وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن، 1922 جىلى 30 جەلتوقساندا كەڭەس وداعى قۇرىلدى. بۇل كەزەڭ جاھاندىق وزگەرىستەردىڭ دە، جەڭىستەردىڭ دە، قايعىلى وقيعالاردىڭ دا ءداۋىرى دەپ اتالادى.

ال وسىدان 31 جىل بۇرىن «XX عاسىرداعى ەڭ ۇلكەن گەوساياسي اپات – كسرو-نىڭ ىدىراۋى» بولدى. كىمگە ايىپ تاعىلمادى؟! «داللەس جوسپارى»، «ميحايل گورباچەۆ»، «بەسىنشى كولوننا» جانە «ۇلتتىق قايشىلىقتار».

كەڭەس وداعى نەگە ىدىراۋعا ءماجبۇر بولدى؟ كسرو ەكى تىرەكتەن تۇردى: جوسپارلى ەكونوميكا جانە كوممۋنيستىك يدەولوگيا. الىپ مەملەكەتتىڭ اۋىرتپالىعى سونشا، بۇل ەكى تىرەك 70 جىلدا جارىلىپ، وپىرىلىپ قۇلادى.

يدەولوگيادان باستايىق. «مەن بولاشاقتى كوردىم جانە ول جۇمىس ىستەيدى!»، دەپ جازدى جۋرناليست ليۋيس ستەففەنس 1919 جىلى. ونىڭ كەڭەستىك رەسەيگە، لەنينگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى وسىنداي ەدى.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعاننان كەيىن، باتىستاعى كوپشىلىك ەندى باسقا ەل دەموكراتيالىق جولدى تاڭدادى دەپ ەسەپتەدى. كوممۋنيستىك يدەيالاردىڭ باتىلدىعى تاڭ قالدىردى.

جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات ءبىراز جەڭىلدىك اكەلدى. ازامات سوعىسىنان زارداپ شەككەن ەكونوميكا قالپىنا كەلدى. الايدا 1920 جىلداردىڭ اياعىندا يوسيف دجۋگاشۆيلي، ياعني ستالين، مەملەكەتتەگى جالعىز بيلىكتى ءوز قولىنا الدى.

ەلمەن بىرگە يدەولوگيا دا وزگەردى. ەندى ول باتىلدىقتى، ەڭبەكتى، كۇشتى ماداقتايتىن قاتال، توتاليتارلىق رەجيم بولدى. بۇل ۇلكەن قۇرىلىس جوبالارىنىڭ العاشقى ءداۋىرى. كوممۋنيزم قۇرۋ، سول ءۇشىن قۇربان ەتۋ دەگەن ءسوز ەدى.

بۇل ەڭ اۋىر سوعىستا جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى بولدى. ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن قايتادان قۇرىلىس سالۋ كەرەك بولدى. بىراق، بام قۇرىلىستارىندا كوممۋنيزم يدەيا رەتىندە اياقتالدى.

1970 جىلداردىڭ باسىنا قاراي كەڭەس وداعى ءبىرشاما وعاش، بىراق تۇتىنۋشىلىق قوعامدى قالىپتاستىردى. ۇراندار شىندىقتان الىستاپ بارا جاتتى، ال 1990 جىلدارعا قاراي توڭازىتقىش جارقىن بولاشاققا دەگەن سەنىمنەن قالعان نارسەلەردى جەڭدى.

دەگەنمەن، كسرو ءوزىنىڭ بۇكىل تاريحىندا نەلىكتەن ەكونوميكالىق قيىندىقتاردى باستان كەشىردى؟ ونىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – جوسپارلى ەكونوميكا. اۆستريالىق ەكونوميكا مەكتەبىنىڭ وكىلى ليۋدۆيگ فون ميزەس ماسەلەنى بىلاي سيپاتتايدى:

1. جوسپارلى ەكونوميكادا ءوندىرىس قۇرالدارىنا جەكە مەنشىك بولمايدى.

2. دەمەك، كاپيتال نارىعى دا جوق.

3. بۇدان شىعاتىنى، ءوندىرىس قۇرالدارىنىڭ باعاسى بەلگىسىز.

4. راتسيونالدى ەكونوميكالىق ەسەپتەۋ ءۇشىن ءوندىرىس فاكتورلارىنىڭ باعاسىن ءبىلۋ قاجەت. دەمەك، سوتسياليزم كەزىندە ەكونوميكالىق ەسەپ مۇمكىن ەمەس ەدى.

پروبلەمالار ونداعان جىلدار بويى تولىپ جاتتى. جەردىڭ ⅙ تۇرعىندارىنا قانشا اياق كيىم قاجەت ەكەنىن قولمەن انىقتاۋ ارەكەتتەرى كوبىرەك قاتەلىكتەرگە اكەلدى. حالىقتىڭ تىلەگى ەسكەرىلمەدى.

كسرو-دا ولار الەمدە تەڭدەسى جوق زىمىرانداردى شىعارۋدى ءبىلدى، بىراق ادامدارعا جاقسى كولىكتەر مەن دجينسى شالبار كەرەك ەكەنىن تۇسىنبەدى. مۇنداي سوقىرلىق جاقسىلىققا اپارمادى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz