تاڭجارىقتىڭ سوۆەت-قازاق جەرىنە بارۋى
باسى: تاڭجارىق كورگەن تاريحي كەزەڭ
حح عاسىردىڭ 1920 جىلدارىنان باستاپ سول سوۆەت قازاق جەرىنەن قاشىپ كەلىپ جاتقان بىلىمدەر بايلار جاعىنان ايتىلىپ جۇرگەن سوۆەت وداعىنا جاڭا ۇكىمەت ورناتىپتى. بايلاردىڭ مالىن تاركىلەپ قۋعىنداپ جاتىپتى، كەدەيدىڭ بالاسى پۇلسىز تەگىن وقيدى ەكەن دەگەن حاباردى ەستىپ جۇرەدى. قازاق جەرىنە بارىپ وقۋدى ارمان ەتەدى. بىلىمگە دەگەن جاستىق جالىن باسىلمايدى، ءتىپتى ۇدەي تۇسەدى.
1922 جىلى كۇنەس اۋدانى تاڭجارىق اۋىلىنداعى اتاقتى ساسان ءبيدىڭ بالاسى نۇپتەبەك بايدىڭ كۇنەس اقوزەن جايلاۋىندا 400 قازاق ءۇي تىگىلىپ ات شاپتىرىپ اتاقتى ۇلكەن اس بەرىلەدى. نۇپتەبەك ساسانۇلىنىڭ اسى دابىرلى وتەدى. داڭقى ىلە وڭىرىنەن اسىپ تالاي جەرگە جەتەدى. باس بايگەگە 100 جىلقى، 15 مانەرلەنگەن قۇرىم پوپايكا بەرىلەدى. نۇپتەبەكپوپايكا زاۋىتىن سالدىرىپ، تەرى مانەرلەۋ زاۋىتىن جاساعان ادام. تاڭجارىق جولدىۇلى: «نۇسىپبەكتىڭ اسى» دەپ اتالاتىن اتاقتى شىعارماسىن جازدى. نۇپتەبەكتىڭ اسى 1922 جىلى كۇنەس اقوزەن جايلاۋىندا بولعان.
بىرەۋدى ارتىق، بىرەۋدى باي جاراتىپ،
زارىقتىردىڭ بىرەۋدى بارىنەن كەم.
تولقىعان تولىقسىعان دۇنيەدە،
جارالعان ادام بولماس بارىنە تەڭ.
ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز جيىرما ەكىنشى جىل،
اس بولدى اقوزەندە كورىپ ەم مەن، - دەگەن ءسوز قالدىرعان اقىن. جانە اسەيىن، ابىكەن سياقتى تالاي جولداستارمەن اقىلداسىپ سوۆەت وداعىنداعى قازاق جەرىنە ءوتىپ وقۋ قۋدى كوبىرەك ايتادى. بىراق بۇلاردىڭ بارلىعىنىڭ بارعىسى كەلمەيدى. وسىمەن جاس جىلقىشىلارمەن قۇپيا سويلەسىپ نۇپتەبەك بايدىڭ جىلقىسىن ىشىندەگى اتاعى شىققان كەتىك كوك دەگەن اتتى جاسىرىن ۇستاپ، ءتىلىن بۋىپ جاراتىپ، اقىرى سول 1922 جىلى قازان ايلارىنىڭ اياعىندا وسى كەتىك كوك اتتى ءمىنىپ قازاق جەرىنە قاراي بەت تۇزەيدى. جاسىرىن قاشىپ شىققان جالىندى جاس جىگىت الىپ ۇشقان جاستىق جالىنىن توقتاتا الماي سان بەلدەردەن اسادى. اقىرعى كۇزدىڭ سالقىن سامالىندا تەربەلىپ كوپ جولدى ارتىنا قالدىرىپ نارىنقول، قارقارا دەپ اتالاتىن جەردەگى ۇلى ءجۇز البان ەلىندەگى ناعاشىلارىنا بارىپ، ناعاشىلارىنىڭ كومەگىمەن ەل كورىپ، جەر كورىپ، ارمانداعان وقۋىن جالعاستىرادى. بايگە كەتىك كوك اتقا ءمىنىپ ەلىنەن قاشىپ شىققان جاستىق جالىن قياندا قيالارعا جەتەلەسە ۇزاق جول قاجىتقانىمەن، اسقار شىڭ جاسىل دالا اقىندى شىڭداي تۇسەدى. «ارمانىم مەنىڭ» دەگەن ولەڭى وسى كەزدە شىققان سياقتى، اقىن وسىلاي اندەتىپ كەلدى. مىنە بۇل جاس جۇرەكتەن شىققان ارمان ءانى دەپ ايتادى.
سول زاماندا جاپادان جالعىز ەلدەن شىعىپ ۇزاق جول باسىپ جات جەرگە بارعاندىعى ازاماتتىڭ قايتپاس قايسار ەرلىگىنىڭ كورىنىسى دەگىڭ كەلەدى.
ارمانىم مەنىڭ ءانىن شىرقاپ كەلەدى
ارمانىم اتتەڭ دۇنيە ءحالىم مەنىڭ،
جوق بولدى-ااۋ ءسوزىم كۇشتى ءمالىم مەنىڭ.
بوساعا كەدەيدىكى، ءتور بايدىكى،
قاينايدى سول جەرىنە قانىم مەنىڭ.
بۇل كۇندە ءتىل سويلەمەي پۇل سويلەگەن،
شىدايدى بۇعان قايتىپ جانىم مەنىڭ.
تون كەلتە، ءجۇنىم سۇيىق، قۇيىرىق شولاق،
جەتىلىپ ءبىر شىقپايدى-اۋ جالىم مەنىڭ.
ءبىر اتتى ءوزىم مىنسەم باسقاعا جوق،
جەتەدى نەمەنەگە ءالىم مەنىڭ.
باسپانا جىرتىلعان قوس، ساۋىن جالعىز،
نە بولار كەمپىر مەنەن شالىم مەنىڭ.
قاپاستا شىرىلداعان بوز تورعايمىن،
بۇلبۇلداي ەستىلەر مە ءانىم مەنىڭ.
اۋدارىپ فەودالدىق وكتەمدىكتى،
قاي ۋاقىتتا اتار ەكەن تاڭىم مەنىڭ.
ەسە السا ەزىلگەندەر زۇلىمداردان،
سول كەزدە تۇرلەنەر ەڭ ءسانىم مەنىڭ.
كوكسەگەن ارمانىما جەتىپ ولسەم،
قابىردا شىرىمەس ەدى ءتانىم مەنىڭ، - دەگەن اقىن تولعاۋلارىنان تەرەڭ ءنار، ءبىلىم جاتىر. ءوزىنىڭ كەدەيلىگى، السىزدىگى جانىن مۇجىپ قوعامنىڭ تەڭسىزدىك فەودالدىق ءتۇزىمنىڭ زامان ۇشىن كەدەرگى بولىپ وتىرعاندىعىن اشكەرە سىندادى.
ءسويتىپ الىس جولدى قىسقارتىپ وزىمەن ءوزى سويلەسىپ كەڭەسىپ، قارقارا نارىنقولداعى ناعاشىلارىنا كەلىپ قوسىلىپ، ءوزى ارمانداعان مەكتەپتەردەن بىلىممەن سۋسىنداپ، كوڭىل-كۇيىن كوتەرە تۇسەدى.
«تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى» وسى قارقارادا بولعان. وسى ايتىس ەل نازارىن ەرەكشە اۋدارعان. ول كەزدە قازاقتىڭ الاش رۋلارى وزدەرىن وزدەرى سىنداپ، البان مەن قىزايدىڭ كەم-كەتىك كەمشىلىكتەرىن ايتىپ، وتكەن زامان اعىسىن تىلگە تيەك ەتكەن كورىنەدى. وسىنداي ەكى اۋىز ءسوز ايتا كەتەلىك.
تاڭجارىق:
وسى قويدىم اقىنى جۇرتتى تيعان،
جولىندا الاش ەلى جانىن قيعان.
بوز قارىن شىعا سالما كورىنەدى،
شىتىناپ شىت كويلەككە ارەڭ سيعان، - دەسە. قويدىم:
قاراڭدار مىنا توپقا نايمان كەلدى،
قاڭعىرعان جالعىز قىزاي قايدان كەلدى.
اسۋ ۇرىپ مىرزالىعى كەرى كەتكەن،
مويىنىنا كوك شولاقتىڭ ەرى كەتكەن.
اقتابان شۇبىرىندى ىزىنە ساپ،
مەن بە ەدىم قىزايىڭدى تەنتىرەتكەن؟!
قويدىم مەن تاڭجارىقتىڭ وسىلاي ۇزاق تولعاۋى بار.
وسى نارىنقول، قارقارا جەرىنە ءبىلىم-ونەر ىزدەپ كەلگەن اقىننىڭ بوز بالالىق داۋىرىندە ورىس تىلىنەن دە، قازاق تىلىنەن دە ساباق العان كورىنەدى. وسى وقۋمەن بىرلىكتە باسپادان شىققان ابايدىڭ كىتاپتارىمەن تانىسا باستايدى. اباي كىتاپتارىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقىپ الەم تانىعان ابايدىڭ اقىليا سوزدەرى مەن جانە ولەڭدەرىمەن دە تانىسا باستايدى. «سەگىز اياق» دەپ باستالاتىن قۇندى شىعارمالارى مەن اقىليالارى تاڭجارىقىڭ وقۋىنا دا رۋحاني تىرەك بولعان.
اباي كىتابى، ىبىراي التىنسارين، شاكارىم، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپتاردىڭ شىعارمالارىنان سۋسىنداپ، ءوزىنىڭ وي ءورىسىن ونان ءارى ۇشتاي تۇسەدى. اباي جانە الاش زيالىلارىن وزىنە ۇلگى ەتەدى. وسىلاي وقۋىن جالعاستىرىپ ءوزىنىڭ بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىن ايگىلەپ وي ءورىسىن اشا تۇسەدى. جاڭالىقتاردان زامان اعىمى، قوعام اۋقىمى تۋرالى تۇسىنىكتەرى ايقىندالا تۇسەدى.
اقىن ءوز جەرىنە 1925 جىلدارى ورالعاندا، ۇلى اباي كىتاپتارىمەن قوسا كوپتەگەن ءبىلىم ورەسى جوعارى كىتاپتاردى بازارلىق رەتىندە الا كەلىپ، ەل-جۇرتىنا، اعايىن-باۋىرلارىنا تاراتىپ بەرىپ، مەشەۋ جاتقان ەلدى جاڭا بىلىممەن سۋسىنداتادى. ءبىلىم قۋعان تالاپتىلاردىڭ قىزۋ القاۋىنا بولەنەدى. ءوز جۇرتىنىڭ ءبىلىم ونەردەن ارتتا قالعانىنا وپىق جەيدى.
ايگىلى اقىننىڭ ءومىر مەكتەپتەرى دە كوپ بولعان. اقيقاتپەن قاتىگەزدىك شيلەنىسكەن قۇلدىق ەزگىنىڭ ارپالىسىنا تۋرا كەلسە دە كەۋدەسىنەن اتىلىپ شىققان ولەڭدەرىن توقتاتا العان جوق. حالقىمىزدىڭ «ۇلىلىقتى تانىعان جەردە، ادامدىق ورىن جارقىرايدى» دەگەن ءسوزىنىڭ تەرەڭدىنىنە كوز جەتكىزىپ، ونەر، عىلىم، بىلىمگە تىپتەن بەل بايلاپ، مىقتاپ كىرىسەدى.
اقىن حاكىم اباي، ىبىرااي التىنسارين، شاكارىم، مىرجاقىپ قاتارلى الاش زيالىلارى مەن عۇلامالارىنىڭ شىعارمالارىن ءوزىنىڭ ومىرلىك ۇيرەنۋىنە، ءتول دارىنىن ۇشتاۋعا شىراق ەتەدى.
ەندى «اقىن سىرى»، «شىنتىلەك» دەگەن شىعارماسىنان ۇزىندىلەر ايتامىز.
ءسوزى دەپ پالەنشەنىڭ اتاپ ايتار،
سىناساڭ سىنى ءتۇزۋ ۇل بالانى.
اباي، اسەت، احمەت، مىرجاقىپتار ،
جەتپەيدى وعان جيساڭ مىڭ بالانى.
شاكارىم، ارىپپەنەن مۇرىن ومار،
كومبەگە ولار شاپسا تىڭ بارادى.
ءسوزىنىڭ ءاربىرىنىڭ سىرى بولەك،
مىيعا سالىپ ەكشەسەڭ ىلعانادى.
سوزدەرى باسقا اقىننىڭ ماعىن ءمالىم،
قۇرت سالعان شايداي ءىرىپ بىلعانادى.
ءبارىن دە اباي ءسوزى باسىپ كەتەر،
ءبىر پارشا شەتتەن الىپ قىرناعانى.
ءسوزى بار باسقا اقىننىڭ جىرتىق-جاماۋ،
جۇرەكتەن ارەڭ شىعار تىرناعانى.
ا. بايتۇرسىنوۆ اتىن بۇزىپ، بولدى «ماسا»،
قوس قىرتىستى ءسوز جازدى بەتى تاسا.
ىزىڭداسام ۇيقىڭدى ءبول دەپ ەدى،
وقىعان ادام كورمەدىم ونى دا اسا.
سىنىق بۇتاق سەكىلدى تومەندەمەي،
جەمىسىڭدى جۇلعىزباي دەدى جاسا.
بەت-بەتىڭمەن مالشا ورمەي بىرىك دەدى.
قايتەسىڭ ونى دا ەل تىڭداماسا،
مىرجاقىپتان جازىلدى «ويان قازاق»،
ونى قاشان ەسكەردى نويان قازاق؟!
ويانعاننىڭ ورنىنا ۇيقى سالىپ،
قالدى عوي شي تۇبىندە قويان قازاق.
شاكارىمنەن تارالى «قازاق اينا»،
ونى كورىپ قاي قازاق الدى پايدا.
ەسىل ءسوزدىڭ جەتە الماي قادىرىنە،
كىتابى ۇقپاق تۇرماق قالدى قايدا.
سول سوزدەردى ەشكىم ۇقپاي قاراڭ قالدى،
ءسوز ۇقپايتىن قازاقتا ساراڭ قالدى.
شىنعا سەنبەي جالعانعا ساتىلعان ەل،
تاۋ مەن تاسقا قاقتىعىپ اراندالدى.
سول جۇرگەننىڭ ءبىرى مەن جۇرگەن ازىپ،
سۋ تابا الماي قۇرعاقتان قۇدىق قازىپ.
ەندى قازاق تۇزەلىپ ەل بولار دەپ،
ۇمىتپەن از ەسكەرىپ قويدىم جازىپ.
