9

9

قازىر كەشكى مەزگىلدە ابدول ۇيعىردىڭ ۇيىندە، تۇپكى بولمەدە وڭاشا باس قوسقان ءۇش-ءتورت ادام بار. بۇل قوناقتار ەرتەڭ ەلگە قايتقالى وتىرعان كەرىمبەك پەن قارىمساق، اليلەر بولاتىن. جانە سول ۇشەۋىنەن باسقا انادا العاشقى ءۇش-ءتورت كۇن سابىلعان جۇرىستەن سوڭ اۋىلعا، جاڭا اشىلعان مەكتەپ جۇمىسىنا قايتىپ كەتكەن ماقسۇت كەلگەن. ەلدەن باعانا كۇندىزگى جەتكەن كىسىلەرمەن بىرگە بۇگىن كەلىپ وتىر. ءۇي يەسى دوڭگەلەك ءجۇزدى، قىرىقپا ساقال كىسى مەيمان قامىمەن كىرىپ-شىعىپ، ارا-تۇرا تومەنگى جاقتان از تىزە بۇگىپ وتىرىپ كەتەدى. بۇل ۇيعىرمەن كەرىمبەكتىڭ ءبىراز جىلدان بەرى كوڭىلدەستىك تانىستىقتارى بار-دى. ءوزى بۇرىن شەرۋ ەلىمەن كورشىلەس، ۇيعىر قىستاعى - داشۇگىردىڭ ادامى بولاتىن. سونداعى ۇيعىر كەدەيلەرى سياقتى جالدانبا ديقانشىلىقتى كاسىپ ەتەتىن. داشۇگىر مەن ماموزى تۇراتىن دۇڭگەن اۋىلى - مۇشتايزى اراسى جاقىن عانا، قاتار اۋىلدار ەدى. ماموزى الىم-سالىق جونىندە دۇڭگەن كەدەيلەرىنە نە كورسەتەتىن بولسا، ديقانشى ۇيعىرلارعا دا سونى ىستەيتىن. بايلاردىڭ كۇش-كولىگىنە سەنەتىن كوپتەگەن جالدانبا ديقانداردىڭ وزدەرىنە ءتيىستى از عانا جەرلەرى بولسا، سوعان الىم-سالىق سالادى. ونىمىنە، تۇسىمىنە قاراماي، تەك جەر ولشەمىنە قاراي، وكىمەتكە قۇياتىنىن كەسەتىن. بايدان ورتاققا العان استىعىنا تاعى كەسىك تۇسەدى. ابدول سول تۇستا ءالي باستاعان بىرنەشە دۇڭگەن جالشىلارىنىڭ شەرۋ رۋىنا كوشكەنىن ءبىلۋشى ەدى. ءدال ءوز باسىنا كەرىمبەكتىڭ ەش كومەگى تيمەسە دە، ودان كوپ جاردەم كورگەن ءالي وسى ابدولمەن كوڭىلدەس بولاتىن. كەيىن كۇرەگە كوشكەن سول ابدول ءبىر جولى كوشەدە كەرىمبەكتى كورىپ، قاسىنداعى كىسىلەرىمەن ۇيىنە قوناققا اكەلگەن. مۇندا بىرنەشە جىل ول اۋەلى ۇساق ساۋدا جاساي ءجۇرىپ، كەيىن دۇكەنى بار ساۋداگەرگە اينالىنتى. ەكەۋى سودان باستاپ تانىس بوپ ارالاسىپ ەدى. بۇل ۋاقىتتا ونىڭ كەرىمبەك اۋلىنا قوسپا ەتىپ ءوسىرىپ جۇرگەن مالدارى دا بار.

كەرىمبەكپەن سونداي كوڭىلدەستىگى بولعان ءۇي قوجاسى بۇگىن كەش بويىندا قوناقتارىنىڭ الدەقالاي جاسىرىن سىبىرمەن سويلەسىپ وتارعانىن سەزگەن سوڭ، تاماق قامىن سىلتاۋراتقان بولىپ، مۇندا كوپ ايالداماي، اس ءۇي جاققا شىعىپ كەتىپ جۇرگەن. تومەندەۋ وتىرعان ءالي ءبىر كەزەك كەرىمبەكتەن ءوز ىشىندەگى تۇيتكىل بولىپ جۇرگەن نارسەنى انىقتاپ بىلمەك بولعان كىسىدەي:

...- كەكە، سول فۋجە دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى ەر سەنىمىنە جارايتىن جىگىت پە؟ باسىڭدا باقىت باردا جۇگىنىپ جۇرگەن كەيبىر ادام قىرسىق شالعاندا قيىپ كەتەتىنى بولادى، - دەپ اشىق سۇراعان.

