ارينە، بۇل ارادا ءسوز ەدىل باتىر تۋرالى بولماق. الەمدىك عىلىمي ادەبيەتتە، اتتيلا اتالعانىمەن، تۇركى-قازاق تىلىندە ءاتتىلى –  (اتتىلى بولۋى دا مۇمكىن) دەپ اتالۋى ءتيىس. ەجەلگى قازاقتار كوشپەلى حالىق بولعان سوڭ، بالالارىنىڭ ەسىمىن ءتورت تۇلىك مال مەن يت-قۇستىڭ اتىمەن اتاي بەرگەن. بۇعان تاڭ قالۋعا بولمايدى: «يتۇرگەن، «ءبوراۋىز»، «تۇياق»، «سارىجال»، «ناربۇقا»، «كەتبۇقا»، «قويباعار»، «قوزىباق»، قىزدارىن «ەركەتاي»، «قۇلان»، «بورتە»، «بوتا»، «اقبوتا» «نارقىز» ءوستىپ كەتە بەرەدى. ەدىل بويىنداعى (ۆولگا) عۇنداردان شىققان سوڭ قازاقتار ءاتتىلىنى ەدىل باتىر دەپ تە جالپى تۇردە اتايدى.

وزدەرىن «كۇن» نەمەسە «عۇن» – دەپ اتاۋ سول زامانداعى كوشپەلى الاش جۇرتىندا كونەدەن قالىپتاسقان يۋ.ياكو­ۆەتستىڭ «يستوريا تسيۆيليزاتسي» مونوگرافياسىندا بىلاي دەيدى: «يح پرەدكي بىلي سۆوبودنىمي ليۋدمي – دەتمي ۆەليكيح ستەپەي، يح نازىۆالي گۋننى يلي حۋننى. سامي وني نازىۆالي دەتمي سولنتسا يلي ساميم سولنتسەم – كۋن، گۋن، چتو پو گۋنسكي ي پو كازاحسكي وزناچاەت سولنتسە».

ەدىل وزەنىنىڭ بويىنان كارى قۇرلىققا جورىققا شىققان ءاتتىلى (اتتيلا) جولىندا قازىرگى ءرۋستى كەزدەستىرمەگەن. (ول كەزدەردە سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ مەملەكەتى تۇرماق، كنيازدىقتارى دا قۇرىلماعان. ورمانداردا ءوز دەنەسىنەن شىعاتىن ءزار سۋىمەن (سىدىگىمەن) بەتى-قولىن جۋىپ، بالىق اۋلاپ، اڭشىلىقپەن اينالىسىپ، جابايى تۇردە كۇن كورگەن.

بۇل ەۋروپا عالىمدارىنىڭ دالەلدەگەن شىندىعى. بۇل ءداستۇردى ولار قازىر دە ۇس­تايدى. دەنەلەرىنە قوتىر شىقسا نەمەسە ءبىر جەرىن جىرىپ كەتسە، «ناسىبايلارىنىڭ سۋىن» پايدالانادى.

سونىمەن، كارى قۇرلىق اۋماعىنا باسىپ كىرگەن ءاتتىلى (اتتيلا) باستاعان ۇلى جورىق ريم يمپەرياسىنا وڭدىرماي سوققى بەردى.

كوشپەلى ۇلى قاعاناتتىڭ كۇش-قۋاتى مىڭ جىلدىق ءريمدى شىنىمەن دە شوشىتىپ جىبەردى. ەگەر ورىس تىلىندە ايتاتىن بولساق، «ريم – ۆەچنىي گورود»، – بىل ناتسيونالنوي يدەەي  ريمسكوي يمپەري.

عۇنداردىڭ سوق­قىسىنان كەيىن، بۇل ماتەل جايىنا قالدى. سول ءبىر ۋاقىتتا ريم يمپەرياسىنىڭ قاراماعىندا ءجۇز ميلليونداي حالىق بولعان ەكەن. (پاتريك حوۆورد. «اتتيلا-كورول گۋن­نوۆ. چەلوۆەك ي ميف») اتتىلىنە قارايتىن عۇندار ونداي كوپ ەمەس ەدى. بىراق، جاۋىن­گەر­­لەرى سوعىسقا قابىلەتى جاعىنان ريمدىك­تەردەن ەكى-ءۇش ەسە اسىپ تۇسەتىن. ات ۇستىندە شەبەر سوعىساتىن. ريم يمپەرياسىنا قا­راي­­تىن جاۋىنگەرلەر كوبىنە جاياۋ ءجۇرىپ پلانگالىق ۇرىس جۇرگىزەتىن. تەك تەمىر سا­ۋىتتى رىتسارلارى بولماسا. شاۋىپ كەلە جاتقان عۇن ساربازى ولارعا جاقىن­داماي-اق، شالما لاقتىرىپ اتىنان اۋدارىپ ءتۇ­سى­رەتىن. قانشا عاسىرلار بويى ەۋروپا­نىڭ بارلىق ۇلتتارىن وزىنە باعىندىرىپ، ولاردىڭ ساناسىنا «ءبىز قۇلدارمىز»، – دەگەن ءسوزدى ءسىڭىرىپ، قالىپتاستىرعان جانە جەكە حالىق بولىپ، دەربەس مەملەكەت قۇرۋدى وي - جۇيەسىنەن سىلىپ تاستاعان، بۇل يمپەريا - ورتا عاسىرداعى ەڭ قاتىگەز قۇرىلىم ەدى. ادام شوشىرلىق گلادياتورلار شايقاسىن ويلاپ تاۋىپ، كىسى قانىن سۋداي شاشىپ، وزدەرى سودان ءلاززات الىپ، ادام بالاسىن مازاق قىلعان بۇل كونە ريمليانداردىڭ جاۋىزدىعىن، كوشپەلى عۇن قاعاناتى كۇلىن كوككە ۇشىردى. كاتالاۋن جازى­عىن­داعى مىڭ جىلدا بولاتىن ۇلى شاي­قاس، تۇتاس ەۋروپانىڭ ۇلتتارىن ءۇيىن­دەگى يتىندەي ۇيرەتىپ العان ءريمدى، وڭدىرماي بۇك ءتۇسىردى. گەرمان، پاري، گوت، تاعى باسقا تولىپ جاتقان تايپالار مەن حالىقتار ءوز بوستاندىعىن الىپ كەتتى.

وسى ارادا ازداپ شەگىنىس جاساپ، مىنانى ايتا كەتكەندى ءجون كوردىك: اتاقتى عالىمىمىز الكەي مارعۇلان: «قوزى كور­پەش – بايان سۇلۋ» داستانىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 4000 جىل بولعان»، – دەپ جازىپتى. سوندا بۇل داستان ساقتار زامانىندا تۋعان عوي. وسىعان قاراپ ءبىزدىڭ قازاقتار ساق، عۇن اتالىپ، كەيىننەن تۇركىلەر جانە الاش جۇرتى بولىپ قازىرگى زامانعا ءتۇرلى اتاۋلارمەن جەتكەن دەسەك، قاتەلەسپەگەن­دى­گىمىز.سوندا ءاتتىلى (اتتيلا) نەمەسە ەدىل با­تىر قازاقتىڭ ءتول بالاسى ەكەندىگىنە ءجۇز پايىز سەنۋىمىز كەرەك قوي.

ا.ن.بەرنشتام بىلاي دەپ جازادى: ناقتىراق بولسىن دەپ ورىسشا كەلتىردىك. – «گۋننى سىگرالي سۆويۋ يستوريچەسكۋيۋ رول پرينياۆ ۋچاستيە ۆ كرۋشەنيە وگرومنوي منوگوەتنيچنوي ي رازنورودنوي ريم­س­كوي يمپەري، نا پوليتيچەسكوي كار­تە ەۆرو­پى پوياۆيليس نوۆىە گوسۋدارستۆەننىە وبرازوۆانيا. ۆوت ۆ ەتوم تو ي بىلا گلاۆنايا زاسلۋگا گۋننوۆ ي گەنيا اتتيلى پەرەد ميروۆوي تسي­ۆيليزاتسيەي»، – دەيدى.

اتتىلىنە (اتتيلا) وسىدان بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا 1600 جىل تولدى. الەمگە ايگىلى، تۇتاس ريم يمپەرياسىن قۇلاتىپ، ونداعى جۇزدەگەن ۇلتتارعا بوستاندىق الىپ بەرگەن ۇلى حان جانە باتىرىمىزعا ەلىمىزدە ەسكەرتكىش مونۋمەنت تۇرعىزىپ، بۇكىل الەمگە ماقتا­نىش­پەن كورسەتۋىمىزگە بولار ەدى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz