«قايدا بارساڭ، قورقىتتىڭ كورى» دەگەن ناقىل ءسوز ءدال وسى كۇنى اناۋ زاماندا دا، مىنا زاماندا دا ماڭدايىنىڭ سورى ارىلماعان قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل حالىنە باعىشتاپ ايتىلعانداي. «اناۋ زامان» دەپ وتىرعانىمىز بۇدان 21 جىل بۇرىنعى كەڭەس زامانى. سول كەزدە قازاقتارعا «ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭدەر، اشتان ولەسىڭدەر. ادام بولعىڭ كەلسە، ورىسشا ۇيرەن. ورىسشا بىلمەسەڭ قوي باعىپ، دالا كەزۋدەن باسقا جۇمىس جوق ساعان»- دەپ ۇيرەتىلدى. شىندىعىندا سولاي بولدى دا. وسى كۇنگى ورىسشا ولەڭ جازىپ، اتاعى شىققان، ورىسشا وقىپ نە كۋلتورولوگ، نە فيلوسوف، نە تاريحشى، نە ادەبيەتشى، نە تەنگريست، نە يسلاميست ەكەنى بەلگىسىز، سويتە تۇرا اتى-ءجونى جۇرتتىڭ اۋزىندا جۇرەتىن ءبىرى تولىقتاي، ءبىرى جارتىلاي  ماڭگۇرتتەر مەن  ءدۇبارالار سول كەزدىڭ «پرودۋكتىلارى».قازاقتار سول زاماندا دا دىمىن شىعارىپ، بۇل قالاي دەپ ءۇن كوتەرگەن جوق. ويتكەنى، قازاق ول كەزدە ەڭ ينتەرناتسيوناليست ۇلت دەگەن ماقتاۋعا ءماز بولدى. ءسويتىپ، قىرىلىسپاي-قىرقىسپاي، ۇرىسپاي-سوعىسپاي اسپانعا الاقان جايىپ، ءۇنىمىزدى شىعارماي تىلەك تىلەپ جۇرگەندە قايىرىمدىلىعى مەن قۇدىرەتتىلىگى شەكسىز اللا-تاعالانىڭ ءوزى بەرە سالعان، جوڭعاردان دا ەمەس، قىتايدان دا ەمەس ورىستان - رەسەيدەن ازاتتىق الدىق دەپ جۇرگەن بۇگىن شە؟ قۋ تىرلىكتىڭ قاي سالاسىنان، قانداي ازاتتىق العانىمىزدى كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر قازاقستاننىڭ بۇكىل ءىس قاعازدارىندا دا، تەلەارنالارىندا دا، كوشەدەگىلەردىڭ سويلەگەن سوزىندە دە، اكىمدەردىڭ ەسەپ بەرۋىندە دە ورىس ءتىلى قازاق جەرىندە اسىل تۇقىمدى ايعىرداي ارقىراپ تۇر.

«قايدا بارساڭ، قورقىتتىڭ كورى» دەگەن ناقىل ءسوز ءدال وسى كۇنى اناۋ زاماندا دا، مىنا زاماندا دا ماڭدايىنىڭ سورى ارىلماعان قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل حالىنە باعىشتاپ ايتىلعانداي. «اناۋ زامان» دەپ وتىرعانىمىز بۇدان 21 جىل بۇرىنعى كەڭەس زامانى. سول كەزدە قازاقتارعا «ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭدەر، اشتان ولەسىڭدەر. ادام بولعىڭ كەلسە، ورىسشا ۇيرەن. ورىسشا بىلمەسەڭ قوي باعىپ، دالا كەزۋدەن باسقا جۇمىس جوق ساعان»- دەپ ۇيرەتىلدى. شىندىعىندا سولاي بولدى دا. وسى كۇنگى ورىسشا ولەڭ جازىپ، اتاعى شىققان، ورىسشا وقىپ نە كۋلتورولوگ، نە فيلوسوف، نە تاريحشى، نە ادەبيەتشى، نە تەنگريست، نە يسلاميست ەكەنى بەلگىسىز، سويتە تۇرا اتى-ءجونى جۇرتتىڭ اۋزىندا جۇرەتىن ءبىرى تولىقتاي، ءبىرى جارتىلاي  ماڭگۇرتتەر مەن  ءدۇبارالار سول كەزدىڭ «پرودۋكتىلارى».قازاقتار سول زاماندا دا دىمىن شىعارىپ، بۇل قالاي دەپ ءۇن كوتەرگەن جوق. ويتكەنى، قازاق ول كەزدە ەڭ ينتەرناتسيوناليست ۇلت دەگەن ماقتاۋعا ءماز بولدى. ءسويتىپ، قىرىلىسپاي-قىرقىسپاي، ۇرىسپاي-سوعىسپاي اسپانعا الاقان جايىپ، ءۇنىمىزدى شىعارماي تىلەك تىلەپ جۇرگەندە قايىرىمدىلىعى مەن قۇدىرەتتىلىگى شەكسىز اللا-تاعالانىڭ ءوزى بەرە سالعان، جوڭعاردان دا ەمەس، قىتايدان دا ەمەس ورىستان - رەسەيدەن ازاتتىق الدىق دەپ جۇرگەن بۇگىن شە؟ قۋ تىرلىكتىڭ قاي سالاسىنان، قانداي ازاتتىق العانىمىزدى كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر قازاقستاننىڭ بۇكىل ءىس قاعازدارىندا دا، تەلەارنالارىندا دا، كوشەدەگىلەردىڭ سويلەگەن سوزىندە دە، اكىمدەردىڭ ەسەپ بەرۋىندە دە ورىس ءتىلى قازاق جەرىندە اسىل تۇقىمدى ايعىرداي ارقىراپ تۇر. ول از بولعانداي، ەندى اۋزىنا ىستىق كارتوپ تولتىرىپ العان ادامشا ءتىلىڭدى قىرىق  بۇراپ اعىلشىنشا ۇيرەنبەسەڭ بولمايدى دەگەن شىقتى. ويتكەنى، جاڭاعى  ينتەرناتسيوناليست قازاق قازىر ەڭ ءتوزىمدى ياعني، تولەرانتنىي ۇلت اتاندى. ول بۇگىندە 130-دان استام ۇلتپەن «بىرلىگىمىز جاراسقان»، «ەلىمىزدە تىنىشتىق!»، «دۇنيەجۇزىنە ۇلگى بولىپ وتىرعان» دەگەن ۇرانداردىڭ اۆتور-ۇلتى.

سول ورىسشا، اعىلشىنشا ارالاستىرىپ سويلەگەنى از بولسا، قازاق ەندى تەرميندى ەڭ كوپ پايدالاناتىن تەرمينيست ۇلت بولعالى وتىر. قازىر قازاقتىڭ وقىعان-توقىعان-شوقى(ن)عان اتاۋلىسىن بىلاي قويعاندا كەيبىر ءتىل ماماندارى مەن ءتىل باسقارمالارى، تىلدەردى دامىتۋ (قالاي دامىتادى، ءسوز ويلاپ تاباتىن شىعار؟!) ورتالىقتارى، قازاق ءتىلى قوعامى دەپ اتالاتىنداردان نافاقا تاۋىپ، قاتىن-بالاسىن اسىراپ جۇرگەندەردىڭ ءوزى مىنا ءسوزدىڭ قازاقشاسى بار عوي نەمەسە قازاقىلاندىرايىق تا دەسەڭ «ويباي، بۇل تەرمين ءسوز، وعان تيىسۋگە بولمايدى» دەپ شىج-بىج بولادى. سولاردىڭ تيىسۋگە بولمايدى، تەرمين ءسوز دەپ جۇرگەنىن تۇپتەپ قاراساڭىز، ول تەك فرانتسۋز، اعىلشىن، نەمىس، يتاليانداردىڭ عانا ورتاق سوزدەرى ەكەن. ولاردىڭ وزدەرى دە ول سوزدەردى ءوز تىلىنە بەيىمدەپ، وزگەرتىڭكىرەپ ايتادى. ال تەرمين دەپ جۇرگەن بۇل ءسوز سىماقتاردى 2 ميللياردقا جۋىق قىتاي ءوز تىلىندە، 1 ميللياردتان استام ۇندىلەر ءوز تىلىندە، جاپون اراب، پارسى، كورەي، قىسقاسى الەم حالقىنىڭ جارتىسىنان استامى ءوز تىلىندە ايتادى ەكەن. تەك، ازاتتىق الىپ شورتيگىنەن باستاپ بەرەتكا، كاپيۋشونىنا، ياعني، باسىنان-اياعىنا شەيىن «ەۆروپەيسكي ستاندارتقا»  مەملەكەتىن «ەۆرازيسكي» دەپ، ءبىر-بىرىنە «قالاي براتان، نورمالنو ما؟»،  دەپ امانداساتىن قازاق عالىمدارى مەن عالىمسىماقتارى ول سوزدەردى تەرمين،  سوزدەر دەپ اتايدى. سوندا، وزدەرى ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسەتىن،  اكىمدەرى بۇكىل جيىن-تەرىنىن ورىسشا وتكىزەتىن، تەلەارنالارى كۇندىز-ءتۇنى ورىسشا شۇلدىرلەپ تۇرعان، ءتامپىشتاناۋ، قىسىقكوزدى قارادومالاقتارى ورىسشا ارالاستىرىپ سويلەگەنى از بولعانداي مەكتەپتەرىندە اعىلشىن تىلىندە وقۋ ماجبۇرلەنگەن قازاقتىڭ تىلىنە ەندى «تەرمين» دەپ اتالاتىن «تيىسۋگە بولمايتىن» سوزدەردى ارالاستىرسا، سوندا قازاق تىلىنە نەشە ءتۇيىر ءسوز قالادى؟

وسىنىڭ ءبارى ءبىز وسىدان 21 جىل بۇرىن «ازاتتىق الدىق»، «تاۋەلسىزدىك الدىق» دەۋگە دە كىمنەن العانىمىزدى اتاپ ايتۋعا دا قورقىپ «ەگەمەندىك» دەگەندى ويلاپ تاپقاننان باستاپ قازاقتىڭ ۇلتتىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە  ارنالعان بىردە-ءبىر زاڭ، نە جارلىق شىعارماعاندىعىمىزدىڭ، ءار قازاق ازاماتىن ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىن قۇرمەتتەۋگە ۇگىتتەمەگەنىمىزدىڭ كەسىرىنەن بولىپ وتىر. ياعني، بىزدە قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسى، ۇلتتىق ساناسى تولىق ويانۋىنا دەگەن قارسىلىق بار. سوندىقتاندا بولار انەبىر كەزدە كەيبىر عالىمسىماقتار «اۋرۋحانا»، «اسحانا»، «ءدارىحانا»، «ەمحانا»، «ناۋبايحانا» دەگەن نە، «حانا» دەگەن نە پالە دەپ جازدى. ولار بۇل سوزدەردىڭ «بولنيتسا»، «ستولوۆايا» دەگەن ورىسشالارى كەرەمەت، كيەلى سوزدەر دەپ ويلايتىن بولۋى كەرەك. ولار اپتەكا دەگەن گرەك ءسوزىنىڭ  قازاقشاسى «قويما»، «قامبا» عانا ەكەنىن، «پولي»-كوپ، ءار ءتۇرلى، ال «كلينيكا»-كۇتىم دەگەن ءسوز عانا ەكەنىن  بىلمەيدى، بىلسە بىلگىسى كەلمەيدى. ويتكەنى، ساناسى دا، سويلەۋى دە سوعان قالىپتاسىپ كەتكەن. ونى وزگەرتۋ ءۇشىن ؟؟ ورىسقا باس ءيىپ ۇيرەنگەن قۇلمىنەزدەن ارىلۋى كەرەك. ال «حانا» ءسوزى كونە تۇركى تىلىندە وسى كۇنى قازاقتار بولمە دەپ، جەتىسكەندەرى «كومناتا» دەپ جۇرگەن ءۇي-جايدىڭ اتاۋى. كورشىلەس تۇركى حالىقتارى قازاقتار سياقتى كومناتا دەمەيدى ءالى دە حانا دەيدى. ال «كتك» تەلەارناسىنداعىلار وسىدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن وسى حانا ءسوزىن قىلجاققا اينالدىرىپ، «ءدارىحانا»، «دارەتحانا» دەيمىز دەپ قازاق تىلىمەن قوسا بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ نامىسىنا ءتيدى. ول جۋرناليست سولاي دەپ تۇرىپ، ءوزىنىڭ حاس نادان بايعۇس ەكەنىن كورسەتىپ تۇرعانىن دا بايقاعان جوق.

بىلە بىلگەن ادامعا تۇركى ءتىلى دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ كوركەم، ەڭ باي ءتىلدىڭ ءبىرى. اتاقتى اكادەميك مارر كەزىندە الەمنىڭ ەڭ باي تىلدەرىن ءتورت توپقا جىكتەپ، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ تۇركى ءتىلىمىزدىڭ قازىنالىلىعىنا زور ماڭىز بەرگەن. سول مارر ايتقان ەڭ باي ءتىلدىڭ ىشىندە ورىس ءتىلى دەگەن ءتىل جوق. ورىس ءتىلىنىڭ  جارتىسىنان استامى ءبىزدىڭ تۇركى ءتىلى ەكەنىن كوزى اشىق اركىم-اق بىلەدى. ورىستىڭ اراق قۇيىپ ىشەتىن ستاكانى دا تۇركىنىڭ «توستاعان»، سوزىنەن شىققان. «ۋتيۋگ» ءسوزى تۇركىلەردىڭ «وتتىعى» ەكەنىن سوناۋ ءحى عاسىرداعى ماحمۋد قاشقاريدىڭ جازعانىنان بىلەمىز. ونى ايتاسىز-اۋ، اسحاناعا بارىپ «مەنيۋ» دەگەننەن باستاپ سونداعى تاعام اتتارىنىڭ اراسىنان ورىستىڭ ءبىر تاعامىن تابا المايسىز. ءبىز بۇل جەردە ورىس ءتىلىن  مۇلدەم جوققا شىعارعالى وتىرعان جوقپىز. ورىس ءتىلى تۇركى، لاتىن، گرەك، كونە سلاۆيان سوزدەرىنەن قۇرالعان ءتىل  ول سوندىقتاندا قازىر باي ءتىلدىڭ قاتارىنا ەنىپ وتىر. بۇنى تالاي-تالاي ءتىل ءبىلىمىنىڭ بىلىكتىلەرى ايتقان. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز ورىستار قاي ءتىلدى بولسىن وزىنە بەيىمدەپ الادى دا اقىرى ول ورىس سوزىنە اينالىپ شىعا كەلەدى. كەيىنگى جىلدارى ورىستار پلاستيكتەن جاسالعان شيشاعا «باكلاشكا» دەپ ات قويىپ الدى. بۇل ءوزىمىزدىڭ باتىس قازاقتارى ايتا بەرەتىن باقىراش. ياعني، تەمىردەن جاسالعان وجاۋدىڭ سابى بار ۇلكەندەۋ ءتۇرى. اڭقاۋلىعى ما، الدە ورىس نە ايتسا سونى قاعىپ الاتىن جارەۋكەلىگى مە كەيىنگى كەزدە قازەكەمدەردىڭ وزدەرى دە ونى باكلاشكا دەيتىن بولدى.

مۇنى ايتقىزىپ وتىرعان تاعى ءبىر سەبەپ: جاڭاعى تەرمينقۇمار قازاقتار تيىسۋگە بولمايدى دەپ جۇرگەن لاتىن، گرەك، اعىلشىن سوزدەرىنىڭ (ولاردى ورىستار بۇزىپ ايتادى) ءبارى دەرلىك تۇركى، اراب، پارسى، كونە شاعاتاي تىلدەرىندە بار سوزدەر. جانە ءبىر عانا ەمەس بالامالارىمەن بار سوزدەر. سوندىقتان الگى «تەرمين ءسوز» دەپ جالعان مارتەبە بەرىپ جۇرگەن باتىس سوزدەرىن وزىمىزبەن  تاريحى دا، ءدىنى دە، ءتىلى دە، دۇنيەگە كوزقاراسى دا ەۋروپالىقتاردان الدەقايدا جاقىن كونە شاعاتاي، تۇركى، پارسى، اراب تىلدەرىنەن وزىمىزگە بەيىمدەپ، ۇندەستىرىپ قولدانۋىمىز وتە ورىندى بولار ەدى. اسىرەسە، زات ەسىمدەردى. بۇل ورايدا بۇكىل عۇمىرىن قازاقتىڭ قامىن جەۋمەن وتكىزگەن حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ «... جات سوزدەردى قولدانعاندا ولاردى ءتىلىمىزدىڭ ءوز زاڭىمەن وزگەرتىپ، تىلىمىزگە ىڭعايلاپ الۋ كەرەك. جات سوزدەردى بۇلجىتپاي سو كۇيىندە الاتىن ءتىل جەردۇنيادا جوق. جات سوزدەردى وزگەرتپەستەن الىپ، باستاپقى جات قالپىمەن تىلگە سىڭىرەمىز دەگەندىك - شاتاسقاندىق» دەگەنىن مىقتاپ ەستە تۇتقانىمىز ابزال. ال، احمەت بايتۇرسىنوۆ «... ءبىز اراب ءالىپ-بيىنەن اجىراماۋىمىز كەرەك» دەپ قاقساپ كەتتى. بۇل قوس الىپ تا وسى كۇنگى سيسيمباەۆ، ديۋسيمباەۆ، ساتۋۆالدىەۆتەردەن الدەقايدا تازا ورىس تىلىندە سويلەگەن مارعاسقالار.

ارينە، سوڭعى عاسىرلاردا، اسىرەسە، بىرەسە پاتشالىق، بىرەسە كەڭەستىك رەسەي قۇرامىندا ۇزاق ۋاقىت بوداندىقتا بولۋىمىزعا بايلانىستى اتا-بابامىزدىڭ كوركەم دە قازىنالى ءتىلىمىز ءوزىنىڭ اسەم-الپەتىنەن اجارىنان ايرىلىپ، مۇلدە وزگەشە كۇيگە ءتۇستى. قازاقتىڭ ىقىلىمنان كەلە جاتقان ادەبي، تاريحي، ءتىپتى، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىندە كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلە جاتقان بۇكىل تۇركى الەمىنە ورتاق سوزدەر مەن تىركەستەر قولدانىستان شىعىپ، ولاردىڭ ورنىن ءوز جاراتىلىسىمىزعا ۇيلەسپەيتىن ورىسشا سوزدەر مەن وزگە دە كىرمە، كەلىمسەك سوزدەر باسىپ سالدى. ءتىپتى، تۇرمىستىق زات، بۇيىمدارىمىز، قۇرال-سايماندارىمىزدىڭ اتاۋلارى وزگەرىپ كەتتى. جاقىندا تەلەديداردان بىرەۋدىڭ اتاۋىزدىڭ (كەمپىراۋىز، قىشقاش) سابىن اتاۋىزدىڭ قولشاسى،  ەسىكتىڭ تۇتقاسىن  ەسىكتىڭ قولشاسى دەگەنىن ەستىگەندە  ەسەڭگىرەپ  قالعانداي بولدىق. وسىنىڭ ءوزى-اق ساپتى دا، تۇتقانى دا ورىستاردىڭ «رۋچكا» دەگەنىنەن ءتارجىمالاپ ايتاتىن كۇيگە جەتكەنىمىزدى كورسەتىپ-اق تۇرعان جوق پا؟ ءيا قازاقتىڭ «تەرمين» دەپ جۇرگەنىنىڭ ءبارى ورىستاردىڭ لاتىن، اعىلشىن سوزدەرىن بۇزىپ ايتۋى عانا ەكەن. ورىس نە ايتسا سونى باسشىسىنىڭ سوزىندەي قابىلداپ ۇيرەنگەن قازاق سول كۇيىندە قايتالايدى. مىسالى قازاقتار تەرمين ءسوز دەپ جۇرگەن «ارحيۆ» بىلايشا archiv بولىپ جازىلادى. ونى اعىلشىندا ارحيۆ دەمەيدى، ا:kaiv, ا، كەيۆ دەپ ايتادى. ال ورىستار  جازىلعان كۇيىندە ارحيۆ دەي سالادى.ولاردىڭ ايتقانىن قازاق كيەلى سوزدەي قايتالاي سالادى دا ونى تەرمين دەيدى. ناتسيونال (نەشنل), ماشينا، تەحنيكا (technike) دەگەندەر قالاي جازىلسا، ورىستار سولاي ايتىپ كەتكەن. بۇل دا ورىستاردىڭ ارنارسەنى بەلدەن باسىپ وتە شىعاتىن ادەتىنىڭ ءبىر كورىنىسى. بۇرىن ماحمۇت قاشقاريدى، ءجۇسىپ بالاساعۇندى، قوجا احمەت ءياساۋيدى، سۇلەيمەن باقىرعانيدى، سەيىف سارايدى، ياعني بۇكىل تۇركى شايىرلارى مەن عۇلامالارىنىڭ عاجايىپ مۇرالارىن تۇپنۇسقادان وقيتىن قازاق بۇگىندە 20 عاسىردا جازىلعان شىعارمالاردىڭ ىشىندەگى كوپ سوزدەردى تۇسىنبەي، بىرىنەن-ءبىرى سۇراپ وتىراتىن بولدى. بۇل ءوزىن قازاقپىن دەيتىن، ۇلتىنا جاناشىر، سانا-سەزىمى ماڭگۇرتتەنبەگەن، نامىسسىزدىق تۇمانىنا تۇسپەگەن ءاربىر كوزى اشىق قازاق، ءاربىر ەسى دۇرىس قازاق ەڭىرەپ جىلايتىن جاعداي. بۇل - ءبىزدىڭ ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋىمىزدىڭ ەڭ باستى شارتىنىڭ ءبىرى. ال بىزبەن ارعى تەگى، ءتۇبى ءبىر ءازىربايجان، وزبەك، تۇركىمەن، تۇرىك، ۇيعىر ۇلتتارى بارىمىزگە ورتاق، تەك قازاقتار عانا ۇمىتىپ قالعان اتاۋلاردى ءالى دە سو كۇيىندە قولدانىپ كەلەدى. نازار اۋدارىپ كورىڭىز.

مىسالى، ءبىزدىڭ تيىسۋگە بولمايتىن تەرمينسوز دەپ جۇرگەن «ەكونوميكا» دەگەنىڭىز بار بولعانى كونە گرەك تىلىندەگى - شارۋاشىلىق، شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ونى قازاقتار عانا  قاسيەتتى ءسوز كورەدى. ال ءازىربايجاندار ونى يقتيساد، وزبەكتەر يقتيسود، ۇيعىرلار يقتيسات دەيدى. «ديالەكتىنى» ءازىربايجان - ءلاھچا، وزبەك - لاحجا، ۇيعىر - ءلاحجا دەسە، قازەكەم عانا «ديالەكت» دەيدى. «يزداتەلستۆو»نى قازاقتان باسقانىڭ ءبارى ءناشريات، ناشريەت دەسە قازەكەم عانا «باسپا» دەگەن بۇيرىق رايلى ەتىستىكپەن اتايدى، «سترانيتسا» دەگەندى دە تۇركى تىلدەستەر تۇگەل ساھيفا، سوحيفا دەسە قازاقتار «بەت» دەيدى. «كانديداتتى» قازەكەمدەر عانا سول كۇيىندە بۇلجىتپاي ايتادى، ول تۇركى تىلدەس باۋىرلارىمىزدا ناميزاد، نامزات، نامزەت دەلىنەدى. دەمەك، بىزدەن باسقا تۋىستار ءتۇپ-تۇگەل  شىعىسقا ورتاق اراب، پارسى، تۇركى اتاۋلارىن ساقتاپ قالعان. ال قازاقتىڭ الگى «باسپا»، «بەت» دەگەندەرىنىڭ جاساندى، ءارى ەرسىلەۋ ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، قازىر تىلىمىزدەگى اتاۋلاردى كىم كورىنگەننىڭ «جاڭالىعىمەن» وزگەرتە سالاتىن بولدىق. قالا اۋدان، وبلىس اكىمشىلىگىن ءتىل عىلىمىندا اتى-ءجونى جوق بىرەۋلەردىڭ «ۇسىنىسىمەن»، «دالەلدەۋىمەن» «اكىمدىك» دەپ جازىپ قويدىق. ولاردىڭ سونداعى دالەلىنىڭ ءتۇرى «اكىمشىلىك» دەگەنىمىز كلۋب، كينوتەاتر اكىمشىلىكتەرى عانا ەكەن. بۇل دا ناعىز كىسى كۇلەرلىك ءجايت ەمەس پە؟!. ال تەرمينولوگيالىق كوميسسياداعىلار تالاي ءسوزىمىزدى مۇلدە وزگەرىسكە ۇشىراتتى. سولاردىڭ بەلگىلەپ بەرگەن «تارتىبىنە» قاراپ قازىر قازاق گازەت-جۋرنالدارى ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان «ءجايت» دەگەن جۇپ-جۇمساق ءۇندى ءسوزدى «جايت» دەپ كومەيىمەن باق ەتكىزىپ جازاتىن بولدى. بۇل دا ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ قالىپتاسقان ۇندەستىك زاڭدارىن بەلدەن باسۋدىڭ ءبىر كورىنىسى. بۇيتە بەرسەك، ەندى كەيبىر شالاقازاقتار سياقتى «ڭ»دى ايتپاي، ونىڭ ءبارىن «ن» قىپ وزگەرتىپ «جاناعى»، «جانا جىل» ، «ولەن ايتىندار»، «مىن تەنگە» دەۋگە كوشەمىز. ءسويتىپ، ءبىرجولاتا ورىسپەن ءبىر اكەدەن،  بولماسا ءبىر شەشەدەن تۋعان باۋىرلاس بولىپ شىعا كەلەمىز.

قايتالاپ ايتايىق، ونسىز دا قازاق ءتىلى ورىسشانىڭ اۋدارماسىنا اينالعان، قازاق سابيلەرىنە مەكتەپتە ورىس تىلىنە اعىلشىن ءتىلى قوسارلانا وقىتۋعا ماجبۇرلەپ جاتقان بۇل ەلدە ەندى اناۋ دا تەرمين، مىناۋ دا تەرمين دەپ بۇكىل ەۋروپالىق اتاۋلاردى سو كۇيىندە قولدانۋعا شەشىم قابىلداساق قازاق ءتىلى بۇراتولا جويىلادى. جانە وتە جۋىق ارادا جويىلادى. قازاقتار قولداناتىن ءسوز قالمايدى. تاعى دا ايتامىز ءبىزدىڭ تەرمين ءسوز دەپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ كوبى ەشقانداي دا تەرمينسوز ەمەس. ول ەۋروپالىقتارعا ولاردىڭ بەرجاعىنداعى ورىستارعا عانا ورتاق. ءبىز ونسىز دا ەڭ اياعى كەڭسە، دەگەندى دە ۇمىتىپ، «وفيس» دەپ، كولىگىمىزدىڭ قوزعاعىش، قوزعاۋىشىن سولاي اتاۋعا قورقىپ «دۆيگاتەل» دەپ جۇرگەن ۇرگەدەكتىكتەن 21 جىلدان بەرى ارىلا الماۋدامىز. ەگەر تەرمين سوزدەر  وزگەرتۋگە بولمايتىن سونداي كيەلى ءسوز بولسا، وندا پرەزيدەنت دەگەندى ەلباسى دەپ ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىز عوي. ەندەشە، وعان دا تيىم سالۋىمىز كەرەك پە؟ ءبىز بۇرىن، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا ءۋالايات دەيتىنبىز. ونى قازىر وبلاست دەيمىز. سوندا وبلاست دەگەن دە تەرمين ءسوز بولعانى ما؟ ونىڭ ءۋالاياتتان قاي جەرى ارتىق؟ سول سياقتى مينيسترلىك دەگەننىڭ بۇرىنعى ءۋازرياتىمىزدان نەسى ارتىق.  مۇلدە جوق قوي! دەمەك، بۇل دا ءبىزدىڭ قانىمىزعا ءسىڭىپ قالعان قۇلمىنەزدەن ارىلۋعا ىنتامىز جوقتىعىنىڭ،  ورىسشا اكتسەنتسىز سويلەيمىز دەپ ماقتاناتىن ناداندىعىمىزدىڭ، اباي ايتقان ماقتانشاقتىعىمىزدىڭ كەسىرى.

ءيا، حالىقارالىق تەرمين دەگەن ءسوز تىركەسى بۇگىندە قازاق ءتىلىن كەدەي ءتىل، زامانا اعىمىنا ىلەسە المايتىن كۇنى وتكەن ءتىل دەپ كورسەتۋدىڭ باستى قۇرالىنىڭ ءبىرى بولىپ تۇر. وسى ءبىر كەساپاتتى ءسوزدى كىم-كورىنگەن جاتتاپ الىپ ايتاتىن بولدى. انەبىر جىلى الماتى وبلىسىنىڭ سايماساي اۋىلىنان ابدەش دايراباەۆ دەگەن «حالىقارالىق تەرميندەردى قازاقشا ەتىپ (؟) قايتا جاسايمىز (؟) دەۋدە - بوس اۋرە، ۋاقىت ۇتقىزۋ. جاقسىنى جاتىرقاماي بارىمەن بازار جاساۋ قاجەت»-دەپ جازدى. («انا ءتىلى №33, 2009ج) تەرمين تۋرالى تورەلىك ايتىپ وتىرعان ادامنىڭ سويلەم قۇراعان ءتۇرىن قاراڭىز (استىن سىزعان ءبىز-م.ك.) ونىڭ جاقسىنى جاتىرقامايىق دەپ وتىرعان جاقسى سوزدەرى قانداي سوزدەر، ولار شىنىندا قازاق تىلىندە جوق پا؟ «ساۋاتسىزدىقتان ارىلايىق» دەپ باستاپتى بۇل ازامات ءوز ءسوزىن. ونىڭ ساۋاتتىلىعى الگىندەي سويلەمنەن تۇرادى دا ەڭ سوڭىندا «بۇكىل دۇنيە تاريحىندا وسىلاي بولعان» دەيدى. الگىندە ايتتىق قوي بۇل دا وتىرىك. جۇرتتى اداستىرۋ! دۇنيە جۇزىندە ءبىر عانا اتاۋمەن اتالاتىن، بۇكىل الەم حالقى ءبىر اتاۋمەن اتايتىن بىردە-ءبىر ءسوز جوق. بىرنەشە ۇلتتارعا مىسالى، نەمىس، اعىلشىن، فرانتسۋز، يسپاندارعا ورتاق سوزدەر بار. ولار سونىڭ ءوزىن ءسال ءوز تىلىنە بەيىمدەپ، وزگەرتىپ ايتادى. نەمەسە، ءوز ۇعىمىنداعى سوعان جاقىن اتاۋمەن اتايدى. مىسالى، اعىلشىندار ينتۋيتسيا دەگەن ءسوزدى مۇلدە ايتپايدى، ونىڭ ورنىنا ينستينكت ءسوزىن قولدانادى. سوندا مەن «كۆارتالدى»-ماحاللا، «تەرراسانى»-ايبان، «فيرمانى»-شۇرقات» دەگەن كونە  تۇركى تىلىندە نەگە ايتپايمىن؟

ادەتتە، ويى تايىز، ءوز ءبىلىم-بىلىگى جوق ادامدار وزگەنىڭ قاڭسىعىن-تاڭسىق كورەتىنى بەلگىلى. كەيبىر تەرمينقۇمارلار دا سولاردىڭ ءبىر ءتۇرى. وسى كۇنگى  ەڭ ءبىر ۇلتشىل («ۇلتجاندى» ەمەس!), تۋعان ءتىلىمىزدىڭ ۇلكەن جاناشىرى، ءارى بىلىكتىسى، ءتىل عىلىمدارىنىڭ دوكتورى شەرۋباي قۇرمانبايۇلىنىڭ الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە ارنالعان كولەمدى ماقالاسىن («انا ءتىلى»، 13-ءشى قاراشا، 2008 ج.) وقىعانىم بار. سوندا ول جاساعان «قازاقشا-ورىسشا ءتىلماشتا» («سوزدىك» ەمەس «ءتىلماش!») وسى كۇنگى تەرمينقۇمارلار تيىسۋگە بولمايدى دەگەن ورىس، شەتەل تىلدەرىنىڭ بالاما اتاۋلارى تولىپ تۇر. ول ەڭبەكتە سول شەتەل سوزدەرى قازىر ءتىل مامانى اتانىپ جۇرگەن كىم كورىنگەن ورىسشادان تىكەلەي اۋدارا سالعانداي ەمەس، تازا قازاقى ورنەگىمەن بەرىلگەن. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، قازىرگى قايسىبىر عالىمسىماقتار ورىسشا پودوروجنيكتى -جولجەلكەن، ۆەنەرين باشماچوكتى -شولپانكەبىس، نوسوروگتى -مۇيىزتۇمسىق دەپ جان قيناماي، ورىسشانىڭ اۋدارماسىنا اينالدىرا سالعان. بۇل-ۇرپاعىمىزعا جاسالىپ وتىرعان ناعىز قاسكويلىك. ايتپەسە پودوروجنيگىڭىز -يمانجاپىراق، ەكىنشىسى -شانتەك، ءۇشىنشىسى-كەرىسكە دەپ اتالادى. قوشكە كەمەڭگەرۇلى  كرەديتوردى-الاسىلى، ناگرۋزكانى -ارتىس، دولجنيكتى-بەرەسىلى، كوللەكتيۆتى-بىرىك، سپراۆوچنيكتى-بىلدىرگىش، پلەنكانى-ۇلدىرىك، كوممۋنيستى-ورتاقشىل، فەدەراتسيانى-قۇراما، انتيتەزانى-شەندەستىرۋ، مەتافيزيكانى-دەرەكسىز دانالىق، كەروسيندى-جەرماي دەپ جازعان. ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ قۇدىرەتتىلىگى سونداي وسى قازاقى اتاۋلاردىڭ ءوزىنىڭ بىرنەشە بالاما اتاۋلارى بار. مىسالى، الاسىلىنى-الاجاق، بەرەسىلىنى-بەرەجاق، كوللەكتيۆتى-ۇجىم دەپ ايتا بەرۋگە ابدەن بولادى. سول سياقتى دەزينفەكتسيانى -الاس، گۋمانيزمدى-شافقات، شاۋقات،ينتەرپرەتاتسيانى-ءتاپسىر ء(تۇسىندىرۋ، ۇعىندىرۋ، زەيىندەۋ ت.ب.) دەسەك، بۇل سوزدەر ەۋروپالىقتاردىڭ اتاۋىنان گورى ءوز تىلىمىزگە الدەقايدا جاقىن، الدەقايدا ۇندەس ەمەس پە؟!

ءبىز بۇل جەردە بۇكىل تەرمين اتاۋلىنى ءتۇپ-تامىرىمەن جويايىق دەگەن ۇردا-جىق مىنەزگە باسىپ وتىرعان جوقپىز. ايتپاعىمىز، سوڭعى جىلدارى انانى دا، مىنانى دا تەرمين دەپ، ءوزىمىزدىڭ تىلدىك قورىمىزدا بار سوزدەرىمىزدى ۇرپاق جادىنان ۇمىتتىرىپ، ءتىلىمىزدى كەدەيلەندىرىپ بارا جاتقانىمىز جانعا باتادى. ءبىز بۇگىندە ونسىز دا ۇرپاعىمىزدىڭ سويلەۋ مانەرى ورىسشانىڭ اۋدارماسىنا اينالىپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتسا سونىڭ جارتىسىنان استامى ورىسشا بولىپ، ءتىلىمىز، سۇرقاي كۇيگە ءتۇسىپ بارا جاتقانىنىڭ كورەرمەنى بولىپ وتىرمىز. ول از بولعانداي ەندى دۇنيە ەسىگىن ەندى اشقان بوتاقان سابيلەرىمىزگە اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنىپ، ميىنا جۇك ءتۇسىرۋ مىندەتتەلدى. ءبىز وسىناۋ بۇكىل تاعدىر تالكەگىنىڭ مويىنسۇنعان، ءۇن شىعارمايتىن  بەيشارا كورەرمەنىنە اينالىپ وتىرمىز. ەندى وسىنىڭ بارىنە بۇكىل ەۋروپالىقتار مەن ورىستاردىڭ ءسوزىن تەرمين دەپ قوسىپ، بىلىقتىرا بەرسەك، ءتىلىمىز كوپ ۇزاماي-اق تۇككە قاجەتى جوق، داستارحاني ءتىل دەڭگەيىندە قالادى دا، بىرتە-بىرتە مۇلدە جويىلىپ بىتەدى. ءتىلىمىزدىڭ قازىرگى ءحالى، ونسىز دا مۇشكىل ەكەنىن جاسىرىپ، ءويتىپ جاتىرمىز دا، ءبۇيتىپ جاتىرمىز دەگەن 21 جىل بويعى الدارقاتۋدان ابايلايىق، اعايىن!

Abai.kz