قۇلجاداعى ايماقتىڭ ماڭعول ۇيىشماسىنىڭ سەكرەتارى، قالماق جىگىتى، فۋجە كەرىمبەكپەن الدە ءبىر جاسىرىن ءسوزى بار ادام. كەرىمبەك بۇگىن ءوز قاسىنداعى سىرلاس، سەرىكتەرىنەن جاسىرماي سونىڭ جايىن ءبىلدىرىپ وتىر ەدى. فۋجەنى ءبىر كىسىدەي بىلەتىن قارىمساق:

- بىرەۋدىڭ پارقىن بىلمەسەك، بىرەۋگە ءوزىمىزدىڭ دە پارقىمىز بولمايدى. جانى باسقا بولعانمەن، ءدىتى بىرگە دەيتىن ادامىڭ سول، - دەگەندە كەرىمبەك تە قۇپتاپ:

- ونىڭ داڭقى ەل اۋزىندا بولۋدان بۇرىن ءوز ابىرويىندا جۇرگەن ازامات. مىڭ كۇندىك ساپارعا بىرگە الىپ شىقساڭ، مىڭ كىسى جەمەگەن قامىڭدى ءبىر ءوزى جەيدى، - دەدى. اقىلدى سوزدەر وتىرعان ەستىلەردىڭ جۇرەگىنەن ورىن تاپقانداي بولدى. تەگىندە، ۇكىمەت حالىق ىشىنە وزدەرىنە قولايلى ادامداردان وڭتايلى تىڭشىلار قويادى. ونداي جانسىزعا ءبىر ۇلتقا وزگە ءبىر ۇلت ادامىن سالۋ اناعۇرلىم ۇتىمدى كەلۋشى ەدى. «شىڭجاڭداعى وزگە ۇلتتاردان گورى «ۇلى قىتاي ۇكىمەتىنە ءتىلىڭ ءبىر دەپ دۇڭگەندەردەن، «ءناسىلىڭ، ءدىنىڭ ءبىر دەپ وسىنداعى مانجۋ تۇقىمداس سىبە-سولاڭ، داعۇرلاردان جانە «مۇسىلمانداردان گورى رۋحىڭ، تابىناتىن بۇتىڭ ءبىر» دەپ ءارتۇرلى تاسىلدەر، امالدارمەن ارباپ موڭعولدان استىرتىن تىڭشى قوياتىن.

قازاق نە دەپ جاتىر؟ ۇيعىر، قىرعىز، تاتار، وزبەكتەردىڭ ۇكىمەتكە دەگەن پيعىلدارى قانداي؟ سولاردىڭ ىشىندە ۇكىمەتكە قاۋىپتى، باس كوتەرەر ادامى كىمدەر؟ كىمدەردىڭ ءتۇپ-تامىرلارىنا بالتا شابىلماسا بولمايدى؟ ۇلى ۇكىمەتكە ءبىر اۋىز، ەكى اۋىز سوزىمەن بولسا دا ىرىتكى سالۋشىلار بار ما؟ سونى تاپقان، سىرتىنان باۋلاپ كورسەتكەن كىسى ارقادان قاعىلادى. سول سياقتى قازاق، قىرعىز، ۇيعىرلاردىڭ ءوزىن دە ءبىر-بىرىنە قىرعيداي قايىرىپ سالادى. ۇلتتى ۇلتپەن ارانداتۋ جاڭ قاي شى بيلەگەن گومينداڭ وكىمەتىنىڭ سىيىنار حرامدارىنداي. تىڭشىلىق ءبىر ۇلتقا وزگە ءبىر ۇلتتى سالۋمەن عانا شەكتەلىپ قالمايتىن. ۇلتتار ءوز ىشىنەن دە ارانداتىلاتىن. الدامشى وكىمەتتەن تاياق جەگەنىن ۇمىتسا دا، تاماق جەگىزگەنىن ۇمىتپايتىن: ەل اعاسى، رۋ باسى دەيتىن، ءوز اماندىعى ءۇشىن وزگەنى ۇشىق-ۇشىق ساداعا سانايتىن ءوزىمشىل اتقا مىنەرلەردى دە ماداقتاعان بوپ ارقاعا قاعىپ، الاگۇلىك ويناتادى. بۇلاردى ءوز ادامى ەتىپ «جان تارتىپ وتىرىپ، باعاناعى «كىم نە دەپ جۇرگە» شۇيلەپ سالادى.

ۇرىمجىدەگى 1937 جىلى سالىنىپ بولعان ايگىلى تۇرمەگە اينالاسى بەس-التى جىلدىڭ ىشىندە تەك از ۇلتتار وكىلدەرىنەن سانسىز ادام قاماۋعا الىنىپ وتىرۋى وسى «تىڭشىلىق» جەمىسى.

ساقشى باستىعى لي-ءجۇيجاڭ ءالي شەرۋگە كوشىپ بارىپ، ماموزىمەن داۋلى بولىپ كەلگەنىندە قازاق ىشىنە تىڭشى بولۋىن سۇرانعان. كەرىمبەك سياقتى ۇكىمەتكە ءىشىن بەرمەيتىن، توڭمويىن ادامداردىڭ اۋزىنان قاي جەردە، قاي ۋاقىتتا، كىمدەردىڭ كوزىنشە، قانداي ءسوز شىقتى؟ سونى باقىلاپ، ءبىلىپ قويىن داپتەرگە ءتۇرتىپ جۇرەسىڭ دەپ ۇمىتكەر بولعانى بار.

قازىر ءالي سونى ەسكە الا وتىرىپ، ونى مۇنداعىلارعا ەندى ءبىلدىرىپ، ساقتىق ايتا سويلەگەندە بۇنداي سىردى العاش ەستىگەن قارىمساق تامسانىپ تىكسىندى.

- جىك-جىگىڭدى تاۋىپ سىنا ۇرادى دەسەڭشى. ءىنىڭ ۇيىڭنەن شىعارعان شۇبار جىلان قوينىڭا كىرىپ-شىعىپ ءجۇر دەمەيسىڭ بە!

- ۇكىمەت از ۇلتتار ءۇشىن كوز سىرتىنان كوز، ءۇي سىرتىنان ءۇي قويىپ وتىر، - دەپ، ءسوز كەزەگىن ماقسۇت الدى: - بىراق ءوز وتارىنداعى از ۇلت حالقىنا تارتقىزىپ وتىرعان زاردابى قانداي بولسا، كۇتىپ وتىرعان قاۋىپ، كۇدىگى دە سونداي، - دەپ وتىرىپ، قازىرگى ۋاقىتتا قىتاي ەلىنىڭ ەكىگە ءبولىنىپ، بەلشەدەن قىزىل قانعا باتىپ سوعىسىپ جاتقاندىعىن، گومينداڭ وكىمەتىنىڭ بيلەپ-توستەۋشىسى جاڭ قاي شيگە قارسى سوعىس اشقان - گۋڭسانداڭ (كوممۋنيست پارتياسى) ەكەنىن تاراتا سويلەدى. گۋڭسانداڭ قىتاي ەڭبەكشىلەرىنىڭ، ناعىز ەزىلگەن حالىقتىڭ جوقتاۋشى پارتياسى ەكەنىن ارقاۋ ەتە قوزعاعان تۇستا ءالي بۇل وتىرعانداردى تاڭداندىرا سىبىرلاپ:

- مەنىڭ ءلان بياۋ قوڭسىم جاسىرىنىپ جۇرگەن كوممۋنيست! - دەپ، ءبىر سىردىڭ شەتىن عانا شىعاردى.

مۇنان ءارى كەرىمبەك ءالي مەن قارىمساقتى ءسال بەلگىمەن وزىنە تامان جاقىنداتىپ الىپ، بۇل ەكەۋىنە بۇرىن جاسىرىن بولعان، كوپتەن بەرگى قۇپيا سىرىن ۇزاتىڭقىراي ايتىپ، بۇگىنگى وسى كەشتىڭ قالعان ۋاقىتىندا ابدول ءۇيىنىڭ وقشاۋ قوناقتارى بوگدە سىرلى كەڭەسكە كوشىپ ەدى. سول سارىن ەل جاتا ىشىلگەن تاماقتان سوڭ، قالىڭ ءتۇننىڭ قۇشاعىنا استىرتىن ەندەپ كىرىپ، مۇنان بۇرىن اشىلماعان ارناعا تارتتى. ول از ۇلتتار باس قۇراپ، شىڭجاڭدى وتارلاپ وتىرعان كەرتارتپا ۇكىمەتتىڭ بوداندىق ەزگىسىنە قارسى كوتەرىلىسكە ۇيىمداسۋ ماسەلەسى. اعايىندى اكبار - سەيىت دەگەن ادامدار قاراسۋ ۇيەزى جاعىندا جاسىرىن شتاب ۇستاپ، استىرتىن ىسكە كىرىسىپ جاتقانىن كەرىمبەك اليگە بۇگىن بىلدىرگەن. ايتۋلى فۋجە سول اكبار - سەيىتتىڭ تىلدەس ادامى. ونىمەن قارىمساق ارقىلى حابارلاسىپ، ءتىل الدىرىپ تۇراتىنىن دا جاسىرعان جوق كەرىمبەك.

ءتورتىنشى تاراۋ

1

شەرۋ ەلىنىڭ قىستاۋى تاۋلى القاپ بولعاندىقتان، قىستا بۇل وڭىرلەردە قار باسىپ قالادى. قازىر قاڭتاردىڭ ورتا شەنىندە ايماقتى ومبى قار جاپتى. بۇل ەلدىڭ مالدى اۋىلدارى جىلقى، قويلارىن الىسقا وتارلاتىپ، قاراكەرەي مەن قالماق مەكەندەگەن بۇراتالانىڭ قىس بويىنا شۇبارلانىپ جاتاتىن جۋساندى قالىڭ قارا ادىرلى وڭىرىنە قوس-قوس قىپ اۋدارىپ كوشىرەدى. كۇزەم ءجۇن الىنىپ، قوڭىر كۇز جەتكەن سوڭ، ەن-تاڭباسىز تاي-تۋلاق بولسا بەلگىلەنىپ، وتار مالىن جولعا قامداستىرادى. مالشىنىڭ قىس ىشەتىن شاي تۇز، ۇن-پۇيى، بورانعا، مالعا كيەر تون، كەبەنەك، كۇپىسى دايىندالىپ دەگەندەي، قىر-ساحارا تىرلىگىنىڭ ءبىر قاۋىرت قامى باستالادى. الىس جاقىنداعى اعايىن قوش-قوش ايتىسىپ، قىز-كەلىنشەك از ۋاقىتقا جىلاسىپ ايرىلىسادى...

بۇگىن كەرىمبەك ۇيىنە تۇسكەن مول جيىننىڭ العاشقى ءسوزى سول وتارلاپ كەتكەن مال جايى بولىپ، سوعان بايلانعان تىرشىلىك تىنىسىن اڭگىمە ەتىسىپ وتىردى. قار، بوران، قانداي؟ مالدىڭ كۇيى قالاي؟ يت-قۇستان، ۇرى-قارىدان امان با؟ قاتىناسقان كىسىگە اسۋ-اسۋدىڭ جولى قالاي؟ وتار حابارىن ءبىلۋشى بولسا سول سۇرالادى.

بۇگىنگى بۇل كەلگەننىڭ ىشىندە ابدوللا بار ەدى. اناداعى جاعدايدان از كۇن قامالىپ قالىپ، جاقىندا عانا شىققان-دى. اعايىندارى ءتىلماش ارقىلى سۇراقشى مەن لي-جۇيجاڭعا قالاۋىن جەتكىزە، ەكەۋىنىڭ دە وقپاندارىن تولتىرا جەم اساتىپ شىعارىپ كەلگەن. ابدوللا قاماۋدان شىقتى دەگەن سوڭ، وسىنىڭ الدىندا ءتورت-بەس كۇن بۇرىن كەرىمبەك جانىنا ەكى-ءۇش كىسى ەرتىپ، سوعان ءسۇيىنىشتى بولسىن ايتىپ بارىپ قايتقان-دى. سول جولى كەرىمبەك ابدوللانى ەل ىشىنە بەرەكە-بىرلىك تىلەۋگە شاقىرعان. بۇگىنگى مىناۋ باس قوسقان جيىن سونداي ءبىر تىلەك، كەلەگە، ەل القاسىنا جيىلىپ وتىرعان بولاتىن. قازىر ماموزىدان ابدوللانىڭ دا كوڭىلى قالعانداي ەدى.

مازى اڭعارىنىڭ اۋزىنداعى كەڭ جازىققا سالىنعان كەرىمبەك قىستاۋىندا، استى-ءۇستى تاقتاي، دۇمبىرەگەن ۇلكەن جارىق ۇيدە وتىرعان كوپ ادام بار. مۇنىڭ ىشىندە، ەل قۇرمەتتەپ سىيلايتىن، جاسى ۇلكەن ءبىر كىسى بۇل ورتاعا ابدوللانىڭ تابى جايناق اتالاتىن اتا ىشىنەن كەلىپ وتىر. جاسى سەكسەنگە كەلگەن، ەسكى قازى تايلاقباي انىعىندا شەرۋ ەلىنە قىزايدىڭ سولتانگەلدى دەگەن رۋىنان كەلگەن-ءدى.

ءدال توردە كەڭدەۋ جايعاسىپ وتىرعان تۇكسيگەن قالىڭ، ۇزىن قارابۋرىل قاستى، سۋىق قاباقتى، وتتى كوزى ءبىر نارسەنى وتكىر سىنعا العانداي بولىپ قارايتىن، بيىك، جال مۇرىندى، باسى مەن بەت كەسكىنى وزگەشە كەسەك بىتكەن قارا سۇرلاۋ، ور كىسى تايلاقباي دەنە جاعىنان دا ءىرى، سۇيەكتى ادام. ۇش جاعى ەكى ايىرىلا تۇسكەن تولقىندى ۇزىن ساقالى ءالى دەندەپ اعارماعان. قايتا سول ساقالىمەن جارىسا وسكەن، ەكى جاق ۇرتىنداعى ۇلكەن ەكى شوق شالعىسى دا سالالانا قوسىلىپ، مول ساقال-مۇرت اسەم ءبىر كوكالا كورىنىسكە كەپ، بۇل ادامنىڭ سۇيەگىنەن ءالى دە مويىماعان قايرات اجارىن تانىتادى. وزىنشە ءبىر جەكە تۇرعان ادەمى اتا ساقال دا ەرەكشە. كەلبەتتى قارتتىڭ بار نۇسقاسىنا جالعىز-اق قيعاش كەلگەندەي ءبىر بوگەتتەۋ بەلگى قارىستاي بيىك ماڭدايىنىڭ وڭ جاعىندا اي تىرتىق بولاتىن.

تايلاقبايدى بۇل ورتاعا ويلاماعان ءبىر توسىن جاعدايدا كەلتىرگەن كەرىمبەكتىڭ اكەسى اڭكەجان دەگەن كىسىلەر ەكەن.

...سوناۋ قاس* باسى مەن كۇنەستى** جايلاعان ورگى قىزايعا ءبىر كەزدە شەرۋ رۋى وكپەلى بولىپ وسىلاي قاراي ءتۇپ قوپارىلا اۋا كوشەدى. سوندا سولتانگەلدى رۋىنىڭ شەتىندە بۇكىل ەل كوشى ءبىر ءتۇن ەرۋ بولادى ەكەن. سول ءتۇنى سولتانگەلدىنىڭ ءبىر جۋان اۋىلى كوشۋلى ەلدىڭ قاراسوقىر بۋرا دەگەن ۇلكەن جۋاس بۋراسىن جۇكتەن بوساتقان جەرىنەن ۇرلاپ اپارىپ سويىپ الادى. تاڭ اتا كومەكباي اجى دەيتىن كىسى باستاعان تامام ەل كوشىن العا جىلجىتىپ جىبەرىپ، شەرۋدە بەلگىلى باتىر اتانعان انكەجان، ەسىمجانداي قوس جوقشى وتىرىقشى ەلدى جاعالاپ، الگى اۋىلعا قاعۋشى بولىپ كەلەدى. تەگىندە، شەرۋدىڭ «قوس بارىس» اتانعان قول باستاۋشىسى وسى انكەجان، ەسىمجان ەكەن. بۇل ەكى جوقشى اتتان تۇسپەي الدارىنان قارسى بىرەۋ شىعادى. ول جۇرگىنشىلەردەن ءجون سۇراپ، بۇلاردىڭ كىمدەر ەكەنىن بىلگەن سوڭ-اق، ساپارلارىنا وڭ تىلەك تىلەپ، ءوز نيەت، بەيىلىن شىنايى ىقىلاسىمەن بىلدىرە باستايدى. ەرگە بىتكەن تۇلعاسى بار، ارىستاي جىگىت وسى تايلاقباي ەكەن. بۇل كەلگەننىڭ انكەجان، ەسىمجان ەكەنىن بىلگەن سوڭ، سۋىرىلا سويلەپ، شەشىلىپ، اشىلا تۇسەدى. تۇيەنى وسى اۋىل سويىپ: ۇلەسىپ العانىن سالعان جەردەن ايتادى. ءوزى بۇگىن بار اعايىنىمەن اراز ەكەنىن، تەك ءدال سول ءۇشىن اششى-اراز بولعانىن بىلدىرەدى. اتى شىققان انكەجان، ەسىمجان وزىنەن ۇلكەندەۋ ادامدار بولسا دا، بۇلارعا ول ەركىن سويلەپ:

*قاس، **كۇنەس - وزەن اتتارى، ىلەنىڭ باسقى تارماقتارى.

- شەرۋدىڭ انكەجان، ەسىمجانى سىزدەر بولساڭدار، اتتارىڭدى ەستىپ ءجۇرمىن. ە، ازاماتتارىم، ەلدىڭ جۇگىن ارقالاپ جۇرگەن ەر ەدىڭدەر. ءبىر كىسى مىڭ كىسىگە ولجا سالادى دەپ قازاق وسىندايدى ايتادى. ەر مىڭ كۇندە ءبىر كىسىلىك بولعانىمەن، ءبىر كۇندە مىڭ كىسىلىك بولادى. اۋەلى كوشتەرىڭ كولىكتى بولعاي، مىرزالار! ەتەگىڭنەن ۇستاپ ەرگەن ەل-اناڭنىڭ ساپارى وڭ بولعاي! اۋرۋدى التىن توسەك جۇباتپاستىڭ كەرى بولىپ، كوڭىلىڭ كونبەگەن سوڭ كەتىپ باراسىڭ-اۋ، قايران ەر! كولىنەن كەتكەن قۇستاي بولدىڭدار-اۋ! - دەپ جۇرەكتى ادامنىڭ سىپاتىن بىردەن-اق تانىتادى.

تەگىندە، انكەجاندى باتىر دەگەنمەن كوڭىلى جۇمساق، باتىرلىعى زارلىلىعىنان دەيدى ەكەن. بەيتانىس جاننىڭ جاڭاعىداي ءسوز ساپتاسى جۇرەگى ىستىق ادامدى قاتتى تولقىتىپ كەتەدى. ول ەندى ءوزى كورىپ تۇرعان جىگىتتىڭ تۇرپاتىنا تويا الماي:

- وي، باتىر-اۋ! بۇل سەن، كىم دەگەن ەدىڭ، ءوزىڭ؟! وزگەڭدى قويىپ، سونىڭدى ايتشى، جارقىنىم! - دەپ ءجون سۇرايدى.

تايلاقباي ءوزىن بۇلارعا تولىق تانىستىرا كەلىپ:

- مالىڭدى سويعان وسى اۋىل. ءدال مىنا مەن پاقىردىڭ اۋىلى! مەنىڭ اعا-باۋىرسىماقتارىم ۇرلاپ وتىر. وزدەرى اۋىپ كوشكەن وكپەلى ەلدەن ءبىر جەمىت جىرىپ جەگەنىڭدى تىعىن كورمە! «جارالى قۇسقا تاس اتپا» دەيتىن ءسوز قايدا، دەپ سول ءۇشىن بۇگىن بارىنە جامان اتانىپ وتىرمىن! - دەگەن. وسى ىزاسىنىڭ اياعىندا ەكى جوقشىعا سۇق ساۋساعىمەن ءوزىنىڭ شەكەسىن دە كوزەپ كورسەتىپ:

- مىنا ماڭدايدى دا قۇبا قالماقپەن سوعىسىپ جارعان جوقپىن. وسىلارىن قويعىزام دەپ اتقا قونىپ، سىرىق الىپ تا سوعىستىم. بىراق، اعايىنمەن الىسپاق بولعانمەن اتىسپاق جوق ەكەن. مىقتاعاندا قولدان بار كەلەرى كوزبەن كورمەي ءبىر جاققا  كەتىسپەك قانا بولادى-اۋ دەيىم. اقىر ءتۇبى قارالارىن كورمەي شىرقاپ ءبىر كەتەتىن ءتۇرىم بار، - دەپ جىگىت، شاعىنا سىر ۇقتىرادى. انكەجان، ەسىمجان قاتارىنان باستارىن يزەسىپ:

- جارار! جارار! اپىر-اي، ءوزىڭ انىق ەڭىرەپ تۋعان ەرىم ەكەنسىڭ! بىراق، جاساعىڭدى تاپپاي جۇرگەن جالقى ەر ەكەنسىڭ!

- سەرىكسىز ەر، سەرپىنسىز تەگەۇرىن دەيتىن سەن ەكەنسىڭ، كوك مويناعىم! - دەسەدى. بۇل ءۇشىن جاندارى شىنداپ اۋىرادى. انكەجان وسى ارادا ءبىر ويعا دا كەلەدى. جۇرىستەرى اتتىڭ جالى، اتاننىڭ قومى بولسا دا تايلاقبايدى انىق ەر تانىپ، وعان ەردىڭ تىلىمەن ءسوز قاتادى. قاراقۇسى شودىرايىپ ارتقا شىققان، شۇيدەلى باسىن اق شىتپەن شارت بايلاپ العان ارىس ءبىتىستى انكەجان تاقىمىنداعى ەسىك پەن توردەي وراۋىز كەر اتىن تەبىنە جاقىنداپ:

- ەي، جىگىت! سەن وسى، ءداپ مەن كورىپ تۇرعان جىگىتپىسىڭ! ءدال سونىڭ ءوزىمىسىڭ! ەگەر تاپ وسى مەن كورىپ تۇرعان تايلاقباي ەكەنىڭ راس بولسا، وندا مىنا ايتقانىمدى دا تىڭداشى!» «جاقسى ۇيىنەن شىقسا، ۇيىرىنە قوسىلادى» دەۋشى ەدى عوي. ايتقانىمدى ۇعىپ، بەلىڭدى بۋاسىڭ با، قۇداي جولىنا؟ سەن ءجۇر، كوششى وسى ءبىزدىڭ شەرۋگە! تانىلماي جۇرگەن اسىل تاس ەكەنسىڭ. جاقسىڭنىڭ كوزى كەتىپ، جالعىز قالعان جان سىپاتتى كورىنەسىڭ كوزىمە. وزىمە تۋىس، بالاما اعا ەتەيىن تاستاشى مىنا ءزانىڭدى ۇرايىن، زانتالاقتارىڭدى! ادامنىڭ ءبىر اۋماس سۇيەك، تەمىرىن كەزدەستىرىپ تۇرعان سياقتىمىن، كونسەڭ ءجۇر، بەس كۇنگى ومىردە بىرگە جاساپ، بىرگە وتەيىك. ازىپ-توزىپ بارا جاتقان ەل بار، ءبىر جاعىنا سۇيەۋ بول سونىڭ! كانى ايتشى، تاۋەكەل دەيسىڭ بە وسىعان؟! - دەپ قادالادى.

بۇل سوزگە ونىڭ جانسەرىگى الىپ دەنەلى ەسىمجان دا ەنتەلەپ تۇسەدى.

- ۋا، بوزىم، بوزانبايىم! ءسوز تەكتىسى وسىدان ارتىق بولار ما؟! كونەسىڭ بە مىنا كەپكە! ەر ولجاسىنا تاپ ءوز باسىڭدى بەرسەڭ، ءتىپتى سەنىڭ انا كوپ توعىشارىڭنان ءبىر ماۋباس تۇيەنى سۇراماي-اق تا قويايىق! - دەيدى. تايلاقباي مىناداي ەكى ەردىڭ بۇل قولقاسىنا قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي، ەس تاپپاي ساسادى دا:

- كوڭىلدەرىڭنىڭ ساداعاسى بولايىن-اۋ! نە دەيىن ەندى سىزدەرگە؟ ويباي-اۋ، نە دەسەم جاراسار ەكەن! - دەپ، تاڭىرقاپ تۇرىپ قالادى. ەكەۋىنە انىق قايران بولا تۇرىپ: - ياپىر-اۋ، تىم بولماسا وزگە دە كۇن ەمەس، ءبىر قيىن، كيە جولىڭدا قولقا سالىپ تۇرسىڭ-اۋ! باسە، باسە... بۇيتپەسەڭ ور تارعىل بولارمىسىڭ، ءسىرا! بۇندا قالعاندا مىڭ جاسايتىن نەمەدەي، ەندى قايتىپ ءتۇڭىلدىرىپ جىبەرەر ەكەم؟! - دەي كەلىپ، ءتۇسى بۇرىنعىسىنان كەنەت وزگەرىپ: - ۋاي بۇل جەردە اعايىنعا ارام ەت بولىپ جۇرگەنشە، ەكەۋىڭدەي ەر ءۇشىن ولسەم، توسەنگەنىم توپىراق! قايدا بولسا جاتار جەرىم سول ما؟ ءبىر تاڭىرگە تاۋەكەل! بۇرىلشى، تارتشى بەرى تامان، - دەپ انكەجان مىنگەن «جامبى كەر» دەگەن اتتىڭ سۋلىعىنان تارتىپ، شەتتەگى كىشكەنە قوڭىر ۇيگە تامان بۇرا بەرەدى. انكەجان بۇل ادامعا ءوز ىشىنەن قاتتى تاڭىرقاي قىزىعىپ، «ياپىر-اۋ، قازاق ايتاتىن ناعىز الگى ماڭدايى جارىلعان باتىر، تاڭدايى جارىلعان شەشەن» دەيتىن تاپ وسىنىڭ ءوزى ەمەس پە دەپ ويلايدى. ول تانىستارىن ۇيىنە ءتۇسىرىپ، قىمىز قۇيدىرىپ وتىرىپ، ايەلىنە بۇل قوناقتىڭ ءجونىن ۇعىندىرادى دا، سوعان جالعاستىرا ءوزى كەسىپ، ءوزى پىشە جالعىز اۋىز ءسوز ايتادى:

- بۇگىن تۇندە شەرۋگە كوشەمىز، - دەيدى.

ايەلى العاشىندا جالت ەتىپ قاراپ، كەنەتتەن ەستىگەن بۇل سوزگە اڭ-تاڭ بولا بەرگەن ەكەن. سوڭىنان ءوزىنىڭ تايلاقبايداي ەرىمەن جاسىنان سىر-مىنەز بولعان، اڭدامدى ايەل وسىنداي ءىرى حاباردى تۇتقيىلدان ەستىسە دە:

- و جاعىن ەركەك بىلەت تە. تۋرا سويلەيتىن تۋعانىڭ جوق ادام ەڭ، اعايىنعا ارزان بوپ، قىمباتىڭدى قيعىڭ كەلمەسە، كوشەم دەسەڭ كوش، ءوزىڭ ءبىل. ايتەۋىر ءبىر جاققا كەتەم دەي بەرۋشى ەڭ، دەگەنىڭە جەتكىڭ كەلسە، انىق كەرەك دەگەن جەرىڭە كەزدەسىپ وتىرعان كورىنەسىڭ. قىزىر شىلاۋىڭا ءوزى كەپ ورالسا، ەندى وسىدان ارتىق قايتپەكپىز. تۋىسىڭدى سەن قيساڭ، مەندە توركىن بولماي-اق قويسىن! توركىن قالدى دەمەيىن! - دەپ، ويلانا سويلەگەن كەڭەسىن تاعى جالعاپ:

- كەيىگەنىڭ باتىپ ءجۇر، ماعان سەنىڭ بەس كۇنگى ومىردە ريزا بولعانىڭ كەرەك. ءوز باسىڭنىڭ ءبىر جاي تاباتىن جاعىن ويلاساڭ ويلا، مىرزا! - دەگەن جاۋاپتى ايتادى. ءوزى ءالى وتىزدار شاماسىنداعى، تايلاقبايدان ون شاقتى جاس كىشى، قىزىلى قىزىل، اعى اق، كەلىستى كەلىنشەك قارا كوز كەرىمنىڭ ءوزى ەكەن. قىز كۇنىندە ءبىر قىرعىز جىگىتى عاشىق بولىپ:

«قىزىلىڭ قىزىل، اعىڭ اق،

شىقپايسىڭ ەستەن ءار ۋاق...

جالىنىشتى بوپ مەن جۇرەم،

قاراپ ءبىر كويساڭ ناعىلاد!» -

دەگەنى ەل اۋزىنا تاراعان ءنۇربانۋ سۇلۋ وسى ەدى. تايلاقباي ونى كۇيەۋى ءولىپ، جەسىر وتىرعان جەرىنەن الىپ قاشىپ العان. قىزعا كوڭىلى تۇسپەي، ەش جەرگە قالىڭ بەرگىزبەي جۇرگەن ءور جىگىتتىڭ تاعدىرىنداعىسى وسىندايلىق ورەلى جان بولعان.

ەكى قوناق وسىنداي قازىلىق سوزدەن كەيىن قىسقا ۋادە ايتىسىپ، بۇل ۇيدەن بوگەلمەي تەز اتتانىسىپ كەتەدى... بۇل كەزدە مىنا جاقتاعى بەس-التى ءۇيدىڭ باعانادان ەسىكتەن باسباعىپ سىعالاسقان ەركەگى مەن ايەلى، جاۋىننان سوڭعى سۋىرداي شۇلەنسىپ، دالاعا تەگىس شىعا باستايدى. بىلەكتەرىنە باۋلى سويىل ىلگەن ەكى ايباتتى جورتۋىلشى بۇلايشا موپ-موماقان تابىلىپ، ەڭ شەتكى ۇيدەن اتتانىپ كەتكەندە، تايلاقبايعا تۋىسقانىنىڭ ءبارى، اسىرەسە قاتىن اتاۋلى كەشىرىمدى جۇزبەن ۇشىراسقان. ولار تايلاقبايدىڭ «ە، الداپ جونەلتتىم» دەگەن مىنەزىنە سونشا قاتتى اڭتارىلىپ تاڭقالىسقان بولاتىن. ءبىر-ءبىرىنىڭ سوزگە ءۇيىر اۋىزدارىنا ءماز بولا قاراسىپ، تايلاقبايدىڭ سىرتىنان سويلەگەندە «اكەۋ، بۇعان جومارت قۇداي نە عىپ تاۋپيح بەردى؟» دەسكەن. ويسىز شۋىلداقتار سول كۇنى شەرۋدىڭ بۇكىل قىزايعا اتى شىققان انكەجان - ەسىمجان دەگەندەرىنىڭ دە ارت جاعىنان يەك قاعا كۇلىپ، قومسىنىپ قالعانداي بولعان-دى. بىراق كوپ قۇنارسىز اعايىن ەرتەڭىنە تايلاقبايداي قايتا قايىرىلماس عازيز باۋىرلارىنىڭ قارا جۇرتىن عانا سيپاپ قالىسقانىن ءبىر-اق اڭداستى. سول كەتىستە تايلاقباي ەلىنە قايتىپ ورالماس بوپ كوڭىلى قارايىپ كەتكەن-ءدى.

سونىمەن شەرۋ ەڭ العاش قازاقستاننىڭ جاركەنت شەكاراسىنداعى قورعاس بويى، توبىلعى - ەسپەدەن كەپ جەر-سۋ الىپ ورنىققان سوڭ، تايلاقبايدى قياننان شالاتىن كورەگەندىگىنە ساي، ءتىلى تاس جارعان ءادىل دەپ سول انكەجان، ەسىمجاندار وسى ەلگە قازى قويادى. اۋىپ كوشكەن شەرۋ رۋىنىڭ ىنتىماقتى بولۋى كوزدەلەدى. كەيىن شەرۋ رۋى تۇتاسىمەن وسى مازى - اقسۋعا كەپ ورنىعادى. سونان بەرى قىرىق بەس جىلدىڭ شەنى بولعان. كەيىنگى جاس بۋىن تايلاقبايدىڭ سولتانگەلدى ەكەنىن دە بىلمەي، شەرۋگە، جايناققا ساناساتىن. انكەجان، ەسىمجاندار ءاۋ باستان-اق تايلاقبايدىڭ سىرت اعايىن جايناقتا بولۋىن ءجون كورگەن ەكەن. ادىلدىك بولۋ ءۇشىن موينى قاشىق، قالىس اتانىڭ ىشىندە بولسىن دەپ، مال ايتىپ سويىپ ەل جيىپ، ىرزالاسىپ سولاي كوشىرىپ قوندىرادى. كەيىن ەل ءىشى «شەرۋ، قارا تۇيەڭ جوعالماعاندا، تايلاقبايداي ءاز-اعاڭ بولماس ەدى» دەگەن ءتامسىلدى شىعارادى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz