تاريح بەتتەرىن پاراقتاساق، XV–XVI عاسىرلار ەۋرازيا كەڭىستىگى ءۇشىن ەرەكشە ءداۋىر بولدى. وسى كەزەڭدە التىن وردا ىدىراپ، ونىڭ ورنىندا جاڭا مەملەكەتتەر پايدا بولدى. سولاردىڭ ءبىرى – استراحان حاندىعى. بۇل حاندىقتىڭ شىعۋ تەگى، حالقى مەن بيلەۋشىلەرى جونىندە ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلعان. كەي تاريحشىلار ونى قىرىم مەن قازان حاندىقتاردىڭ قاتارىندا جاتقىزادى، ەندى بىرەۋلەرى قازاقتارمەن تاريحي، مادەني، ءتىپتى ەتنيكالىق بايلانىستاعى حالىق دەپ اتاپ كورسەتەدى. سوندا سۇراق تۋىندايدى: استراحان حاندىعى – قازاقتار ما ەدى؟

استراحان حاندىعىنىڭ پايدا بولۋى 

استراحان حاندىعى 1460-جىلدارى التىن وردانىڭ السىرەۋىنەن كەيىن پايدا بولدى. ونىڭ نەگىزىن جوشىنىڭ ۇرپاقتارى قالاعانى بەلگىلى. حاندىقتىڭ ورتالىعى قازىرگى استراحان قالاسى ورنالاسقان ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىندا ەدى. گەوگرافيالىق تۇرعىدان بۇل جەر دەشتى قىپشاق دالاسىنىڭ باتىس شەتىندە، ياعني قازاق رۋلارىنىڭ ەجەلگى قونىستارىنا وتە جاقىن بولاتىن.

استراحان حالقىنىڭ نەگىزى – قىپشاقتار، نايماندار، الشىندار, قونىراتتار، جالايىرلار، كەرەيلەر سەكىلدى تۇركى تەكتەس رۋلار بولعان. بۇل رۋلاردىڭ كوپشىلىگى كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا كىرگەنى تاريحتان ءمالىم. سوندىقتان ەتنيكالىق تۇرعىدان العاندا، استراحاندىقتار مەن قازاقتاردىڭ ءتۇبى ورتاق ەكەنى داۋسىز.

استراحان ايماعىنداعى حالىق تۇركى تىلدەرىنىڭ قىپشاق تارماعىندا سويلەگەن. سول ءتىل – قازاق تىلىمەن تەكتەس. قازىرگى قازاق تىلىندەگى كوپتەگەن ءسوز، دىبىستىق جۇيە مەن گرامماتيكالىق قۇرىلىم استراحاندىق جازبا ەسكەرتكىشتەرمەن ۇقساس كەلەدى. بۇل – ولاردىڭ مادەني جانە تىلدىك بايلانىسىن ايعاقتايتىن دالەلدەردىڭ ءبىرى.

سونداي-اق كيىم ۇلگىلەرى، تۇرمىس سالتى، مال شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەن ءومىر سالتى دا قازاق مادەنيەتىمەن ۇيلەسەدى. استراحاندىقتار جازدا جايلاۋعا، قىستا قىستاۋعا كوشىپ وتىرعان. بۇل – ناعىز كوشپەلى ءداستۇر، ياعني قازاقتاردىڭ ءومىر تاسىلىمەن بىردەي.

استراحان حاندارى دا جوشى اۋلەتىنەن شىققان. مىسالى، قاسىم حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعى كۇشەيىپ، باتىسقا قاراي ىقپالىن ارتتىرعان كەزدە، استراحان بيلەۋشىلەرىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتىلعان. قازاق جانە استراحان حاندارى تۋىستاس اۋلەتتەر بولعاندىقتان، كەيدە ءوزارا وداقتاستىق ورناتىپ، كەيدە بيلىك ءۇشىن تايتالاس تا ءومىر سۇرگەن.

ايتار بولساق, قىرىم مەن قازان حاندارى اراسىنداعى ساياسي تەپە-تەڭدىككە قارسى تۇرۋ ءۇشىن قازاق جانە استراحاندىق بيلەۋشىلەر ءوزارا كومەك كورسەتكەن. بۇل ولاردىڭ تەك كورشى ەمەس، تاريحي باۋىرلاس حاندىقتار بولعانىن كورسەتەدى.

XVI عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعى مەن استراحان حاندىعىنىڭ اراسى اسىرەسە ءجيى بايلانىس ورناتقان. مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريح-ي راشيدي» ەڭبەگىندە ەدىل بويىنداعى حاندىقتار تۋرالى ايتىلادى. وندا قازاق بيلەۋشىلەرىمەن ساۋدا، ەلشىلىك، تۋىستىق بايلانىس ورناتقانى باياندالادى.

