(1920-1930 جج.)

ەلدىڭ بولاشاعى ەڭ الدىمەن ۇلت مادەنيەتىنىڭ يگىلىكتەرى مەن رۋحاني قۇندىلىقتارىنا كوگەندەۋلى. بۇلار تۇگەلدەي ساقتالعان، ءوزىنىڭ قىزمەتىن اتقارا العان جەردە ەل ادامىنىڭ بارلىق جاعىنان كۇشتى كەلەتىنى انىق. ادامى كۇشتى ەلدىڭ قوعامى دا كۇشتى بولعان. قوعامنىڭ كۇشتىلىگى حالىقتىڭ وسكەلەڭ ۇرپاقتى دۇرىس نارسەگە باعىتتاپ، مەملەكەت ازاماتى رەتىندە قالىپتاسۋىنا كومەكتەسۋىنەن كورىنەدى. ادامىنىڭ ءبىلىمى تەرەڭ، مادەنيەتى كۇشتى بولسا قوعامعا قاجەت نارسەلەردىڭ بارلىعىن دا جاساۋعا بولاتىندىعىن تاريحتا ويشىل ادامدارىمىز ايتىپ كەتكەن.

قوعامنىڭ دامۋى الدىمەنەن مادەنيەتكە، مادەنيەتتىڭ دامۋى رۋحاني تۇعىرعا تاۋەلدى كەلەدى. مادەنيەتتىڭ رۋحاني تۇعىرى بۇل ۇلتتىڭ ءدىنى مەن ءدىلى، وسى ەكەۋىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاساتىن ونەر تۇرلەرى، باسقا دا قۇندىلىقتاردى ايتۋمىزعا بولادى. مادەنيەت ءوزىنىڭ ۇلتتىق نەگىزدەگى رۋحاني تۇعىرىن جوعالتىپ السا ۇرپاقتى تاربيەلەۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوعادى. سوندىقتاندا قازاق مادەنيەتىنىڭ بارلىق كەزەڭىندە قوعام مەن ادام بولمىسىنىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىنە، جەكەلەگەن ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىنە كوڭىل ءبولۋ ۇلكەن ۇردىسكە اينالىپ وتىرعاندىعىن ەسكەرۋ قاجەت.

ۇلت مادەنيەتىنىڭ نەگىزگى تۇعىرى ونىڭ دۇنيەتانىمى، ءدىنى مەن ءدىلى. دۇنيەنى تانۋ مەن ۇعىنۋدان شىعاتىن تۇلعالىق دەڭگەيدى رۋحاني كەمەلدىلىك دەيمىز. قازاقتىڭ دۇنيە بولمىسىن زەردەلەۋ مەن اقيقاتتى ۇعىنۋدا ءدىن ءىلىمى مەن ءدىني تۇلعالاردىڭ دانالىعى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك تانىمىندا «قۇدايدان قورىقپاعاننان قورىق»، «اللادان سۇراعاننىڭ ەكى ءبۇيىرى شىعادى، ادامنان سۇراعاننىڭ ەكى كوزى شىعادى» دەگەن ماعىناعا تولى سوزدەر دە ءجيى ايتىلىپ وتىرعان. بۇدان دا ەل مادەنيەتىندەگى كەز - كەلگەن ادام تۇسىنىگىندە ءدىني ساۋاتتىلىقتىڭ ەرەكشە ورىن الىپ، ادامدى قوعام يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋگە باعىتتاپ وتىرعاندىعىن تۇسىنەسىڭ.

تاريحتاعى قازاق تۇلعالارىنىڭ ۇستانىمىن مۇقيات زەرتتەگەن قىزىلدار بيلىگى ۇلتتىڭ ءدىنىن السىرەتىپ، قوعامنىڭ باعىتىن وزگەرتۋ ءۇشىن ءتۇرلى تاسىلدەردى قولدانىپ وتىرعان. كەڭەس بيلىگى قۇرىلعاننان كەيىن، ياعني 1924-25 جىلداردىڭ وزىندە قازاق قوعامىنداعى مەشىتتەردىڭ قىزمەتىن قىسپاققا الۋ ءۇشىن ارنايى سالىق تولەۋگە ماجبۇرلەيتىن جاڭا ەرەجەلەر شىعا باستاعان. ءدىني عيماراتتاردى (مەشىتتەر مەن شىركەۋلەردى) «ءدىني قوعام» تۇرىندە تىركەۋ تالاپ ەتىلدى. جەرگىلىكتى جەرلەردەگى بۇرىننان كەلە جاتقان ءدىني ورىنداردى تىركەۋدى تالاپ ەتۋدە قۇلشىلىق ەتۋگە دە قاتىستى قوسىمشا انايى ەرەجە دە قابىلدانعان. مۇراعات قورلارىندا كەزدەسىپ وتىرعان قۇجاتتاردان (مەشىتتەردى ءدىني قوعام رەتىندە تىركەۋدى تالاپ ەتكەن ۇكىمەت قاۋلىلارىنان) كەڭەس ۇكىمەتىمەنەن كەلىسىمشارتقا وتىرۋ، وعان ارنايى سالىق تولەۋدىڭ، قۇلشىلىق ەتۋدە ەرەجەگە باعىنۋدىڭ مىندەتتەلگەندىگىن كورۋگە بولادى. قابىلدانعان جارعى بارلىق دىنگە بىردەي بولعان. بۇل ەرەجەدە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مادەنيەتىمەن تىعىز بايلانىستى ءداستۇرلى ءدىننىڭ مارتەبەسىن جونىندە قارالعان جوق. كەرىسىنشە قىزىلدار بيلىگى شىعارعان قاۋلىلاردىڭ تالابىن ورىنداعانداردىڭ بارلىعىنا (قازاق قوعامىنا سىرتتان ەنىپ جاتقان ءدىني سەكتالارعا دەيىن) بىردەي جۇمىس جاساۋعا تەڭ مۇمكىندىك بەرىلىپ وتىرعان.

ماسەلەن 1927 جىلدىڭ 9 ساۋىردە اقتوبە گۋبەرنيالىق اكىمشىلىك ءبولىمى سىرتتان كىرىپ جاتقان باپتيستەردىڭ ءدىني قوعامىن بەكىتۋگە قاتىستى قاراعاندى ۆوليسپولكومىنا (دەرەكتە وسىلاي جاسىلعان) ارنايى حات جولداعان. بۇندا باپتيستەردىڭ ءدىني قوعام قۇرۋعا قاتىستى قۇجاتتارىنىڭ قالاي راسىمدەلۋى كەرەكتىگى، سونىڭ ىشىندە ءدىني بىرلەستىك مۇشەلەرى وتكىزگەن وتىرىس حاتتاماسىندا «قولىمىزعا قارۋ الىپ قىزىل ارمياعا قىزمەت ەتۋگە دايىنبىز» دەگەن ءسوزدىڭ جازىلۋى كەرەكتىگى ايتىلعان [1, 37 پ.]. كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلعان تۇستا اقتوبە وڭىرىندە سىرتان ەنىپ، قوعامعا تارالىپ جاتقان ءدىني سەكتالارعا قاتىستى مۇراعات قورلارىندا بۇدان دا بولەك دەرەكتەر كەدەسەدى. 1926 جىلعى اقتوبە گۋبەرنيالىق اكىمشىلىك ءبولىمنىڭ بەرگەن مالىمەتىندە گۋبەرنياداعى سەكتانتتاردىڭ قوزعالىسى جونىندە ايتىلعان. تىركەلگەن  ءدىني سەكتالاردىڭ سانى، قۇرامىنداعى ادامدار سانى قىسقاشا بىلاي باياندالعان: «گۋب.ادموتدەل سووبششاەت نيجەسلەدۋيۋششيە سۆەدەنيا و دۆيجەني سەكتانتوۆ پو گۋبەرني پو داننىم نا 1-ە يۋليا س/گ. زارەگيستريروۆان و رەليگيوزنىح سەكتانسكيح وبششەستۆ:

باپتيستكيح: 1) گور. اكتيۋبينسك س 1 چيسلا چلەنوۆ 33 چ.

2) ۆ پ. ۆىساكي اك-بۋلاكسك. ۆول. پ دجۋرۋن 76 چ.

3) پ. يلينسكي دجۋرن ۆول. 52 چ.

4) پ. مارتۋك 75 چ.

5) پ. تاۆريچەسككي اككەميرسك. ۆول. 30 چ.

6) پ. اكبۋلاكا 30 چ.

مالاكانسكيح: 1) پ. اكبۋلاك س چيسلوم چلەنوۆ 115 چ.

2) پ. ۆىسوكي اكبۋلاكسسك. ۆول. 26 چ.

3) پ. دجۋرۋن – اششەساي 71 چ.

ستارووبريادتسى بەزپوپوۆتسى: پ سامارسكي اكبۋلاكسكوي ۆ. س چيسلوم چلەنوۆ 67 چ.

كرومە ۆىشەۋكازاننىح زارەگيستريروۆاننىح سەكتانسكيح رەليگيوزنىح و-ۆ پو سۆەدەنيام گاو يمەەتسيا تاينوە سەكتانسكوە و-ۆو «حلىستوۆ»  س كوليچەستۆوم چلەنوۆ 26-30 چەلوۆەك،.. چتو كاساەتسيا ۋۆەليچەنيا سەكتانتوۆ، تو ۋۆەليچەنيە پروتيۆ 1923 گ. يمەەتسيا تولكو  سرەدي باپتيستوۆ پريبليزيتەلنو نا 10%، وستالنىە رەليگيوزننىە سەكتانسكيە وب-ۆا ۆ كوليچەستۆە چلەنوۆ نە ۋۆەليچيۆايۋتسيا» [2, 21-پ.]. وسىلايشا جەرگىلىكتى حالىقتى السىرەتۋدە ءتۇرلى ءدىني سەكتالاردىڭ كوبەيۋىنە كەڭەس بيلىگىنىڭ ىشتەي قولداۋ كوسەتىپ وتىرعاندىعىن ەسكەرۋ كەرەك. بۇنداعى كوزدەلگەن ماقسات جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءدىنى مەن ءدىلىن السىرەتۋ ەدى.

1926 جىلى اقتوبە وبلىسىنداعى اۋداندارعا (ۆوليسپولكومدارعا) جولدانعان حاتتاردا سول كەزدەگى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءدىنى مەن ءدىلىن السىرەۋ ءۇشىن جۇرگىزىلىپ وتىرعان ساياساتقا قاتىستى اقپاراتتار كوپ كەزدەسەدى. ماسەلەن جوعارىدان جولدانعان حاتتاردىڭ بىرىندە بىلاي دەلىنگەن: «پو يمەيۋششيمسيا ۆ گۋبادموتدەلە سۆەدەنيام ۆ تۋستيۋبينسكوي ۆولوستي يمەەتسيا 18 مەچەتەي، كاكوۆىە ۆ سۆوەم بولشينستۆە رازرۋشايۋتسيا. مەجدۋ تەم نەكوتورىە يز مەچەتەي ناحودياتسيا ۆ پولزوۆاني رەليگيوزنىح وبشەستۆ بەز ۆسياكوگو دوگوۆورا. پوەتومۋ اكتيۋبينسكي گۋبەرنسكي ادمينيستراتيۆنىي وتدەل س پولۋچەنيەم سەگو پروسيت پرينيات ۆسە زاۆيسياششيە  وت ۆاس مەرى ك نەمەدلەننومۋ زاكليۋچەنيۋ دوگوۆوروۆ نا پولزوۆانيە مەچەتيامي س تەمي رەليگيوزنومي وبشەستۆامي، كوتورىە ۋجە ۆ ناستوياششەە ۆرەميا سوۆەرشايۋت ۆ نيح سۆوي وبريادى. پري چەم دوگوۆور نۋجنو سوستوۆليات ۆ ترەح ەكزەمپلياراح نا نا كاجدۋيۋ مەچەت ۆ وتدەلنوستي، پوسلەدني دولجەن بىت پودپيسان نە مەنەە 20  چلەنامي رەليگيوزنوگو وبششەستۆا ي كاجدىي ەكزەمپليار دوگوۆورا دولجەن بىت وپلوچەن زا سچەت چلەنوۆ رەليگيوزنوگو وبششەستۆا پو 1 ر. 65 ك گەربسبوروم /فورما دوگوۆورا پريلاگاەتسيا/. پو ودنومۋ ەكزەمپليارۋ دوگوۆورا ۆىشليتە ۆ گۋبادموتدەل. پوسلە زاكليۋچەنيا دوگوۆرا نەمەدلەننو – جە ترەبوۆات وت رەليگيوزنىح وبشەستۆ ەگو ۆىپولنەنيا ۆ سمىسلە رەمونتا زداني مەچەتي ي.ت.د.

و تەح مەچەتياح كوتورىە نە ناحودياتسيا ۆ پولزوۆاني رەليگيوزنىح وبشەستۆ، سدەلايتە وبياۆلەنيە پو ۆولوستي و سداچە تاكوۆىح. ي ەسلي رەليگيوزنىە وبششەستۆا پوجەلايۋت ۆزيات ەتي مەچەتي دليا سوۆەرشەنيا ۆ نيح رەليگيوزنىح وبريادوۆ، تو سدايتە تاكوۆىە پو دوگوۆورۋ، كاك ۋكازانو ۆىشە.

ۆسە جە مەچەتي كوتورىە نە بۋدۋت سدانى پو دوگوۆورام، موگۋت بىت ۆيك"وم يسپولزوۆانى پود شكولى ي.ت.د. [1. 39-پ]. بۇدان نەنى بايقاۋعا بولادى؟

بارىمىزگە بەلگىلى نارسە يسلام ءدىنى ۇلتتىڭ ءتول مادەنيەتى مەن تاريحىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالعان ءدىن. قازاقتار بۇنى اتا ءدىنىمىز دەگەن. ءدىندى قوعام ىشىندەگى قوعام، بىرلەستىك رەتىندە قايتا قۇرۋدىڭ ارنايى ساياسي ماقساتتا جاسالعاندىعى اۋەلدەن اق بەلگىلى ەدى. ولار ءدىني ساناسى مەن مادەنيەتى وزگەرگەن حالىقتىڭ ەرتەڭگى كۇنى قالاي بولاتىندىعىن ويلاعان جوق. بار ويلاعانداعى قوعامدىق قۇرىلىستى وزگەرتىپ، ەلدى شيكىزات كوزى رەتىندە ۇستاۋ قانا بولعان. پاتشا زامانىندا ونىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا قاراماستان قازاق اۋىلدارىنداعى مەشىتتەردىڭ جانىندا ۇلت رۋحانياتى، عىلىمي باعىتتاعى پاندەردىڭ وقىتىلعانىن ەسكەرۋ قاجەت. مەدرەسەدەن ءبىلىم الىپ شىعاتىن بالانىڭ ەلدىڭ تاريحىن، باسقا دا قۇندىلىقتارىن ءبىلىپ شىعۋىنا ءدىني تۇلعالار تاراپىنان دا قاتتى كوڭىل بولىنگەن. كەڭەس بيلىگى قۇرىلعان تۇستا ەل ىشىندەگى مەدرەسەلەردىڭ قىزمەتىن توقتاتۋدىڭ وسى ءۇشىن دە قولعا الىنعانىن ەسكەرگەن دۇرىس.

1925-26 جىلدارى اقتوبە گۋبەرنياسىنىڭ اكىمشىلىك ءبولىمى تاراپىنان تورعاي، تەمىر، شالقار، ىرعىز ۋەزدەرىنىڭ ميليتسيالارىنا ءدىني تۇلعالاردىڭ ءبىلىم بەرۋدەگى قىزمەتىن ءبىر جولا شەكتەۋ جونىندە قۇپيا تۇردە حاتتار جولدانعان. سونىڭ ىشىندە «گەربسالىعىن» تولەمەي وتىرعان مەشىتتەردى حالىقتان تارتىپ الۋعا، ۇيدە بالا وقىتىپ جاتقان يمامدارعا ءتيىستى شارا قولدانۋعا ارنايى تاپسىرمالار بەرىلگەن. «وتە قۇپيا» دەپ جازىلعان وسى حاتتاردا يمامدارمەن قاتتار ءبىلىم الىپ جاتقان بالالاردىڭ دا ەسىمدەرى ايتىلعان. ماسەلەن تەمىر ۋەزدىنىڭ ەمبى بولىسىندا قۇرمان دارتاەۆتىڭ ۇيىندە يمام گايلمانوۆتىڭ، وسى ەمبى قالاسىنىڭ №7 اۋىلىندا يشان الديار اباسوۆتىڭ، №3 اۋىلدا  قاپان يمانعاليننىڭ، ىرعىز بولىسىنىڭ قىزىلجار اۋىلىندا لەپەس ۋتەپباەۆتىڭ قولداۋىمەن مولدا بايماعانبەت جۋكۋنوۆتىڭ، شالقار ۋەزىنىڭ شولاقجيدە بولىسىنىڭ №1 بالاپان اۋىلىندا مولدا امىرانوۆ قۋانىشبايدىڭ، سونىمەن قاتار وسى ۋەزدىڭ قاراشوقات اۋىلىندا ءنابي قۋانىشباەۆتىڭ، اقتوبە ۋەزدىنىڭ قاراقوبدا بولىسىنىڭ №3 اۋىلىندا قوسمۇحامەدوۆ حايرۋللانىڭ ۇيدە بالا وقىتىپ جاتقاندىعى جازىلعان. بۇدان دا باسقا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تالابىن تىڭداماي حالىققا ءبىلىم بەرۋىن جالعاستىرىپ جاتقان ءدىني ادامدارعا جەدەل تۇردە قاتاڭ شارا قولدانىپ، ونىڭ ەسەبىن جىبەرۋ سۇرالعان. يشانداردىڭ بالا وقىتۋ قىزمەتىن شەكتەۋگە قاتىستى بەرىلگەن تاپسىرمالار اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ 4 قورىندا ساقتاۋلى.

1924 جىلدان كەيىن مەدرەسەلەردە جاراتىلىستانىمدىق باعىتتاعى عىلىمي پاندەر مەن باتىرلار جىرى، بيلەردىڭ رۋحاني مۇرالارىن وقىتۋعا  بىرجولاتا تيىم سالىندى. سول كەزدەگى قازاقتىڭ ءدىني ادامدارىنىڭ كوبىسى شەشەن، ولەڭ شىعاراتىن اقىن ادامدار بولعان. بالالارعا ۇيرەتەتىن باتىرلار جىرىن ولاردىڭ بارلىعى تەگىستەي بىلگەن. ىشتەرىندە حالىق اراسىنداعى اۋىزشا دەرەكتەردى جيناعان ادامدار كوپ كەزدەسەدى. ماسەلەن تورعاي ۋەزدىنىڭ 2- ءشى اۋدانىنىڭ ءمۇحتاسيبى فايزۋللا يشانعا قاتىستى وبلىستىق مۇراعاتتا مىناداي دەرەك كەزدەسۋدە. فايزۋللا يشان جونىندە گۋبەرنيالىق اكىمشىلىك ءبولىمى بىلاي دەپ جازعان: «ۆ گۋب. ادم.وتدەل پوستۋپيلو زاياۆلەنيە وت مۋحتاسيبا 2-گو رايونا تۋرگايسكوگو ۋەزدا يشانوۆا فايزۋللى، ۆ كوتوروم ون پروسيت رازرەشەنيا نا وتكرىتيە بوگوسلوۆسكيح كۋرسوۆ پو پودگوتوۆكە مۋسۋلمانسكي سلۋجيتەلەي كۋلتا.  س پولۋچەنيەم سەگو پرەدلوگاەتسيا رازياسنيۆ ۋكازاننومۋ مۋحتاسيبۋ، ا تاك-جە ۆ دالنەيشەم رازياسنيات ۆسەم ليتسام كاكوۆىە بۋدۋت وبراششاتسيا ك ۆام پو ەتومۋ ۆوپروسۋ، چتو بوگوسلوۆسكيە  كۋرسى دوپۋسكايۋتسيا تولكو ۆ بولشيح گوروداح نە مەنشە گۋبەرنسكوگو، پوەتومۋ نيكاكيح بوگوسلوۆسكيح كۋرسوۆ كاك ۆ ساموم تۋرگاە،  ا تاك-جە ۆ ۆولوستياح دپۋششەنو بىت نە موجەت...» [1,64-پ.]. بۇل حات تورعايدىڭ اكىمشىلىك باسشىسىنا جولدانعان.

مەشىتتەردى «ءدىني قوعام» رەتىندە تىركەۋ ءۇشىن شىعارىلعان قاۋلىلاردا گەربسالىعى ءۇشىن تولەنەتىن قارجىمەن، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ ءۇشىن ءاربىر جەكە ادامنىڭ ۇكىمەتكە تولەيتىنى 1 سوم 66 تيىننىڭ قۇنىن ەسەپتەسەك، سول كەزدەگى بازاردا 1 جىلقىنىڭ قۇنى 11 سوم، 1 قويدىڭ قۇنى 2 سوم شاماسىندا بولعان. ۇكىمەتكە سالىق تولەپ تىركەۋدەن ءوتۋ ءۇشىن ءدىني قوعامنىڭ قۇرامىندا 20 ادامنان كەم بولماۋى كەرەك. بولشەۆيكتەردىڭ سول كەزدەگى قازاق اۋىلدارىنداعى ءبىر مەشىتتىڭ وزىنەن 1 جىلقى 200 قويعا دەيىن كۇشتەپ جيناپ العاندىعىن كورۋگە بولادى. كەيبىر اۋىلداردا مەشىتتەردى قايتا اشۋ ءۇشىن سالىق تولەيتىن ادامدار سانى 200 ادامعا دەيىن جەتكەن (تىركەلگەن). كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تالابىمەن كەلىسكەندەر كەمى ءبىر مەشىتتى قايتا اشۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە 1 جىلقى 200 قويدان كەم بەرمەگەن.

كەڭەس بيلىگىنىڭ ۇلتتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ، سەكتالاردىڭ مارتەبەسىن تەڭ قىلۋى ارينە، اقىلعا سىمايتىن نارسە.  ءار ادام مەشىتكە كەلىپ قۇلشىلىق ەتۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە سالىق «تولەۋى» دە ءدىن تۇگىلى داستۇرگە دە قايشى ەدى. قازاقتار ءۇشىن اتا-بابا ءدىنى بولىپ ەسەپتەلگەن يسلام ءدىنى اۋەلى حالىققا، ادامزاتقا قىزمەت ەتۋى كەرەك. دىنىمىزدەگى بىرقانا ساداقا بەرۋدىڭ ءوزى وسى ۇعىمعا كەلىپ تىرەلەدى. قيىندىقتان وتۋدە ەل بولىپ كۇش بىرىكتىرۋ بارىنەن دە جوعارى تۇردى. مۇراعات قورلارىنداعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءدىني قۇندىلىقتارىن شەكتەۋگە قاتىستى دەرەكتەردەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اۋىل مولدالارى مەن تۇرعىنداردان اقشانى اشىق تالاپ ەتكەندىگىن دە بايقايمىز. دەرەكتەردە: «ناچ تۋرگايسكوي ۋميليتسي. اكتيۋب. گۋب.ادمين.وتدەل پري سەم پرەپروۆوجداەت ۋتۆەرجدەننىە ۋستاۆى رەليگيوزنىح وبشەست №1 اۋلا ي №4 اۋلا  كاراكۋگينسكوي ۆولوستي №1-2-3 اۋلا كاراتۋرگايسكوي  ۆولوستي ي №1 اۋلا تۋسۋنسكوي ۆولوستي كاكوۆىە ۆرۋچيت  پو پرينادلەجنوستي. كرومە توگو پرەدلوجيت ۋكازاننىم وبشەستۆام نەمەدلەننو ۆىسلات ۆ ادم.وتدەل دەنەگ پو 11-تي رۋب. 1 رۋب. 06 كوپ. كاجدومۋ. پريچەم ۆ دالنەيشەم پري پريەمە ماتەريالوۆ دليا وتسىلكا ۆ گاو ي ودنوۆرەمەننو ۆزىسكيۆات پريچيتايۋشيەسيا زا رەگيستراتسيۋ تاكوۆىح سبورى» -دەپ جازىلان [1, 38-پ.].

قىزىلدار ەلدىڭ رۋحاني مادەنيەتىمەن قاتار الەۋمەتتىك جاعدايىن دا جاقسى ءبىلدى. بىراق حالىقتىڭ قولىندا اقشانىڭ جوقتىعىن بىلە تۇرا سالىق تولەۋ مىندەتتەلگەن. 1924 جىلى اقتوبە گۋبكوميتەتىنىڭ تورعاي مەن شالقار ءوڭىرىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي احۋالىنا قاتىستى جۇرگىزگەن قۇپيا زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، سول كەزدەگى ءوڭىر حالقىنىڭ الەۋمەتتىك ساياسي پورترەتى بىلايشا سيپاتتالعان: «تۋرگايسكي ۋەزد ۆووبششە سترادال ي ستراداەت بەزدەنيجۆەم، پرومىشلەننوستي نەت، رىنكا زابىتا نەت، نە تولكو ۆ ۋەزدە، نو ي پوبليزوستي، دليا حاراكتەرا پريۆەدۋ پروشلۋيۋ نالوگوۆۋيۋ كومپانيۋ، كوتورايا وترازيلاس نا ناسەلەني وچەن زناچيتەلنو، دەنەگ ۋ ناسەلەنيا نە بىلو، نالوگ ۆزيمالسيا ۆ دەنەجنوي فورمە ي ناسەلەنيۋ بلاگودوريا وتدالەنوستي سوسەدنيح رىنكوۆ 400-500 ۆەرست ۆىنۋجدەنو بىلو ۆىراسىۆات سكوت نا مەستنوي تۋرگايسكوي رىنوك، چتوب وبمەنيات ەگو نا دەنگي دليا ۋپلاتۋ نالوگا پروداۆايا يلي ۆەرنەە وتداۆايا سكوت داروم.

كوروۆى دوحوديلي دو 5-7 رۋب.، لوشادى 10-12 رۋب.، ا بارانى دو 2-ح رۋبلەي وت چەنوي بەزۋسلوۆنو سكوتوۆودچسكوە حوزيايستۆو سيلنو پوسترادالو.

ۆ ناستوياششەە ۆرەميا يمەەتسيا چاست نەدويمكوي ەدين. سەل – حوز. نالوگا وكولو 1500 رۋبلەي، نو ەتي نەدويمكي ليكۆيديروۆات سكورو نە ۆوزموجنو، پو توي پروستوي پريچينە، چتو ۋ ناسەلەنيا سوۆەرشەننو نەت دەنەگ ي نەت رىنكا زابىتا، سامو ناسەلەنيە وحوتنو ستاراەتسيا ۋپلاتيت ەتي نەدويمكي «گوۆوريا» بەريتە سكوت ي دەنەگ نەت، ا ناش نالوگوۆوي اپپارات نە موجەت پرينيات ۆ نالوگ ناتۋروي... ت.ك. دەنەگ نە تولكو ۋ ناسەلەنيا ني ي ۋ تورگوۆتسەۆ، ۋ ناشەي كوپەراتسي ي ۋ ساموگو فينوتدەلا نەت...»[3. 1-پ.]. قوعامنىڭ يگىلىكتەرىن جويۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىرعان زاڭسىز ارەكەتتەردىڭ ءتۇبى نەگە الىپ كەلەتىنىن كەڭەس بيلىگىندەگىلەر جاقسى ءبىلدى. بىراق حالىقتىڭ قولىنداعىنى تارتىپ الىپ، ونىڭ تىنىس تىرشىلىگىنە قىسىم كورسەتۋدى توقتاتقان جوق. كەرىسىنشە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن شارالارى جىلما جىل ۇلعايتىلىپ وتىرعان. مەشىتتەردى قايتا تىركەۋ ءۇشىن تالاپ ەتىلگەن سالىقتى حالىقتىڭ باسىم بولىگى تولەي المادى. كوبىسى بۇنى ادەپسىز ەرەجە رەتىندە قابىلدادى. بولشەۆيكتەر مەدرەسەلەردىڭ ەسىگىن بەكىتىپ تاستاعانىمەن، قازاق بالالارىن ۇيدە وقىتقان.

ۇلتتىڭ رۋحاني دۇنيەلەرى مەن تۇلعالاردى قۋعىنداۋدىڭ ءتۇبى قارسىلىققا الىپ كەلەتىنىن كەڭەس بيلىگىندەگىلەر جاقسى بىلگەن. كەڭەس بيلىگى قۇرىلعان تۇستا اق بۇعان قارسى دايىندىق شارالارىنىڭ جاسىرىن تۇردە باستالىپ كەتكەندىگىن ەسكەرۋ قاجەت. بۇعان دالەل رەتىندە اقتوبە گۋبەرنيالىق اكىمشىلىك ءبولىمىنىڭ سول كەزدەگى بيۋدجەتىنە قاتىستى دەرەكتەردى ايتۋمىزعا بولادى. اقتوبە گۋبەرنيالىق اكىمشىلىك ءبولىمىنىڭ بىرقانا 1927-28 جىلعا ارنالعان بيۋدجەتىنە جاڭا قارۋ تۇرلەرىن الۋ، سونىمەن قاتار شتات بويىنشا اسكەري قۇرامنىڭ 50 پايىزىن جاڭا قارۋمەن قامتاماسى ەتۋ ەنگىزىلگەن. «اكتيۋبينسكي گۋبەرنسكي ادمينيستراتيۆنىي وتدەل پري سەم پرەدستاۆلياەت سۆەدەنيا ترەبۋەمىە تسيركۋلياروم تساۋ كسسر وت ء14/ىىى –س/گ زا №77 و پوترەبنوم كوليچەستۆە دروگۋنسكيح ۆينتوۆوك، ا تاكجە سۆەدەنيا وب يمەيۋششيمسيا ۆوورۋجەني نا 1-ە وكتيابريا سەگو گودا.

سۆەدەنيا و پوترەبنوم كوليچەستۆە ۆينتوۆوك سوستوۆلەنى سوگلاسنو شتاتوۆ ۋتۆەرجدەننىح ي پرينياتيح پو بيۋدجەتۋ 1927/28 بيۋدجەتن. گود.

ۆ ۆيدۋ توگو، چتو 27/28 ب/گودۋ  يمەەتسيا ۆوزموجنوست پريوبرەستي ورۋجيە نوۆوگو وبرازتسا  نا 50% پوترەبنوگو كوليچەستۆا، گاو پروسيت ۆوزبۋديت حوداتايستۆو وب وتپۋسكە ۆىشە ۋكازاننوگو كوليچەستۆا ۆينتوۆوك ۆ تەكۋششەم وپەراتسيوننوم گودۋ» دەگەن مازمۇنداعى دەرەكتەر دە بار [4, 152-پ.]. وبلىستىق مۇراعات قورلارىندا جازالاۋشى وتريادتاردى قارۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە بايلانىستى دەرەكتەر مول.

1927 جىلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءتۇرلى قىسىمىنا، سودان تۋىنداپ وتىرعان قيىنشىلىققا قاراماستان جەر-جەرلەردە قازاقتىڭ ءدىني تۇلعالارى كەڭەستەر وتكىزگەن. ولار باستارىنا تۇسكەن  قيىندىقتارعا قاراماستان حالىقتىڭ رۋحاني دەڭگەيىن ساقتاپ قالۋعا بارىنشا كۇش سالعان.  1927 جىلى 25 قازاندا اقتوبە وگپۋ باسشىسىنىڭ اقتوبە اكىمشىلىك ءبولىم باسشىسىنا جولداعان حاتتا سارى يشاننىڭ بالاسى قوجاحمەتوۆ ابدىعانيدى سىرتتاي باقىلاۋعا تاپسىرما بەرىلگەندىگىن بايقاۋعا بولادى. حاتتا «پو يمەيۋششيمسيا سۆەدەنيام 23 يۋليا س/گودا ۆ گور. يرگيزە  چەلكارسكوگو ۋەزدا پروحديل 3-ي س"ەزد. مۋحتاسيباتا س پوۆەستكوي دنيا سلەدۋيۋشيح ۆوپروسوۆ:

1) وتچەت مۋحتاسيباتا ساتۋبالدينا ي ۆىبورى مۋحتاسياتا ي 2-ح مۋشاۆيروۆ.

2) يزىسكانيە سرەدستۆ نا سودەرجانيە مۋحتاسيباتا ي 3) تەكۋششيە دەلا. ۆىبراننىم مۋحتاسيبوم وكازالسيا ابدۋلا گالي حۋجاحمەدوۆ ي مۋشاۆيرامي  تۋرەگيلدين كاليۋتدين ي نازمۋتدينوۆ احمەدي، كاكوۆىە پو منەنيۋ گۋبوتدەلا وگپۋ  ياۆليايۋتسيا ينيتسياتورامي ۆ سوزىۆە س"ەزدا نا، چتو نادو پولاگات نە يمەەتسيا نيكاكيح رازرەشەني، ا پوەتومۋ سووبششايا و ۆىشە يزلوجەننوم، گۋبوتدەل وگپۋ پروسيت پرينيات سووتۆەتستۆۋيۋششيە مەرى ي و رەزۋلتاتاح سووبششيت ۆ گو» - دەپ جازىلعان[1, 96-پ.].

سول كەزدەگى وگپۋ-دىڭ نازارىنا ىلىككەن كىسىلەردىڭ بارلىعى وتە ساۋاتتى زيالى ادامدار بولعان. وسى حاتتادا ەسىمى ءجيى اتالاتىن ساتىبالدين دەگەن ادام مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ جيەنى فايزۋللا يشان سياقتى. سول كەزدە تورعاي وڭىرىندەگى ءدىني تۇلعالار ىرعىز وڭىرىنە كەلىپ كەڭەستەر وتكىزگەن. 1930 جىلى وسى وڭىردەگى كوتەرىلىستەردى باسقارعان تۇلعالاردا وسى الاش  وردا جاساقتارىن باسقارعان ءدىني تۇلعالار بولدى. قوجاحمەتۇلى ابدىعاني سول كەزدەگى وزگە قازاقتىڭ ءدىني تۇلعالارى سەكىلدى باسقا ەلدەردىڭ ءىرى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم العان زەرەك، وتە ساۋاتتى ادام بولعان. بۇل كىسىنىڭ ءوزى ىرعىز اۋدانىنىڭ ىسكول دەگەن جەرىندە مەشىت ۇستاپ، مەدرەسەدە ساباق بەرگەن. ارعى اتالارى حاندار زامانىندا ەلگە قىزمە ەتكەن. اكەسى سارى  يشاننىڭ ءوزى ىرعىز، قارابۇتاق وڭىرلەرىندە ۇلكەن اعارتۋشىلىق ىستەرمەن اينالىسقان، اۋليە كىسى بولعان. 1926 جىلى ىسكولدەگى مەشىت قاساقانا جابىلىپ، اكەسى سارى يشانمەن بىرگە بالاسى ابدىعاني دا قۋدالانعان. 1929 جىلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ استىق دايىنداۋ جوسپارىن ورىندامادى دەگەن جالامەن بۇلاردىڭ دا مال-مۇلكى تاركىلەنگەن. 1930 جىلعى ىرعىز كوتەرىلىسىنە قاتىسقان. 1931 جىلى اشتىقتىڭ كەزىندە ابدىعاني ۇستاز ىرعىز، تورعاي، شالقار وڭىرىنەن قاراقالپاقستانعا قاراي بوسقان حالىقپەن بىرگە اكەسى قوجاحمەتتى (سارى يشان) جىبەرىپ، ءوزى 1934 جىلعا دەيىن شالقار اۋدانىنىڭ اۋىلدارىنىڭ بىرىندە جۇرگەن. 1933 جىلى اشتىقتان امان قالعان ادامدارعا باس بولىپ ەلگە ورالعان اكەسى سارى يشانمەن بىرگە قارابۇتاققا كەلەدى. اكەسى قوجاحمەت 1934 جىلى وسى جەردە قايتىس بولعان. ابىعاني 1937 جىلى قاربۇتاقتان ۇستالىپ ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولدى.

جەردىڭ يەسى قاشاندا ۇلت، حالىق ەكەندىگى بەلگىلى. ەل ءوز جەرىن ونىڭ كيەسىن ساقتاي العاندا قانا قورعاي الادى. قاراپايىم حالىق قانا ەمەس ءدىني تۇلعالارىمىز دا تاريحي جەرلەرگە قۇرمەتپەن قاراعاندىعىن ءبىلۋمىز كەرەك. ولاردىڭ ءبىلىمى مەن رۋحىنىڭ ۇرپاقتى، قوعامىن دۇرىس تاربيەلەۋ، دۇرىس ءىلىمدى ۇيرەتۋ ارقىلى اتامەكەن جەردىڭ كيەسىنە اينالعان.

كيە دەگەنىمىز نە نارسە؟ جاراتىلىس يەسىنىڭ ادامزاتتىڭ، ءوز حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن ادامدى دا ەرەكشە جاراتاتىنى بەلگىلى. وسىنىڭ ءمانىن بىلگەن جۇرت بارلىق كەزدە ۇرپاقتى رۋحاني تازالىققا، كىسىلىككە تاربيەلەگەن. باتىر، بي، ءدىني تۇلعا بولسىن ونىڭ تاعىلىمى وسى اتامەكەندە قالادى. ءبىلىمى حالىقتىڭ جادىندا جۇرەدى. وسىنداي جاقسى قاسيەتتەردەن كۇش العان ورتانى، جەردى قازاق كيەلى دەپ تانىعان. سەبەبى تۇلعالىققا يە بولعان ادام جايدان جاي ەل الدىنا شىقپايدى. قازاق زيالىلارىنىڭ تاعىلىمىندا: «كيەلى جەردە ادامنىڭ جاساعان ءىسى ەش كەتپەيدى، كەلەر ۋاقىتقا يگىلىك بولىپ ورالىپ وتىرادى»  دەگەن دە تۇسىنىك بار. ال، پاتشا وتارشىلارى مەن بولشەۆيكتەردىڭ كيەلى جەرلەردەن كيەنى قاشىرۋ ءۇشىن نەبىر سۇمدىقتى نارسەلەردى جاساعاندارىن سول كەزدەگى ادامدار كوزبەن كوردى. اۋليە باتىر ادامداردى جەرلەنگەن جەرلەرىنەن سەبەپسىز قاساقانا كوشىرۋ، باسقا دا ءدىن مەن داستۇرگە جات امالداردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، كەشەگى 1930 جىلداردا مەشىتتەرگە قاساقانا مال قاماتۋ، قويماعا اينالدىرۋى، ونى جاساعان ادامدار قاتەرگە ۇشىراعان سوڭ بۇزدىرىپ تاستاتۋ، بەيىتتەردىڭ تاستارىن قۇرىلىسقا پايدالانۋ سىندى جاۋىز، جانتۇرشىگەرلىك ارەكەتتەردى بالا كەزدەرىندە كورگەن  قاريالارىمىز قينالا ەسكە الادى.

جەردىڭ كيەسى، ءدىني ساۋاتتىلىق، وسىدان شىعاتىن رۋحاني تەرەڭدىك جونىندە الاش زيالىلارى دا كوپ جازعان. «عۇمىر ءىسى امال، ءادىس اتقارۋشىدان كۇتەدى. شاريعات جولىمەن قازاق ءراسىمىن تاپسىرۋعا امال، ءادىس ىزدەۋ كەرەك» - دەپ ءاليحان بوكەيحانوۆ تەگىن ايتپاسا كەرەك [5, 196-ب.]. تاريحتا اتامەكەنگە، ونى قورعاعايتىن، حالىققا ۇستازدىق ەتكەن زيالىلارعا دەگەن قۇرمەت وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇلكەن تاربيە ەكەندىگى انىق. مادەنيەتىندەگى ءدىن مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ بايلانىسىن بىلگەن ادام جاراتىلىس اقيقاتىن دا تەرەڭ تۇسىنەدى. سەبەبى ءدىني تۇلعانىڭ كەمەڭگەرلىگى مەن ۇلتتىڭ ءومىر سۇرۋدەگى تاجىريبەلەرى ۇيلەسكەندە عانا ءبىلىم قوعامنىڭ يگىلىگىنە اينالىپ وتىرعان. شاكارىم جازعانداي:

عىلىمسىز ادام – ايۋان،

نە قىلساڭ دا، عىلىم ءبىل.

عىلىمعا دا كەرەك جان،

اقىلسىز بولسا، عىلىم تۇل.

اقىلعا ەركىن وي كەرەك،

ماتاۋدان ويدى ازات ۇىل.

ادەتتەنىپ ەرتەرەك،

ءورىسىن كەڭەيت جىلما جىل [6, 453 ب.].

شىنىمەن دە، بولشەۆيكتەردىڭ ءدىن مەن حالىققا ۇستاز بولعان ادامداردىڭ قىزمەتىن شەكتەپ، جويىپ جىبەرۋدى  ماقسات ەتۋى قوعامدىق ويدىڭ ءورىسىن ماتاۋمەن تەڭ بولعان.

الاش تۇلعالارىنىڭ ىزگىلىگى ءبىر ۋاقىتپەن شەكتەلىپ قالمايدى. ولاردىڭ بارلىعى دا قوعامىنا سول زاماندا بايقالا قويماسا دا، كەلەر ۋاقىتتىڭ ورىسىندە ورىن الۋى مۇمكىن ماسەلەلەردى، ءتۇزۋ نارسەلەردى كۇنى بۇرىن توپشىلاپ ايتىپ وتىراتىن سەزىمتال ادامدار بولعان.

ادەبيەت:

1. اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 4-قور. 1 تىزبە. 72 ءىس-117 پ.
2. پەرەپيسكا س نكۆد كسسر و رەليگيوزنىح شكولاح ۆەروۋچەنيا / اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 4 قور.1 تىزبە. 44 ءىس-65 پ.
3. و پوليتيچەسكوم ي ەكونوميچەسكوم سوستوياني تۋرگايسكوگو ي چەلكارسكوگو ۋەزدوۆ / اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 516 قور. 1 تىزبە. 541 ءىس-6 پ.
4. اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 4 قور. 1 تىزبە. 57 ءىس.
5. بوكەيحانوۆ ءا. شىعارمالار. – الماتى: قازاقستان، 1994-384 ب.
6. شاكارىم. قازاق ايناسى. ولەڭدەر مەن پوەمالار. الماتى: اتامۇرا، 2003. – 296 ب.

سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى

Abai.kz