ايگىلى اقىن تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ تولىپ جاتقان، وزەن بولىپ اعىلعان شىعارمالارى بار. «كەلگەندە ءوز-وزىنە قانداي مىقتى» اتتى جىرىنا كوز جۇگىرتەلىك:
كەلگەندە ءوز-وزىنە قانداي مىقتى،
اتالىپ باتىر بالۋان داڭقى شىقتى.
ول قارا كۇش ىستەمەي بۇل زاماندا.
باسقالاردان قورعانىپ قويداي ىقتى.
سويىل شوقپار جاراماي قارۋلىعا،
بالۋاندى ايلا، سيقىر، ونەر جىقتى.
ونەر ءبىلىم ۇيرەنگەن از بولسا دا،
كوپتى كومىپ كول قىلىپ كورگە تىقتى.
ەندى ءبىلدى ءبىزدىڭ جۇرت كىم قيىنىن،
اۋزىن باسىپ ارمان قىپ ىشتەي بىقتى.
قويداي تالاپ باس سالىپ باسىڭدى جەپ،
جۇرەككە وتىر سالىپ كەتپەس دىقتى.
باسقالار قۇستاي ۇشىپ ءجۇر باسىندا،
قويانداي قاسقىر كورگەن قازاق بۇقتى.
ساقتاۋلى قالبىرداعى قايماعىنداي،
باسقالار مۇرتىن مايلاپ قولىن سۇقتى.
مالىڭدى الىپ باسىڭدى داۋعا سالىپ،
اق بەتىڭە قارالاپ كۇيە جۇقتى.
الدەقاشان حاكىم اباي ايتىپ وتكەن.
قانەكي سول اقىلدى قايسىسى ۇقتى؟!
بىرەۋىڭدى كورمەسەڭ ءبىرىڭ دوس دەپ،
بىرلىكسىز قىلعان ءىستىڭ ءبارى بوس دەپ.
ايتقان ءسوزىن ءبىر قازاق ۇقپاعان سوڭ،
جاعىن جار، ءتىلىن كەز قىپ كەتكەن قوش دەپ.
كەيىنگى شىنجاڭ قازاعىنىڭ زيالىلارى قىتاي شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرىن ايگىلى اقىن تاڭجارىق جولدى دەپ تۇراقتاندىردى. ءبىز تاڭجارىقتاي ۇلى تۇلعانى كورنەكتىلەندىرۋگە، اقىننىڭ بۇكىل قازاق ادەبيەتىندەگى ورنىن جوعارلاتۋعا حاقىلىمىز. ۇلى اقىن قازاق الاش زيالىلارى قاتارىنان ورىن الۋعا ءتيىستى دەپ بىلەمىز. ادەبي ومىردەگى اقىن شىعارمالارى، ولەڭدەرى جەتىپ اسادى.
بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ جارقىن قادامىن جانداندىرىپ ادەبيەتتىڭ بيىك شىڭىن جاراتۋ زاتتىق بايلىق رۋحاني بايلىقتىڭ عىلمي ءوندىرىستىڭ شىعار جولىن جاراتىپ تەڭدىك پەن تاتۋلىقتىڭ ۇلگىلەرىن شىعار ءتۇيىن ەتە وتىرىپ ىنتىماق پەن بىرلىكتىڭ «التاۋ الا بولمايدى، تورتەۋ تۇگەل بولاتىن»، «تەڭدىك» ارازدىق تۋدىرمايدى دەيتىنى ۇلاعاتتى اقلياعا تاباندى بولۋىمىز كەرەك ەكەندىگىن كورە ءبىلۋىمىز كەرەك ەكەن. جوعارى مەن تومەننىڭ قايشىلىعىن دۇرىس شەشۋ ادامدىق قاسيەتتەردەن جاڭىلماۋىمىز العى شارت ەتىپ ۇستالۋ كەرەك. ادامدىق ءمورال تاربيەسى شىعار جول.
اباي: ادام بالاسىنان «اقىل عىلىم، ار، مىنەز، ۇيات دەگەن نارسەلەرمەن وزادى. باسقالاي وزدىم دەۋدىڭ ءبارى اقىماقتىق» دەپ كورسەتەدى. ءبىز ابايدىڭ اقىليالارىن بوىمىزعا جۇقتىرا الدىق پا؟ زاتتىق بايلىق پەن رۋحاني بايلىقتىڭ شىعار جولى وزىق ءوندىرىستى قاستەرلەپ، عىلىمي ءوندىرىستى شىعار ءتۇيىن ەتىپ ءوندىرىس پەن عىلىمنىڭ قاتىناسى ءوندىرىس پەن ءبىلىمنىڭ قاتىناسىن شىعار ءتۇيىن ەتۋ وزىق ءوندىرىس دامىماسا حالىقتى دامىتۋ حالىق تۇرمىسىن جاقسىلاۋ بوس سوزگە اينالادى.
ءار ادام ءوزىن-ءوزى دامىتۋ، ءوزىن-ءوزى باعالاۋ كەرەك ەكەن. رۋحاني جاڭعىرىۋ ءۇشىن قوعامنىڭ ادەبي ءورشىل تالاپتارىن قاناعاتتاندىرىپ، وتاندى، حالىقتى وزىق ونەر عىلىمنىڭ، ءوندىرىستىڭ كاسىپتەرى جاراتىلسا ادەبيەتىمىز دە داميتىنى ءسوزسىز.
دامۋدىڭ ارتىندا قالماي تاجىريبە ساباقتاردى قورتىندىلاپ، الاش زيالىلارىنىڭ ادەبيەتتەگى ءورشىل تالابىن قاناعاتتاندىرىپ، جاستار بۇدان ساباق الىپ، قوعامدىق ءوندىرىستى دامىتىپ، ادەبيەتتىڭ حالىققا قىزمەت وتەۋىن، حالىققا قىزمەت وتەۋدە جاستاردىڭ قوعامنىڭ وزىق وندەرىستەگى ورنىن جوعارىلاتۋ، بىلىمنىڭ ادەبيەتتەگى ۇلگىسىن جاراتۋعا قاراي ويىسۋىمىز كەرەك. وسىنى ەسكە الا وتىرىپ تاجىريبە ساباقتاردى قورتىنلاپ، اينا ەتىپ تارحي وتكەن ىستەردەن ساباق الىپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز قاستەرلەۋىمىز قاجەت.
الاش الاشتى كەرەك ەتپەسە سەنى كىم كەرەك ەتپەكشى؟ ءبىز اباي يدەياسىمەن ءوزىمىزدى رۋحاني دامىتىپ، الاش زيالىلارىنىڭ تاجىريبە ساباقتارىن قورتىندىلاپ جيناقتاپ، قوعامنىڭ ارتىقشىلىقتارىن قاستەرلەپ، كەمشىلىكتەردى تۇزەتىپ، عىلمي ءوندىرىس ورەسىن جاراتىپ، عىلىم-تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىنىڭ، كاسىپتىڭ ورەسىن جوعارلاتۋعا، عىلىم ونەر جولمەن جۇرۋگە نەگىزىمىزدى مىقتىلاۋىمىز كەرەك.
ايگىلى تاڭجارىق ۇلت ءۇشىن تاۋسىلمايتىن رۋحاني ۇلەس قوستى
تاڭجارىق جولدىۇلى «شەتەلدىڭ اقپاراتىن تاراتىپ ءجۇر» دەپ، ىلە قۇلجادا قولعا الىنعاننان كەيىن، 1928 جىلى حالىق جاعىنان «ازاماتىمىز كۇناسىز» دەپ بوساتىپ العان بولاتىن. وسىدان كەيىن اقىن حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ولەڭمەن جەرىنە جەتكىزىپ ايتىپ، ەلىن قاراڭعىلىق مەشەۋلىكتەن قۇتقارۋ جاعىندا ولەڭدەرىن بارعان سايىن ۇدەتە تۇسەدى.
ادام بالاسىنىڭ جاستىق ماحابباتىن دا اقىن قاعىس قالدىرماعان. جاستىق جالىنى ۇدەي تۇسكەن «انار ساۋلە»، «نازگۇل»، «ەي، اللا وسى الەمدى سەن جاراتتىڭ» قاتارلى شىعارمالارى وسىلاي اقىننىڭ سان الۋان تاپقىرلىق شىعارمالارى تاسقىن سۋداي جوڭكىلە تۇسەدى.
وسى كەزدە ىلە جەرىن جاۋدان قورعاۋ ءۇشىن كۇرە ۇلىعى ىلەدەگى قازاق بولىستارىنىڭ بارلىعىن شاقىرىپ باسىن قوسىپ، جان-جاقتان جاۋ انتالاۋدا، ءوز ىشىندەگى دۇربەلەڭنەن سىرتقى جاۋدان قورعانۋعا قازاق بولىستارىنان كەڭەس سۇراعان. سوندا الدىعا ەشكىم شىعا الماي وتىرىپ قالعاندا ىلەدە اتاعى بار ساساننىڭ ۇلى تەرگەۋسىز، تەرگەۋسىزدىڭ ۇلى ماقسۇت ورتاعا شىعىپ ءسوز الىپ جاۋدىڭ بەتىن قايتاراتىندىعىن دالەلدەپ، ءوزىنىڭ جوسپارىن الدىعا تارتادى. (قىزاي ەلىنىڭ تورەسى قۇدايمەندە ءتايجى قايتىس بولعان سوڭ، قارادان شىققان ساساننىڭ ۇلى تەرگەۋسىز قىزاي ەلىنە ءتايجى بولعان.) جانە ناقتىلى ايلا-شارالارىن دا كورسەتەدى. كۇرە ۇلىعى قارسى الىپ، قاناعاتتاندىرىپ ماقسۇت بولىسقا اسكەري كۇش بەرەدى. ماقسۇت بولىس قازاقتىڭ وزىنەن اسكەر الىپ، كۇنەس باسى جۇلدىز اسۋىنان كەلەتىن دۇڭگەندەردىڭ بەتىن قايتارىپ جەڭىسكە جەتەدى. كۇرە ۇلىعى ماقسۇتتى القاپ «گۋانداي بولىس» اتاعىن بەرەدى. بۇل اسكەري بولىس دەگەن ءسوز. ماقسۇت گۋانداي بولىس اتالىپ، اتاق-ابىرويى جوعارلاپ ىلەدەگى قازاق بولىستارىنىڭ ۇستىنەن قاراپ، ىلە قازاقتارىنا بيلىگى جۇرە باستايدى. تاڭجارىق اقىننىڭ الىمدىلىن بايقاعان ماقسۇت گۋانداي جانە اقىننىڭ حانزۋ، ورىس ءتىلىن بىلەتىندىگى ءۇشىن وزىنە كاتىپ ەتىپ العان بولاتىن. بۇل كەزدە جوعارى دارەجەلى وقىعان زيالى ابەۋ قودىشۇلى 1933 جىلدان باستاپ ولكەلىك قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ باستىعى بولعاننان كەيىن ءۇش ايماق وقۋ-اعارتۋ قىزمەتىن ۇستاۋدا ايىرىقشا ءمان بەرگەن. اعارتۋ ءىسى جاندانىپ ءار ايماقتاردا ۇلتتىق وقۋ-اعارتۋ قۇرىلا باستايدى.
1935 جىلى ناۋىرىز ايىندا قۇلجا قالاسىندا «قازاق-قىرعىز ۇيىمى» قۇرىلادى. ماقسۇت گۋانداي ابەۋدىڭ ورنالاسترۋىمەن وسى ۇيىمنىڭ باستىعى بولادى. ونىڭ ورىنباسارلارى سۋان كەنجەبەك بولىس جانە تورعاي جابىقباي بولىس سايلانادى. ادەبيەت كوركەمونەر سالاسىنا تاڭجارىق جاۋاپتى بولادى. ۇلتتىق وقۋ-اعارتۋ بويىنشا، ۇش ايماق كولەمىندە جەر-جەردەن ارت-ارتىنان باستاۋىش مەكتەپتەر اشىلىپ، كۋرستار ۇيىمداستىرىپ، مۇعالىم دايىنداۋ ءىسى قاۋىرت جۇرىلەدى. ادەبيەت كوركەمونەر جاندانا تۇسەدى. ىلە ايماعىنىڭ جەر-جەرىندە مەكتەپتەر بوي كوتەرىپ وقىتۋشى تاربيەلەۋگە كوڭىل ءبولىنىپ، قازاق جەرىنەن كەلگەن بىلىمدىلەر ىلە ءبىلىم جۇرتىمەن بىرلەسىپ وقىتۋشى تاربيەلەۋگە ءمان بەرىلەدى. ۇزدىكسىز تاربيە ءجۇرىلىپ جاتقان سونىڭ ءبىرى كوكقامىر قۇلجا اۋدانىنان «تۋراسۋ» جايلاۋىندا اشىلعان تۋراسۋ كۋرىسى ەدى. سول جىلدارى ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ الىپپەسىنمەن ءبىلىم تارقاتقان مۇعالىمدەردەن ءبىرازى بار ەكەن. سونىڭ ءبىرى، مەيىرحان ەرمەكتاسوۆ قازاق انا ءتىل الىپپەسىنەن ساباق وتكەن. بىلىمگە ۇمتىلعان قۇلجا اۋدانىنىڭ جەر-جەرىنەن كەلگەن تالاپتى جاستارعا كۋرس اشىپ ساباق وتەدى.
كوپتەگەن ادامدار ساباق الىپ قىسقا ۋاقىت ىشىندە ساۋاتتى ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەر قاتارىندا ىلە ءبىلىم جۇرتىنان وقۋ تاۋىسىپ، تۋراسۋ كۋرسكە وقىتۋشى قاتارىندا كەلگەن دۋلات شارافيۇلى دا بار ەدى. انا ءتىل الىپپەسى ۇيرەنۋ جوعارى ورلەۋگە كوتەرىلىپ ا. بايتۇرسىنۇى الىپپەسىمەن ساۋات اشادى. ەسەپ، جاعىراپيا، تاريح تۋرالى دا ساباق بەرەدى. ۇرپاقتى، جاس جەتكىنشەكتەردى تاربيەلەۋگە وسىلاي ءمان بەرىلەدى.
ناداندىقتان قۇتىلۋ قيمىلى كۇشتى اڭىس قوزعايدى. وقۋ مەرزىمى بىتكەن سوڭ ەمتيقان الىپ، تولىمدى مۇعالىم دەگەن كۋالىكتەرىمەن جەر-جەرلەرىنە قايتادى. قۇلجا اۋدانى بوربوسىننان «تۋراسۋ» كۋرسىنە قاتىسقانداردان مۇقات اۋباكىرۇلى، مۇقامادي داركەمبايۇلى، ءابىش وتەبايۇلى، الكەي اتابايۇلى، ماينۇر سادىققىزى قاتارلىلار جانە باسقالار بار. وسى 1930 جىلدار باستالىسىمەن ىلە ءوڭىرىنىڭ جەر-جەرىندە مەكتەپ سالۋدىڭ باسەكەسى باستالىپ كەتەدى. كوكقامىر قۇلجا اۋدانىنان العاشقى بوي كوتەرگەن مەكتەپتەردەن «جىرعالاڭ جابىقباي مەكتەبى»، «قۇلىستى ناسىلبەك مەكتەبى»، «بوربوسىن مۇقان مۇعالىم مەكتەبى»، «بولەكەي داداي مەكتەبى» «ۇلكەن بۇلاق بەسدوڭ سىماعۇل مەكتەبى» بوي كوتەرىپ بالا وقىتا باستايدى. جانە ساۋاتسىز وقىتۋدى دا قاعىس قالدىرمايدى.
ماقسۇت گۋانداي قازاق قىرعىز ۇيىمىنا باسشىلىق ەتىپ ابەۋ قۇدىشۇلىنىڭ قولداۋىمەن تاڭجارىق جولدىۇلى قاتارلى زيالىلار قازاق وقۋ اعارتۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسادى. اسىرەسە «جىرعالاڭ جابىقباي مەكتەبى» باستاۋىشتان ورتا مەكتەپ 10 كلاسقا دەيىن ساباق ءوتىلىپ كوپتەگەن وقۋشىلار جەتىلىپ شىعىپ وقىتۋشىلاردىڭ قوسىنى جاقسارا تۇسەدى. ءسويتىپ قازاق انا تىلىندە كوپتەگەن زيالىلار جەتىلىپ شىعادى. جانە كۇنەس ساتىبالدى مەكتەبى، ارالتوبە مەكتەبى، تالدىتۇران مەكتەبى، نىلقى اۋدانى، قاراتوبە ورازقان مەكتەبى تاعى باسقا كوپتەگەن مەكتەپتەر بوي كوتەرىپ حالىقتىڭ ناداندىقتان، مەشەۋلىكتەن قۇتىلۋىنا جول اشىلىپ حالىقتىڭ القاۋىنا بولەنەدى. قاناپيا داركەنبايۇلى، دۋلات شارافيۇلى قاتارلىلار وسى قاراتوبە مەكتەبىندە مۇعالىم بولعان. قاراتوبە ورازقان مەكتەبى ول كەزدە اۋدان ءرولىن اتقارعان بۇل مەكتەپ ورازقان بولىس سالدىرعان مەكتەپ ەكەن. ورازقان ستامبايۇلى ءۇش ايماق توڭكەرىسىن قولداپ 300 ات ەر-توقىمىمەن جونەلتكەن ەكەن.
قازاقتىڭ ءوزىنىڭ انا تىلىندە جان-جاقتىلى تالاپتانعان العاباسار جاستار كوپتەپ جوعارىداعى مەكتەپتەردەن جەتىلىپ شىعادى. مىسالى ءۇش ايماق توڭكەرىسىن باستاۋىش اكبار باتىر، سەيىت باتىرلار، نۇسىپقان پالكاۋنىڭ، ماناپقان پالكانيك، قاناپيا مايور، قازىقان كوماندير، راشات كاپيتان سول قارا تۇنەك زامان گومينداڭعا قارسى كوتەرلىگەن ەزگى مەن قاناۋعا قارسى حالىقتى باستاۋشى العابسار زيالىلار ەدى. مىنە بۇلار ايگىلى اقىن تاڭجارىقتىڭ زامانداستارى بولاتىن. تاڭجارىقتىڭ اكبار سەيتكە جازعان حاتتارى راستاي تۇسەدى.
كەيىنگى تاڭجارىق شىعارمالارىن جيناۋ باسپادان شىعارۋعا ەرەكشە ۇلەس قوسقان ايگىلى قۇرمانالى وسپانۇلى، ەرعالي ابىلقايىرۇلى قاتارلى باسشىلار ءوز ۇلەستەرىن قوسقان. 1980 جىلدان كەيىنگى تاڭجارىق شىعارمالارىن جيناپ باسپادان شىعارۋعا ءجانابىل سىماعۇلۇلى، اسقات كەرىمبايۇلى قاتارلىلاردا ايگىلى اقىنى تاڭجارىق شىعارمالارىن تولىق نەگىزىن تابۋعا اتسالىسقان باسشىلار دەسەك بولادى.
جازۋشى ورازانباي ەگەۋباي تاريحشى، جازۋشى جاقىپ ءجۇنىسۇلى كەيىنگى قۇرمانالى جۇنىسقانوۆ قاتارلى جازۋشى، زەرتتەۋشىلەر عىلمىي ماقالالار زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن كىتاپ جازعان تاريحي ادامدار قۇمانالى جۇنىسقانوۆتىڭ «تاڭجارىقتى تانۋ كىتابى» شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان 2013 جىلى جارىق كورگەن.
تاڭجارىق اقىن «قازاق قىرعىز ۇيىمىندا» 1930 جىلدان باستاپ ىستەگەن كەزدە قازاق وقۋ-اعارتۋىنا سۇبەلى ۇلەستەر قوسقان شىنجاڭداعى الاش زيالىلارى. ابەۋ قۇدىشۇلى، شارىپقان كوگەداي، دۋبەك شالعىنباي، ماقسۇت گۋانداي، جابىقباي بولىس، ورازقان بولىس قاتارلى زيالىلار ءۇش ايماق وقۋ-اعارتۋىنىڭ دامۋىنا وشپەس ۇلەس قوستى. تاڭجارىق اقىن قول سالىپ ىستەپ ادەبيەت كوركەمونەردى بارىنشا دامىتىپ قۇلجا قالاسىندا قازاقتىڭ العاباسارلارىمەن بىرلەسىپ، حالىقتاردى ەسكىلىكتىڭ ەسىگىنەن شىعارىپ دالادان قالاعا ءتۇسىرىپ مادەنيەت، ونەر، ءبىلىم ۇگىتتەدى. قازاقتىڭ «قىزجىبەك پەن تولەگەن»، «قويشى كوپەن»، «قالقامان مامىر»، «شۇعا»، «ەڭلىك كەبەك»، «بەتىم-اي قۇداعي» سياقتى داستانداردى ساحنالاستىرىپ دراما تەاتردىڭ دامۋىنادا ءوز ۇلەسىن قوستى. سونىمەن قاتار ايەلدەر تەڭدىگىن جىرلاپ ساحنا الەمىنە كوپتەپ كەيىپكەرلەر جەتىلدىردى. اقىن ءوزى ءابىش، كەبەك، قۇداعي ءرولارىن تارتىمدى سومداپ بىلىمگە شولدەگەن قازاق، قىرعىز باۋىرلاستارىن ادامدىق تەڭدىك جولىنا جەتەلەدى. 1934 جىلدان باستاپ ورتالىق قالا ۇرىمجىدەگى وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسى جاعىنان ىلەدە حانزۋشا جانە ۇيعۇرشا گازەت شىعادى. مۇنى كورگەن تالعامپاز تاڭجارىق ماقسۇتقا بارىپ ىلەدە قايسى ۇلت كوپ دەپ توتەسىنەن سۇراق قويادى: - ارينە، قازاق كوپ، - دەپ جاۋاپ بەرەدى ماقسۇت باستىق. راسىندا سول كەزدە جان سانى جاعىنان قازاق باسىم ەدى.
بۇل سۇراق ماقسۇت باستىقتى ويلاندىرا تۇسەدى. ءسويتىپ تاڭجارىقتىڭ باستاۋىندا جان-جاقتىلى ىزدەنۋمەن 1935 جىلى ىلەدە «ىلە وزەنى» گازەتى تۇڭعىش جارىق كورەدى.
ادىلەت شىندىق جولىن ۇيرەتەدى،
اشادى اشتى شايداي اڭ سەزىمدى.
ايناداي جارقىراتىپ كورسەتەدى،
ءمىنى بار قولىڭا الىپ كور ءوزىڭدى.
اقىلدى اۋىزشا ايقتان الماۋشى ەدىڭ،
سوزىنە ايتقان قۇلاق سالماۋشى ەدىڭ.
قىمىزعا شەكەڭ قىزىپ العاننان سوڭ،
پايداسىز بوس مىلجىڭنان تانباۋشى ەدىڭ.
بالاڭدى وقىت دەسە قاشۋشى ەدىڭ،
داۋ جاڭجال شاتاق جاققا باسۋشى ەدىڭ.
توپ قۇرىپ مورگە تالاس بار ونەرىڭ،
مالىڭدى بەت الباتى ءشاشۋشى ەدىڭ.
ول زامان كەلمەسكە كەتتى دەيمىن،
كوز اشار زامانىمىز جەتتى دەيمىن.
قالىڭ قازاق ەندى اش كوزىڭدى،
وقىپ كور گازەتىمدى تاعى مەنىڭ،
جالىنىپ قايتا-قايتا وتىنەمىن دەگەن تاڭجارىق اقىننىڭ ءوزى قول سالىپ شىعارعان «ىلە وزەنى» گازەتى تۇڭعىش سانىنا باسىلعان ولەڭدەرىنىڭ ءوزى ءبىر ۇلگى. اقىن تاڭجارىق حالىقتى ناداندىقتان قۇتقارامىن دەپ جانتالاسىپ نادان قالما وقىماساڭ قالدىڭ عوي قارا بوپ. سەنىڭ كوزىڭدى وقۋ ءبىلىم اشادى، قاتارعا كەل، ەل بولۋ ءۇشىن ءبىلىم كەرەك ونەر ءبىلىمىنىڭ تورىنە شىقپاي كوزىڭ اشىلمايدى دەيدى.
ادامدار قايعىمەن جانباعۋدىڭ جولىن ىزدەيدى. ال، عۇلامالار ىزدەنىپ حالىق ءۇشىن ءبىلىم جاراتادى.
اقىن تاڭجارىق:
كوكەيدە ايقىن بولىپ قۇران قولدا،
پانيدە وركەندەسىن تۋرا جولدا.
بالاڭ كاپىر بولادى دەپ ازعىرماسىن.
ازەزىلى ادامنىڭ شالا مولدا.
ناداننىڭ ناداندىعى سول بولادى.
ءولىم ايتىپ اپ جۇرگەن كوردى قولعا.
بالاڭ ءدىنسىز بولمايدى وقىعاننان،
ونەر عىلىم كەۋدەگە توقىعاننان،
قايتا ءدىنسىز سول بولار ونەرسىز بوپ.
باسقالاردىڭ قۇلدىعىنا ءتۇسىپ قالعان.
ايتامىن ويانسىن دەپ جاستارعا،
ايتامىن قونادى اۋ دەپ باستارىڭا.
بار بولسا ارجاعىڭدا ونەر بىلىمگە ۇمتىل،
سول كەرەك ەڭ الدىمەن جاس جانىڭا.
بۇل جەردە اقىن:
ءبىلىم يگەرىپ ءوزىڭدى ءىلىمنىڭ جولىنا سال، كوكىرەك كوزىڭ بىلىممەن اشىلادى. بىلىممەن كوكىرەك كوزىڭ اشىلسا ونان كەيىن ونەر ءبىلىم ىزدە، ونەرسىز بولىپ قالما. ونەرسىز عىلىمسىز مىنا ومىردەن ەشتەڭە تابا المايسىڭ. اللا دۇنيەنى عىلىممەن جاراتقان دەپ ويىن ولەڭمەن ورنەكتەيدى.
ءىلىمدى يگەرگەن يسلام جولى ادالدىقتان، تازالىقتان باستالادى دەمەكشى. تاعى دا توقتالۋعا تۋرا كەلدى.
مۇقامەت پايعامپاردىڭ قاديستەرىندە:
ءبىر ساعات ءىلىم ۇيرەنۋ ءبىر كەش بويى قۇلشىلىق قىلۋدان جاقسى. ءبىر كۇن بويى عىلىمنان ءدارىس الۋ ءۇش اي ورازا تۇتقاننان جاقسى. پايعامپاردىڭ ءوزى دە قۇرى كۇتىپ وتىرا بەرەتىن سوقىر سەنىمدى ەمەس. وقۋعا عىلىم، ءبىلىم ىزدەۋگە ۇندەگەن. وسىدان-اق عىلىمنىڭ قانشالىق قاستەرلى ەكەندىگى كورىنىپ تۇرعان شىعار «سەنىمنىڭ ۇزدىك بەلگىسى، توزىمدىلىك ەكى جاقتى شىدامدىلىق» جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ ءبارى قۇدايدان بولسا مەن ىزدەگەنمەن ۇمتىلعانمەن نە بولار دەيسىڭ دەمەي بىلىمگە ونەرگە ۇتمىلۋ ارقىلى جەتىلۋ يماننىڭ باستى قاعيداسى: دەپ تانۋ كەرەك.
«جەڭىسكە ءوزىنىڭ اقتىعىنا، ادالدىعىنا سونىمەن بىرگە قابىلەتى جىگەر كۇشىنە سەنگەن ادام عانا جەتەدى. سوندىقتان ادام يمانعا سەنىم كەلتىرە وتىرىپ ءوزىنىڭ تانىمدىق قابىلەتتەرىن جەتىلدىرىپ وتىرۋ كەرەك». «تانىم مەن سەنىم ادامنىڭ قوس قاناتى» ۇلاعاتتى ءسوزدىڭ استارى وسى. (تۇگەل العىڭ كەلسە ءومىردىڭ ىرىسى) ءجۇسىپ بالاساعۇن جىرلاعانداي «ءدىني سەنىم وي تازالىعى» دەپ ءسوز تازالىعىنا جەتەلەسە، عىلىم، تانىم، وقۋ، ىزدەۋ ءوزىن-ءوزى شىڭداۋ ارقىلى جۇمىس ىلگەرى جۇرەدى دەگەن وسىلايشا ىلگەرى باسا بەرگەندە عانا وزگەلەردەن قالماي وركەنيەتكە جەتەمىز. ايگىلى اقىن تاڭجارىق 1930 جىلدان باستان قۇلجادا ۇلت ءۇشىن ىستەگەن جىلدارىندا ءوز ۇلتىن قانداي سۇيسە باسقا تۋىسقان ۇلتتارمەن دە قويۋ قاتىناستا بولىپ قىتاي، ۇيعۇر، سىبە، دۇنگەن، قىرعىز، ورىس سياقتى ۇلتتارمەن قويۋ ارالاسىپ ونەرگە بەيىمدەرىمەن سىرلاس دوستاسىپ ءوزىنىڭ ۇلتتىق كوزقاراسىن جوعارلاتا بىلگەن.
اقىن تاڭجارىق 1940 جىلى ىلە تۇرمەسىنەن ءۇرىمجى تۇرمەسىنە ايدالعاندا:
تەمىرمەن قول اياعىم بايلاۋداعى،
ەكى كوز قاپالىقتان جايناۋداعى.
تورداعى ارىستانداي الا سۇرىپ،
وت شىعىپ جۇرەك جانىپ قايناۋداعى.
اھ ۇرىپ ارماندا بوپ قولعا ءتۇسىپ،
سانىن سوعىپ بارماعىن شايناۋداعى.
تاكەڭنىڭ قىرقىنشى جىلعى ءسوزى مىناۋ،
ۇستالىپ ۇرىمجىگە ايداۋداعى.
كۇڭىرەنگەن اقىن جانى،
ءبىر كەتتىك ماشينامەن تالقىنى اسا،
قالدىڭ با قايران ىلە كوزدەن تاسا.
ايداتقان ءبىزدى ۇستاپ اعايىندار،
قوش ەندى كورىسكەنشە جاقسى جاسا.
كۇتپەگەن مۇنداي ىسكە كەز بولعاندا،
بولامىن قاراپ تۇرىپ تاڭ تاماشا.
ساپارعا موينى عاشىق كەتتىم شىعىپ،
كەلەشەك ءوز جوندەپ وڭداماسا.
امان بول تەكەس، كۇنەس قاسىڭمەنەن،
قاراعاي قايىڭ تەرەك تاسىڭمەنەن.
جەرلەگەن قىزاق، قىرعىز، قىتاي، ۇيعۇر،
كەمپىر شال، قىز كەلىنشەك جاسىڭمەنەن. –دەپ جىرلاعان ەكەن.
كۇيزەلىپ كۇڭىرەنگەن اقىن جانى اھ ۇرىپ ارماندا بوپ قولعا ءتۇسىپ سانىن سوعىپ بارماعىن شايناۋداعى جان سەزىمىن باسا الماي زار جۇتادى. ايداتقان ءبىزدى ۇستاپ اعايىندا. قوش ەندى كورىسكەنشە جاقسى جاسا دەپ قىزمەتتەس اعايىندارىنىڭ قاستىعى بولعاندىعى دا جوعارىداعى سوزدەرىندە كورىنىپ تۇر.
اقىننىڭ جالىنداعان جىر جولدارى توقتاپ تولاستاعانداي ەمەس جۇرەكتەن شىققان وت ۇشقىندار وتشا لاۋلاپ ۇدەي تۇسەدى. «تۇرمە تاريحى»، «تۇرمە حالى»، «كىلتشىگە»، «قاسيەت قالىڭ ەدى قازاعىمدا»، «كىم جاتىر اباقتىدا» سياقتى كوپتەگەن شىعارمالارى تۇرمەدە جازىلعاندىعى بايقالادى. ءۇرىمجى شىڭشىساي تۇرمەسىنىڭ سۇراعى جالعاننان قۇراستىرىلعان، قيناۋلارى ادام توزگىسىز جانتۇرشىگەرلىك، ارحيۆ دەلولاردى جالعاننان جاسايتىن. جەتى ايماقپەن بايلانىسىڭ بار. ىلەدەگى ۇيشمادان ابار تاراتىپ ۇكىمەتتى اۋدارۋعا ءسوز بايلاسقاسىڭ. قاشقار، قۇلجا، ءۇرىمجى، قۇمىل، الماي، باركول سياقتى جەرلەرمەن بايلانىسىڭ بار دەپ ويدىرىپ شىعارىپ قاندى قيناۋلاردىڭ استىندا قالادى. وسىنداي زورلىقتى كۇشتىڭ استىندا قالعان اقىن:
جۇرەردە ۇرىمجىگە قۋانىپ ەم،
كوڭىلگە شىڭدۋباندى بۋ الىپ ەم.
ۇلكەن جەر اقيقاتپەن تەكسەرەر دەپ،
قۇرعاتىپ كوزدىڭ جاسىن ۋانىپ ەم.
ۇلكەن جەر اقيقاتى مۇنداي بولدى،
ءبىر باسقا پالە دەگەن قومداي بولدى،
كەشەگى كەردەڭدەگەن قايران تاكەڭ،
بۇل كۇندە جورعالاعان قۇرداي بولدى.
ءومىردىڭ تاۋسىلمايتىن ءبىر ەلەسى،
ۇزىلمەي ارمان ءۇمىت تۇر ەلەسى.
ۇلكەن جەر كىشى جەرمەن ۇندەس ەكەن،
سوعىلعان ءبىر گومينداڭ كەرەگەسى.
ولاردىڭ اقيقاتى قايدان بولسىن،
قاعىنعان قاندى سورىپ دەلەبەسى.
كەم قىلىپ قيناۋمەنەن ولتىرەمىن،
بۇل مىنە وسىلاردىڭ ونەگەسى.
قان قۇمار قارا نيەت وڭكەي زالىم،
قۇرعاعان جاماندىقپەن كەنەزەسى.
كورگەنىم كورمەكەننەن ءالى از ەكەن،
تۋرالىق بۇل جەر مەنەن اراز ەكەن.
بۇل جەردە قاماق ورنى توعىز ءۇي بار،
تۇرمە ەمەس باستابىندا گاراج ەكەن. - دەپ الدا بولاتىن اقيقات پەن جاۋىزدىقتىڭ سايىسىنا دايىندىق كورىپ وتىرعانىن جاسىرمايدى.
«ءۇش ايماق ارمياسى» گومينداڭدى قۋا سوققىلاپ جەىڭسكە جەتەدى. 1946 جىلى ءۇرىمجى تۇرمەسىندەگىلەر بوساتىلادى. سول قاتاردا تاڭجارىق اقىن دا تۇرمەدەن شىعىپ كۇنەستەگى ەلىنە امان ساۋ ورالادى. ەلگە ورالعان ءبىر جىلدان كەيىن 1947 جىلى قايتىس بولادى. جانە ءبىر جاعىنان شىڭشىسايدىڭ ادام جەيتىن قان قۇيلى ساياساتى 1937 جىلدان باستالعان. وسى جىلى ماقسۇت گۋانداي ۇستالىپ ءۇرىمجى تۇرمەسىنە ايدالىپ اۋىر سۇراقپەن قينالىپ، 1941 جىلى ايانىشتى ولتىرىلگەن. شىنجاڭنىڭ جەر-جەرىنەن ءار ۇلت حالقىنان سان-ساناقسىز العاباسار زيالىلار قولعا الىنىپ ءۇرىمجى تۇرمەسىنە جابىلىپ وسى 6 جىلدا قيناۋمەن ولتىرىلگەن. اقىن تاڭجارىقتىڭ «تۇرمە تاريحى» دەپ اتالاتىن شىعارماسىندا وسى ايانىشتى ماسەلەنى جەرىنە جەتكىزە جازعان. شىڭشىساي سوۆەت وداعىمەن بىرلەسۋ كومۋنيستىك پارتيامەن بىرلەسۋ ۇلتتار تەپە-تەڭ بولۋ، وقۋ-اعارتۋدى دامىتۋ دەيتىن ءوزىنىڭ التى ساياساتىنان بەت بۇرىپ فاششيستىك ساياسات جۇرگىزدى. ماركستىك كومۋنيستىك پارتيا قۇلايدى دەپ سوۆەت وداعىنىڭ 1941-1942 جىلدارداعى ماسكەۋدىڭ حاۋىپتە قالعان قيىنشىلىعىنان پايدالانىپ سوۆەت وداعىنىڭ شىنجاڭعا كومەككە كەلگەن اسكەرلەرىن جانە عىلىم-تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىن شىنجاڭنان شىىپ كەتۋىن دارىپتەگەن. سوۆەت وداعى قىزىل پارتيا ەسكەرتۋ بەرسە دە تىڭداماعان ولاردىڭ ءوز قيىنشىلىعىنان بۇرىلۋعا شاماسى كەلمەگەن 1943 جىلى جىلدىڭ اياعىندا كوممۋنيزم قوزعالىسى جەڭىسكە جەتۋ قارساڭىندا ءوزىنىڭ قاتەلەسكەندىگىن ايتقان بولسا دا ولار قابىل الماعان سوۆەت ارمياسى ادامدارى بۇكىلدەي شىعىپ كەتكەن، ەكى بەتكەي شىڭ شىساي جياڭ جەشىنىڭ قولتىعىنا كىرىپ ارەڭ جانى قالعان.
1946 جىلى تۇرمەدەن بوساعان تاڭجارىق شارعىنعا دەگەن ولەڭىندە:
قۋاندىم ءتىرى كورىپ اتقان تاڭدا،
جاڭا اتىپ قىزىپ كەلە جاتقان تاڭدى.
سىپىردى ءبىر بۇرىشقا قاراڭعىداي،
مويىنما اجىرعى بوپ باتقان قالدى. - دەپ ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ جەڭىس تاڭىنا ونان ارى تىلەۋلەيدى. بىراق اقىن جەڭىستى زاماندى كورە المادى. اقىن «اباقتىدا كىم جاتىر» دەگەن شىعارماسىندا شىنجاڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ قانداي كۇي كەشكەندىگى ايتىلعان.
اقىن:
ايتۋىنان حان تايسا،
تۋرالىقتان زاڭ تايسا،
دوس بۇزىلىپ جالتارسا،
مىنە بۇعان نەتەرسىڭ.
سەنى جەڭىپ ول السا،
مويىنڭا شىنجىر ورالسا،
باقىتتىڭ ورنىن سور السا،
قانداي لاجى ەتەرسىڭ، - دەپ اھ ۇرادى. بىرلىك تۋرالى سوزدەرىنەن:
ءسوزىمدى تۇسىنگەنىڭ ىرىكتەيسىڭ،
«ىرىكتەۋ» نە دەگەندە «بىرلىك» دەيسىڭ.
بىرلىگىڭ بولماسا ەگەر جاۋلارىڭنىڭ،
قولىندا مايمەن جانعان بىلىكتەيسىڭ،
جەم بولىپ يتپەن قۇسقا ايدالادا،
مايى ەرىپ كۇندە جاتقان جىلىكتەيسىڭ،
سەن تەرەك، ءىشىڭ قۋىس، باسقالار قۇرت،
جۇپ-جۇمساق قاجاۋىنا شىرىكتەيسىڭ.
بولماسا ءوز ورتاڭدا بەرىك بىرلىك،
قالايشا كولەڭكەڭنەن ۇرىكپەيسىڭ؟
كەلگەندە ءوز-وزىڭە ءتىسىڭ وتكىر،
تەرى تەسپەي قان سورعان سۇلىكتەيسىڭ.
استىرتىن الالىقتى سالىپ قويىپ،
ەل ءىشى كەتكەن نە عىپ ءىرىپ؟ - دەيسىڭ.
قويماساڭ وسى جامان مىنەزىڭدى،
قاۋىمنىڭ قاتارىنا ىلىكپەيسىڭ.
قايتالاپ تاعى ايتامىن بىرىكپەسەڭ،
جاۋلارعا دايار ازىق-تۇلىكتەيسىڭ،
ىستەسە كەرەگىنشە ءوز ەركىمەن،
كادىمگى يەسى جوق مۇلىكتەيسىڭ.
تالپىنىپ بىرلىك ەتكەن حالىق،
سەن عانا شوجە باسقان كۇرىكتەيسىڭ،
سولاردان ءبىر مۇشەڭ كەم جارالعان جوق.
جالعىز اق اقىل قوسىپ بىرىكپەيسىڭ،
بىرىكىسەڭ مىنا بىزدەر دۋشار بولعان،
سياقتى پالەلەرگە ىلىكتەيسىڭ.
بىرلىكتىڭ نە ەكەنىن شىن تۇسىنسەڭ،
ءوزىڭ-اق ەڭ الدىمەن بىرلىك دەيسىڭ.
بۇل ومىردە ءبىر كۇن وتسە ءوتىپ جاتىر،
تالپىنعان تالابىنا جەتىپ جاتىر،
بايقاسام قالاداعى ەل العا كەتكەن.
قىرداعى ءبىزدىڭ قازاق نە عىپ جاتىر.
ءسوز ۇعىپ نەگە قازاق سەرپىلمەيدى.
شىعىپ اپ تاۋ باسىنا جەلپىلدەيدى.
ونەر-ءبىلىم جاعىنان حابارى جوق،
جاڭعىرسا تاستان داۋىس سەلكىلدەيدى.
اقىلسىز ايلاسى جوق اڭقاۋ ەلدىڭ،
ءىسى اقساپ العا باسپاي شەكىپ جاتىر.
قازاقتىڭ قولدان كەلگەن بار ونەرى.
مالىن ساتىپ شاي تۇز الىپ كەتىپ جاتىر.
ايگىلى اقىننىڭ توقسان جىل ىلگەرى ايتقان ولەڭ اقليالارى ءالى كۇنگە دەيىن جاڭعىرىپ تۇر. اقيقاتپەن قاتىگەزدىكتىڭ، شيلەنىسكەن قۇلدىق ەزگىنىڭ ارپالىسىنا اقىن ءومىرى تۋرا كەلسە دە كەۋدەسىنەن اتىلىپ شىققان ولەڭدەرىن توقتاتا العان جوق.
«ۇلىلىقتى تانىعان جەردە ادامدىق ورىن جارقىرايدى». وسىمەن ايگىلى اقىن تاڭجارىق تۋرالى «اقىندى ەسكە العاندا» زەرتتەۋ اڭگىمەلەرىم ءتامام.
1999 جىلى قايشا تاباراكقىزى مەن قۇسان قۇرمانقانۇلى اۋدارعان «تاڭجارىق تاڭدامالىلارى» قىتاي تىلىندەگى جيناعى باسىلپ شىعىپ حالىققا تاراتىلدى.
تاڭجارىق ولەڭدەرى قازاقستاندا سوناۋ 1970 جىلى جىلدارى «ارمان تاۋ» دەگەن اتپەن جارىق كورىپ، قازاقستان جازۋشىسى تۇرلىبەك مامەسەيىتۇلى «تاڭجارىق» اتتى روماندى باسپادان شىعاردى. تاڭجارىقتى زەرتتەۋ قازىر ۇلتتىق دەڭگەيدەن الەمدىك دەڭگەيگە بەت الىپ وتىر.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
- «تاڭجارىق» كىتابى. 2013 جىلى، شىنجاڭ باس باسپاسى. قۇرمانالى جۇنىسقانوۆ
- «تاڭجارىقتى تانۋ جۇيەسى» ەلەكتروندى كىتاپ. قۇرمانالى جۇنىسقانوۆ
- «قازاقتىڭ شەشەندىك سوزدەرى» 1990 جىلى باسىلعان «تاڭجارىق تاراۋى».
- «توڭكەرىسشىل اقىن تاڭجارىق» اۆتورى ماتقابىل مۇقامەتكارىم، 2011 جىلى، ىلە كۇيتىڭ.
- «ويشىلدار اقىلياسى، ءدىن تۋرالى».
ماعازبەك ميانۇلى
Abai.kz