سونىمەن قاتار قازاقتار مەن استراحاندىقتاردىڭ اراسىنداعى رۋحاني جاقىندىقتى يسلام ءدىنىنىڭ ورتاق بولۋى دا نىعايتقان. ەكى حالىق تا حانافي ءمازھابىن ۇستانعان، مەدرەسەلەردە بىردەي ءدىني كىتاپتاردى پايدالانعان.

استراحان حاندىعى جويىلعاننان كەيىن (1556 جىلى رەسەي جاۋلاپ العان سوڭ), ونىڭ حالقىنىڭ كوپشىلىك بولىگى ەدىلدىڭ شىعىسىنا، ياعني قازىرگى قازاقستان اۋماعىنا كوشىپ كەلگەن. ولار ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋ ايماقتارىنا قونىستانىپ، قازاق رۋلارىنا ءسىڭىسىپ كەتتى. كەيىن بۇل رۋلار كىشى ءجۇزدىڭ قۇرامىنا ەندى.

استراحان حاندىعىنىڭ تاريحى ۇزاققا سوزىلعان جوق. XVI عاسىردىڭ ورتاسىندا رەسەي مەملەكەتى كۇشەيىپ، ەدىل بويىنداعى بارلىق حاندىقتاردى ءوز ىقپالىنا الۋعا كىرىستى. 1556 جىلى استراحان تولىق جاۋلاپ الىندى. وسى وقيعادان كەيىن كوپتەگەن تۇركى تەكتى حالىق ءوز جەرىن تاستاپ، كاسپيدىڭ شىعىسىنا، قازاق دالاسىنا كوشتى.

سول كەزدەن باستاپ قازاقتاردىڭ سانى ارتتى، ال ولاردىڭ قۇرامىندا بۇرىنعى استراحاندىق رۋ-تايپالار پايدا بولدى. دەمەك، استراحان حاندىعىنىڭ قۇلاۋى قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن تاريحي ۇدەرىس سانالادى.

بۇگىنگى استراحان وبلىسىندا ءالى دە قازاقتار كوپ تۇرادى. ولار ءوز ءتىلىن، ءداستۇرىن ساقتاپ كەلەدى. بۇل دا استراحان حاندىعى مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى بايلانىس ۇزىلمەگەنىن كورسەتەدى.

استراحاندىق قازاقتار – وسى حاندىقتىڭ رۋحاني مۇراگەرلەرى. ولاردىڭ شەجىرەسىندە دە استراحان بيلەۋشىلەرى مەن باتىرلارىنىڭ ەسىمدەرى ساقتالعان. قازاق تاريحىنداعى قايىپ حان، وراز-مۇحاممەد، ءجۇسىپ سىندى تۇلعالار دا سول ءداۋىردىڭ ۇرپاقتارى.

قازىرگى تاريحشىلاردىڭ پىكىرلەرى ءارتۇرلى. كەي زەرتتەۋشىلەر استراحان حاندىعىن جەكە ەتنوسقا ءتان مەملەكەت دەپ ەسەپتەيدى. ال، بىرقاتار قازاقستاندىق عالىمدار ونىڭ قازاق حاندىعىمەن تىعىز بايلانىسىن ەرەكشە اتاپ وتەدى.

ياعني, اكادەميك س. اقىنجانوۆ پەن ە. بەكماحانوۆ ەڭبەكتەرىندە استراحان حاندىعىنىڭ حالقى قازاق ەتنوگەنەزىنىڭ ءبىر تارماعى بولعانى دالەلدەنەدى. بۇل پىكىردى ارحەولوگيالىق جانە جازبا دەرەكتەر دە قۋاتتايدى.

تاريحي تۇرعىدان قاراعاندا، قازاقتار مەن استراحاندىقتاردىڭ ايىرماشىلىعى شەكتەۋلى بولدى. ولار ءبىر دالانى مەكەندەدى، ءبىر تىلدە سويلەدى، ءبىر ءدىندى ۇستاندى، ءبىر مادەنيەتتى ءبولىستى.

استراحان حاندىعى – تۇركى الەمىنىڭ ورتاق مۇراسى. ول التىن وردادان كەيىنگى داۋىردەگى قازاق مەملەكەتىنىڭ باتىس قاناتى ىسپەتتى قىزمەت اتقاردى. حالقىنىڭ كوپ بولىگى كەيىن قازاق قۇرامىنا ءسىڭىپ، ۇلتتىڭ قالىپتاسۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقاردى.

وسىلايشا، استراحان حاندىعىن قازاق تاريحىنىڭ شەتىندە ەمەس، وزەگىندە تۇرعان قۇبىلىس دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. ول قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ كەڭىستىكتەگى جالعاسى، رۋحاني جانە ەتنيكالىق تۋىسى. سوندىقتان دا استراحان حاندىعى – قازاق تاريحىنىڭ اجىراماس تاراۋى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك، 

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz