ اراپشا بىلگەن مەنىڭ اجەم ءالىپبي اۋىسقاندا ساۋاتسىز بولىپ قالدى، جانە بۇل ونىڭ جەكە باسىنىڭ ماسەلەسى ەدى. كازىر دە جەكەلەگەن ادامدار سوندايدى باستان كەشۋى ىقتيمال. بىراق ىلعي دا جازىپ جۇرسەڭىز، جارتى جىلدان سوڭ جاڭا ءالىپبيدى يگەرىپ كەتەسىز. ءوزىم قازاقشا لاتىنمەن ەركىن جازام  - تۇركيەدەگى ارىپتەستەرمەن حات جازىسىپ ءجۇرىپ ۇيرەنىپ العام.

وزبەكستانداعى لاتىنشاعا ءوتۋ ەشبىر ناتيجە بەرمەدى دەگەندى ايتادى. ماسەلە سونشالىقتى سۇرەڭسىز ەمەس. اعا بۋىن بۇرىنعىداي ەسكى الىپبيگە مىعىم كۇيىندە قالدى، ال جاستار تەك قانا جاڭاسىن قولدانۋدا. وسىنىڭ كەسىرىنەن،ارينە كازۋستار  شىعىپ جاتادى: كەيبىر گازەتتىڭ اتاۋى لاتىنشادا، ال ءماتىن- كيريلشەدە. ساياسات ءوز الدىنا، گازەت تارالىمىن ساقتاعىسى كەلەدى.

- كەيبىر جازۋشىلار بىلاي دەيدى: ونداعان جىلدار بويى قىرۋار ادەبيەت كيريلشەدە جازىلدى، ەندى ولاردى نە ىستەيمىز؟

- بار بولعانى، لاتىنشاعا ءوتۋ ءبىر جاعىنان سۇزگى بولماق: قۇندىسى  - قالادى، ال وسالى مەن قاجەتسىزىنە قۇتىلامىز. كەڭەس وكىمەتى جىلدارىندا  كوپتەگەن ونەركاسىپ تاقىرىبىنا روماندار، پارتيا مەن كوسەمدەردى ماداقتاعان جىرلار جازىلعانى راس قوي. بىزگە ەندى ولاردىڭ كەرەگى بار دەي المايمىن. ىرىكتەۋ جاسالادى دا، تەك قانا تاريح ءۇشىن قاجەتتىسى لاتىنشاعا اۋدارىلادى.

ءالىپبيدىڭ اۋىسۋىنا كوپتەگەن ورىستاردىڭ قارسى ەكەنىن دە بىلەم.ولارعا نە كەرەك؟ مەملەكەتتىك ءتىلدى كەيبىرەۋلەرى بولماسا - ءبارى بىلمەيدى، قازاق ادەبيەتىن وقىمايدى. شاماسى، تۇيسىكپەن قازاق ءتىلى كيريلشەدە بولعاندا قازاقتار مەن قازاق مادەنيەتى رەسەيلىك ىقپالدا ەكەنىن جانە سودان جاندارى جاي تاباتىنداي سەزىنسە كەرەك. بىراق سونشا ساساتىنداي ەشتەڭە جوق: كيريلشە ءبىر كۇندە جوق بولمايدى. ەكى ءالىپبي ۇزاق ۋاقىت قاتار قولدانىلاتىن بولار. سونىمەن بىرگە لاتىن ءرولى ارتا ءتۇسىپ، كيريلشەنىڭ قاۋقارى كەمي بەرەدى.

ءبىر قارىپتەن ەكىنشىسىنە ءوتۋ - رەۆوليۋتسيامەن بىردەي

- لاتىنشاعا ءوتۋ تەحنولوگيالىق جاعىنان كوپ نارسەگە قول جەتكىزەدى دەيدى.

- مەن بۇل جەردە قاي جازۋدىڭ دا ارتىقشىلىعىن كورىپ تۇرعان جوقپىن. لاتىنشاعا اۋىسۋداعى باستى نارسە، مادەني  كەڭىستىكتە جاتىر. قازاقتارعا رەفورما  سابەتتىك مادەنيەتتەن قول ءۇزۋ ءۇشىن قاجەت. باسقا جاعىنان الساق، لاتىنشا قازاقتاردى بىرىكتىرەدى. الگىندە ءتىلدىڭ ۇلتتار اراسىنداعى شەكارا ەكەنىن ايتتىم عوي. ەگەر ەستونيادا ول شەكارا ەستوندار مەن باسقا حالىقتار اراسىندا جاتسا، ال بىزدە قازاقتاردىڭ اراسىندا ورنىعىپ قالعان. ويتكەنى ولاردىڭ جارتىسىنا جۋىعى ورىس ءتىلىن قولدانادى.

لاتىنشاعا اۋىسۋ - الگى شەكارانى ءوزىنىڭ تابيعي ورنىنا قوندىرۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى.

- وسىنداي ءىرى رەفورمانى جۇرگىزۋ ءۇشىن ۋاقىت دۇرىس تاڭدالىپ وتىر ما؟

- بۇل جايىندا قازاقتاردىڭ اراسىندا دا تالاس بار. لاتىنشانى جاقتاۋشىلار: «تەزىرەك وتەيىك، ءبىز ونسىز دا جيىرما جىلدى جوعالتتىق» دەۋدە. ال قارسىلارى ابايلاپ قانا: «لاتىنشا كەرەك شىعار، بىراق قازىر ەمەس...» دەيدى. اۋىسۋدىڭ ۋاقىتى مەن قارقىنىن ءبارىبىر مەملەكەت انىقتايدى. بىراق قىزبالانۋدىڭ كەرەگى جوق. ول ءۇشىن ساۋاتتىلار كەرەك - مەن لەكسيكالىق بايلىقتى لاتىنشاعا دۇرىستاپ اۋداراتىن مامانداردى ايتىپ وتىرمىن. بالكىم، بۇل جۇمىسقا ءوزارا ۇعىسۋ ءۇشىن وزگە تۇركى حالىقتارى دا تارتىلۋى مۇمكىن.

ورىسشادان اۋدارعان - س.ابدىرەشۇلى.

http://megapolis.kz/art/Rustem_KADIRZhANOV_Pereydya#.UTCmUonz6YE.facebook

Abai.kz