قابدەش ءجۇمادىلوۆ ەكەۋمىز قحر شىنجاڭ شاۋەشەك قالاسىنىڭ تۋماسىمىز، شاۋەشەك گيمنازياسىندا قابەڭ 1953-1954 جىلدارى، مەن 1956-1958 جىلدارى ىركەس-تىركەس وقۋ بىتىردىك. وقۋشى كەزىندە-اق قالامىنان ءۇمىت كۇتتىرگەن جاس تالانت يەسىنىڭ «جامال» اتتى اڭگىمەسىن «شىنجاڭ يسكۋسستۆوسى» (قازىرگى «شۇعىلا») جۋرنالىنىڭ 1953 جىلعى سانىنان وقىعانىم ءالى ەسىمدە.

ادەبيەت الەمىنە اۋەلدە پوەزياعا بۇراۋ سالعان جاس قالامگەردىڭ سول كەزدىڭ وزىندە سول ورتادا سالتقا اينالىپ بارا جاتقان اۋقىمدىق ۇران-ايعايدان بولەكشەلەۋ كەلگەن، كوركەمدىگى باسىم ولەڭدەرى جالت ەتىپ كورىنىپ قالىپ ءجۇردى. وسى ارالىقتا قىتاي-كەڭەس ەكى ەلدىڭ ءوزارا ستۋدەنت الماسۋ ىڭعايىمەن قابدەشتى تۋعان توپىراق الاقان جايىپ، ەل جۇرت باتاسىن بەرىپ الماتىعا وقۋعا اتتاندىرىپ سالدى. وسىلايشا باعى جانىپ وركەنيەتى ورگە ۇمتىلعان ەلگە قۇتتى قادام تاستاعان جەرلەسىممەن مەن 1958-1959 جىلدارى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە، ارا-تۇرا ولكە دارەجەلى «شىنجاڭ گازەتىنىڭ» ادەبيەت ارناسىنا ولەڭ-اڭگىمەلەر ۇسىنىپ جۇرگەن ساتتەردىڭ بىرىندە جۇزدەسە كەتتىم.

قابدەشتى بۇكىل قىتاي ەلى بويىنشا دابىلى جەر سىلكىگەن (ستيل دۇرىستاۋ) ناۋقانىنا قاتىستىرۋ ءۇشىن الماتىدان قايتارىپ اكەلىپ، «شىنجاڭ گازەتى» قازاق رەداكتسياسىنا جۇمىسقا ورنالاستىرىپ قويعان ەكەن. وسىنىڭ الدىندا عانا سول گازەتتە باسىلىم كورگەن ءبىر اڭگىمەمنىڭ قالاماقىسىنان دامەتىپ رەداكتسيانىڭ ەسىگىن اتتاعانىم سول ەدى، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى جازۋشى قايروللا بايانبايۇلى وزىمەن قاتارلاس وتىرعان ءبىتىم-تۇرقى ورتا بويلىنىڭ ادەمىسى، تولىقشا، يىقتى كەلگەن، كەڭ ماڭدايلى، سۇلۋشا مويىل وڭدەس جىگىتتى مەڭزەپ ماعان: «ادەبيەت بەتىنىڭ رەداكتورى، شاۋەشەكتىك جەرلەسىڭ قابدەش ءجۇمادىل دەيتىن ازامات، تانىسىپ قويىڭدار»، - دەدى.

ول جىلدارى ەكونوميكاسى تولىق ەسەيە قويماعان قىتاي زيالىلارىنىڭ ۇستىندە ەتەگىنەن تارتىپ ومىراۋدىڭ ورگى تۇسى كەڭىردەككە دەيىن قاز قاتار تۇيمەلەر سامسىعان ءتورت قالتالى تىك جاعا شاپانشالار بولۋشى ەدى، ۇستىندە سىرت كوزگە تاڭسىق ۇلگىدە يىقتارىن كەرىپ تۇسكەن سۇر جيرەن كوستيۋم مەن بۇكتەسىنى پىشاقتىڭ قىرىنداي سىندىرىلعان كۇرەڭ سىمدى، ماڭعاز وتىرعان قابدەش ەكەۋمىز ساۋساق ايقاستىردىق.

ەكەۋارا اعايىندىق ءىلتيپات وسىلاي باستالدى. شاۋەشەكتە قابدەشپەن قاتارلاس قالام تارتقان سول كەزدىڭ وزىندە «شىتىرماننان شىڭعا» داستانى شىققان تولەبەك جاقىپباەۆ دەيتىن ەتى ءتىرى، تەنتەك قيمىلدى اقىن جىگىت بولۋشى ەدى، ونى دا سول تۇستاعى ساياسي جەلەمىكتىڭ ۇردەسىنى الماتىدان قايتا ىقتاتىپ ۇرىمجىگە اكەلىپ تاستاعان ەكەن. الاسا بويلى، شۇڭعىل كوز، قۇس مۇرىن، ءورت ءجۇزدى جىگىت ءبىز وقىعان ۋنيۆەرسيتەت اسحاناسىنىڭ وتىن جاعىپ بولىپ، كەشىندە ءون-بويىن سىلەكەيلەگەن كومىردىڭ قاعىن سىلكىپ تاستاپ، كورەر كوزگە ولداعى كوستيۋممىن قاتىرىپ كيىپ، قازديىپ تۇرا قالۋشى ەدى. وسىلايشا قاعۋىلعا جولىققان شاۋەشەكتىك ەكى سەرى اجارىن سىندىرماي كۇنەلتىپ جاتتى.

قىتاي قازاق وقىمىستىلارى ىرىكتەلىپ توپتاسقان ءۇرىمجى قالاسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ، مادەنيەت بازارىنىڭ قايناعان ورتاسىنان قابدەش اسا سابىرلى ءارى ورنىقتى مىنەزىمەن وسىلاي ورىن تەبە باستادى. بۇل تۇستارى قابدەش سىرتتاي اڭدۋىلدا سەكىلدى بولعانىمەن ولكەلىك پارتكوم ورگان گازەتىنىڭ (قازاق ءبولىمى) تىزگىنىن ۇستاۋشى ءوزى جازۋشى، ايگىلى جۋرناليست ابىرويلى قوعام قايراتكەرى، تەگى شاۋەشەكتىك بۇلانتاي دوسجانيننىڭ سەپتەمەلەپ بولسادا ىشتەي قورعاشتاۋىندا بولدى. ايتالىق ولكەلىك ۇكىمەت جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى انۋار جاكۋلين، مەڭگەرمە دارەجەلى مىندەتى بار ماعاۋيا جاكۋلين، جاعدا بابالىقۇلى، پاتقان سۇگىرباەۆ سىندى قوعام قايراتكەرلەرى مەن قارا قازانى قايناپ اسىپ توگىلىپ جاتاتىن ءۇرىمجى سىندى ۇلكەن ورتانىڭ باس قوسار تياناعى – بۇلانتايدىڭ ۇيىندە، وزگەدە ءۇيىر-ءشۇيىر كەزدە دە قابدەشتى بوكەڭ قانات استىنا الىپ وتىردى. وسىنىڭ ءوزى قابدەشتىڭ كەيىن قالامىنا ارقاۋ بولعان شىنجاڭ قوعامىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحي وتكەلەكتەرگە ساۋاتتى بولۋىنا دانەكەر بولعانىن سولاردىڭ اۋزىنان ەستىگەنىم بار ەدى. قابدەشتىڭ نەبارى جالعىز توسەك قويىلعان جۇپىنى تۇراعىنا ۇرىمجىدەگى ءار سالا ءبىلىم ورداسى، ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن جوعارى بىلىمدىك مەكەمەلەر توڭىرەگىگدەگى جاس اقىن-جازۋشىلار كەلىپ-كەتىپ باس قوسىپ تۇردى، جۇيەدەن مەنىڭ ءوز باسىمدا ءبىر شوعىر ەلەۋلى جەتكىنشەك قالامگارلەرمەن سول كىسىنىڭ تۇراعىندا تۇمسىق تيىستىرگەن كەزدەرىم بولدى، مىنە ءسويتىپ قابدەش ەكەۋمىز كوپكورىم ۇيىرلەسە باستادىق.

1959-1960 جىلدار تۇسىندا قىتايدا جالپى بەتتىك زوبالاڭ تۋدىرعان سىرتقى سەبەپتەرمەن قوسا ىشكى جاقتان كيىپ اكەتكەن (زور سەكىرۋ، حالىق كوممۋناسىن قۇرۋ) سىندى قوزعالاڭنىڭ زاردابىنان بۇكىل ميللياردتار قاۋىمى كۇندەلىك كۇنكورىس، ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك سىندى تۇرمىستىق جاقتاردان اۋىر تارشىلىق كوردى. سول قىستالاڭ مەزەتتە قىسقى دەمالىس اراسىندا شاۋەشەككە، ەل جاققا بارىپ قايتقان جولى اعامىز ومارعازى ايتانۇلىنىڭ ەسكە سالۋىمەن جەر-كوكتەن ىزدەسەڭ تاپپايتىن ەكى شولمەك اق اراق جانە قول جاساعان تەمەكى الا كەلگەم، ءبىر كۇنى فاكۋلتەت كەڭسەسىنىڭ تەلەفونىنان قابەڭنىڭ قوڭىر داۋسى قوڭىراۋلاپ قويا بەردى: «ومارعازى سەن اكەلگەن شاۋەشەكتىڭ ءجۇنجىنىن (اق اراق) ۇرتتاپ، تەمەكى ءتۇتىنىن يىسكەپ كوپ-كورىم كوبەڭسىپ قالدىم دەيدى. ەكى اعاڭدى بولەكتەگەنىڭ قالاي؟!»

مەن: «ءسىزدىڭ دە سىباعاڭىز دايىن تۇر»، - دەدىم. كۇن ارالاتىپ بارىپ اۋىلدىڭ ءدامىن قابەڭنىڭ قولىنا تيگىزدىم. ءوڭ-تۇرقى جادىراپ: «وسىنداعىلار اشتىعا ۋلاپ ءجۇر، اۋزىڭنان شىعارما!»، - دەدى دە، تارتپاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى.

وسىدان كەيىن ارتتاعى وتباسىلىق جاعدايدىڭ شىرماۋىمەن ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرمەي كەرى بۇرىلدىم. ادەتتە ەرتەڭىمنەن ءۇمىتتى جۇرەتىن ەل اعاسى بۇلانتاي دوسجان مەنى گازەتكە جۇمىسقا الىپ قالماقشى بولىپ ەدى، ۋنيۆەرسيتەت ديپلوم بەرۋدەن باس تارتتى.

ەلگە قايتتىم. الدىمدا سىباعام توسىپ تۇر ەكەن... 1960 جىلدار تۇسىنداعى جالدى ميللياردتار جۇرتىنىڭ باسىنا بۇلت بولىپ ءۇيىرىلىپ شىعا كەلگەن سەلەبەنىڭ سەڭىنە توعىتىلدىم، ارينە سول سەڭ قابدەشتى دە قۇتقارمادى. دەسە دە ءبىر ارەدەكتە ارادا ازعانا ۋاقىت حابارسىز كەتكەن جەرلەسىمدى اقىن جابايىل بەيسەننەن شاۋەشەككە كەلدى دەپ ەستىپ، 1962 جىلدىڭ اقپان ايىندا ەپتەپ اۋىلداعى اۋىر ەڭبەكتەن قىسقا مۇرساتپەن سىتىلىپ شىعىپ سالەمدەستىم. قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى ۇيعىر مەشىتىمەن ىرگەلەس تۇسكەن بايىرعى قازاقشا باستاۋىش مەكتەپتە ءدال ساباق ۇستىندە تۇرعان قابەڭە كىرىپ باردىم، جەرلەسىم الشى تۇسكەن اسىق سەكىلدى تولىقشا دەنەسىن قازديتىپ ساباق ءوتىپ تۇر ەكەن. بالالاردى قارا دوسكاعا الداۋسىراتتى دا زالعا شىقتى، قۇشاقتاسىپ جۇزدەستىك. قولما-قول ۇيىنە ەرتىپ باردى، شەشەسى جانە ءماجيت دەيتىن ءىنىسى بولىپ ءبىر اۋىزدى تام ۇيدە ەل قاتارلى كۇن وتكىزىپ جاتقان قابەڭمەن جازاتايىم ماتقاپى تۇستا قىسقا قايىرىم عانا تىلدەسىپ قايتتىم.

٭٭٭

ارادا ارسى-كۇرسى تولقىنىسقا تولى جىلدار اۋناپ جاتتى. قازاق ەلى توپىراعىنىڭ ءدام-تۇزى شىرق ۇيىرگەن قابدەشتىڭ اتاق-داڭقى سول ەلدىڭ ادەبيەت كەڭىستىگىنىڭ ءبىر قيىعىندا وزىندىك ساۋلەمەن كوزگە ءتۇستى، تاعى ءبىر تۇرعىدان ونىڭ كەڭ ءورىستى پروزاسى قىتاي وقىرماندارىنا دا جەتىپ ۇلگىردى. «كوكجيەك» اتتى الەم ادەبيەتىن بۇكىل قىتاي توڭىرەگىنە ءتىپتى وزگە دە شەت جۇرتقا تانىستىرىپ تۇراتىن باسىلىمدا قابدەش شىعارمالارى ارا-تۇرا بازار تاۋىپ تۇردى.

وسىدان قىرىق جىل وتكەن سوڭ قابەڭنىڭ كىندىك قانى تامعان كيەلى توپىراققا قايتا اينالىپ كەلىپ اۋناپ-قۋناپ قايتقان تۇسى مەنىڭ قارا شاڭىراعىمنىڭ اسا اۋىر قارالى شاعىنا تۋرا كەلدى، شەشەمىز ەرتەرەك دۇنيە سالعان سوڭ الدى باليعاتتان ەندى اسقان ەكى ۇل، ەكى قىزعا ءارى اكە، ءارى شەشە بولا ءجۇرىپ، مەنىڭ ۋنيۆەرسيتەتكە دەيىن ءبىلىم الىپ ەسەيىپ-ەرجەتۋىمە قان-تەرىن توككەن اكەمىز ءدال سول قابدەش شاۋەشەككە كەلگەن تۇستا 92 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. وتباسىمداعى ايەلىمنەن تارتىپ وزگە بالا شاعالار (قاراشا دەيتىن ىرگەلى جۇرتتىڭ ۇزدىك-سوزدىق كەلىمدى-كەتىمدى كىسىلەردىڭ كوڭىل ايتىپ، قۇران وقۋ سىندى سالت-داستۇرىنە ماتالىپ) شاۋەشەكتەن الىس، تاۋ جاققا جولاۋشىلاپ كەتكەن ەدى.

مەن «تارباعاتاي» اتتى ادەبي جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى بولعاندىعىم ءارى سول جۋرنالدىڭ كەزەكتى سانىنىڭ تارالىمىن قولىمنان وتكىزۋ ءۇشىن مەكەمە تابالدىرىعىن اتتاعان ۋاقىتىم قابدەشتىڭ شاۋەشەكتەگى ساتىنە تۋرا كەلدى. الىستان كەلگەن اعايىنعا وتباسىما شاقىرىپ ءدام تاتىرۋ مۇمكىندىگى بولماعاندىعى سالدارىنان امان-سالەمنىڭ ىڭعايى كەلمەي ەكىۇداي جۇرگەندە، ءبىر رەتتە ول كىسىنىڭ گيمنازياداعى پارتالاس ساباقتاسى، مەنىڭ دە دوسىم ايماقتىق پەدكوللەدجدىڭ عىلىمي جەتەكشىسى سەيىت دەيتىن ازامات ەركىمە قويماستان قابەڭە بولا جايىلعان داستارقانعا دەدەكتەتىپ الىپ باردى. اينالاسىن اڭدۋىلداپ تۇگەندەپ وتىراتىن زەرەك كىسى بۇل قالاعا كەلگەننەن بەرى جۇماباي سىندى سول ورتانىڭ بەلگىلى ازاماتىنىڭ كوزىنە تۇسە قويماعاندىعىن كوڭىلىنە الدە قاشان بۇككەن سەكىلدى، سالقىن عانا تىلدەستىك. ارامىزداعى العاشقى ديالوگ بىلاي باستالدى:

قادىرلى مەيمانعا تاباق تارتىلار الدى، قابدەش قولىنا سۋ قۇيىپ جاتقان قيمىلى شيراقى، پىسىق جىگىگ بەلگىلى اقىن الماس احمەتبەكۇلىنىڭ ءجون-جوسىعىن سۇراي قالدى، قاپەلىمدە كومەي قۋىسىمنان قاڭعىلەستەپ كەلىپ قالعان تۇيمەدەي قاقىرىقتى ىرشىتىپ جىبەردىم: «قابە، ءوزىڭىز الگى ءبىر رومانىڭىزدا ورىستار «حوروشو-حوروشو دەسە – قاراشاعا ءبىر سويقان» دەسىپ ارعى بەتتەن – بەرگى بەتكە ۇركە جونەلگەن سول قاراشا دەيتىن ەلدىڭ تۇقىمى»، - دەپ ەدىم، قابدەش ىڭعايسىزداۋ ءبىر بەينەدە: «ول ەستىگەن قۇلاق قوي»، - دەپ قوس قولىن سۇلە-ساپا ءبىر بەينەدە ورامالعا سۇيكەگەن سەكىلدى بولدى، مەن تاعى دا وزىمدە سول قاراشانىڭ ءبىر ءتۇتىنى بولعان سوڭ قانىما قىزىپ ازىلدەپ قانا: «تەگىندە قۇلاعىڭىز قاقاس ەمەس سەكىلدى ەدى عوي»، - دەپ سالدىم. كوپ جىلدار كەزىكپەگەن اعايىن ارا العاشقى سالقىن لەبىز وسىلاي جاياۋ بوراسىنداپ قانا شاڭ كوتەردى.

مىنە سولاي قىتايدىڭ باۋىرمال جۇرتى الىستان عانا قالامىنىڭ شىتىرىن قۇمارتا ەستىگەن، ال ەندى بولسا ساعىنىپ كورگەن قولتۋماسىن كەزەكتەپ قولقۋسىرىپ قوشامەتتەپ جاتقاندا مەن اكەم بىلالعا باعىشتالعان باقي دۇنيەسىنىڭ ساۋابىمەن ءجۇرىپ، جالعىز قاداۋلاپ سىرتتاپ قالعانىم – ول كىسىنىڭ وكپەسىنە جەل كىرگىزدى.

سويتكەن جەرلەسىممەن ەندىگى ارا قاتىناس بىلاي باستالدى. 1994 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ەكىنشى رەتكى قۇرىلتايىنا قىتاي جاقتان كەلگەن دەلەگاتسيا قۇرامىندا بىرنەشە قازاق قالامگەرلەرى كەلدىك. قازاقستان قوناق ۇيىندە ءبىر كۇن ەرۋ بولدىق. سول ارالىقتا قابدەشپەن قىتايدا قىزمەتتەس بولعان باتىرحان قۇسبەگين مەنىڭ بولمەمە كەلىپ، قابدەشكە امان-سالەم جاساۋ ءۇشىن بىرگە بارۋعا بۇيىمتاي تاستادى، تابالدىرىق اتتادىق. ادەتتەگى قاراپايىم جولاۋشىلىق داستارقان ۇستىندە قابدەش قىتاي قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ بەتالىسى، كاسىپتىك دەڭگەيى سەكىلدىلەردى، سولاردىڭ ىشىندە پروزادا كىمدەردىڭ قىتاي وقىرماندارىنىڭ ماراپات-ماداعىنا ءىلىنىپ جۇرگەنىن توتەلەپ سۇراي قالدى. اۋزىنا كەلگەندى سار ەتكىزىپ قۇسا سالاتىن پارۋايسىز باتىرحان: «كەزىندە وزىڭمەن قاتارلاس قالام ۇستاعان مىنا جۋان سىڭىرلەردىڭ الدى – كوپ تومدىق روماندار، ارتى – مولاڭداپ اڭگىمە-پوۆەستەر دەگەندى شوعىر-شوعىرىمەن بۇرق ەتكىزدىك، بىلگىڭ كەلىپ وتىرسا مىنا مەنىڭ قاسىمداعى جۇمابايدىڭ قالامى تۇرتكەن تۋىندىسىن قىتايلار ىزدەپ ءجۇرىپ ءتارجىمالاپ الادى دا، قايتا-قايتا ماراپاتتاپ جاتادى، كۇنى بۇگىن قىتايعا جاققاننىڭ ءبىرى – وسى جۇماباي عانا بولىپ تۇر» دەدى. باكەڭ وسىلاي بايقاۋسىزدا مەنى ماقتاعان بولىپ قىتاي دەسە جۇرەك سوعىسى كەۋدە قۋىسىن تەكپىلەيتىن قابدەشتىڭ وتىنا ماي تامىزدى.

قالام قاعىسى ءداستۇرلى كوركەم پروزانىڭ ۇيرەنشىكتى اڭعارىندا قالىپ قويعان تار پەيىلدى پەندەنىڭ ءبىرى، دوسىم قۇسبەگين قابدەشتى مەنەن ۇركىتىپ تاستاپ، ءوزىنىڭ كەۋدە سارايىن كەڭىتىپ الدى.

وسىدان كەيىندە قابەڭمەن اعايىن-ارا قاتىناسىمىزعا جارىقشاق تۇسىرەتىن ۇساق-تۇيەك نە قيلى ءزىلسىز كۇبىر-سىبىردىڭ قىدىرىپ جۇرگەنىن ءار كەز قۇلاعىم شالىپ قالىپ ءجۇردى.

ءبىر رەتكى وسى الماتىدا كىلەڭ قانداستار باس قوسقان داستارقان ۇستىندە، تەگى سول قىتايلىق، بۇل جاقتا بايگە الىپ جۇرگەن الگى ءبىر ايتىس اقىنى ءوزىنىڭ قىتايعا بارعان ساپارىندا «جەل شىعىستان تۇرعاندا» رومانىمدى وقىعانى تۋرالى قابدەشكە: «جۇماباي ءبىلال سول رومانىندا 1962 جىلعى شاۋەشەك حالقىنىڭ قازاقستان جەرىنە بوسقىندىعى تۋرالى ەلەۋلى تۇجىرىم كوتەرگەن ەكەن، بىراق شاۋەشەك حالقىنىڭ قوتارىلا كوشۋىن مەن ءوز قولىممەن ۇيىستىرىپ ەدىم دەۋشى ەدىڭىز، جۇماباي ءسىز تۋرالى اۋىز اشپاعان ەكەن»، - دەپ قانا اعايىندى ەكەۋمىزدىڭ اراىمىزعا سىباي-سولتاڭ ۇردەسىن تاستاپ كەتكەنىن ءوز اۋزىنان ەستىگەنىم بار.

1962 جىلعى دۇربەلەڭ تۋرالى مىنا ءبىر اڭگىمە ءالى ەسىمدە. سول جولعى ۇركىننەن كەيىن ەكى ەل ادامدارىنىڭ ارا قاتىناسى ۇزاق جىلدار توسىرقاپ قالعان ءبىر مەزەتتە، 1990 جىلداردىڭ ورتاسىندا قىتاي جاققا العاش ات ءىزىن سالعاننىڭ ءبىرى بولىپ تەگى شاۋەشەكتىك زامانبەك جاكەنوۆ دەگەن جازۋشى ەل ارالاپ قىدىرىپ قايتتى. جاقىن رۋلاس كىسىنىڭ اسىلبەك دەيتىن باۋىرىمەن بىرگە وقىپ ەدىم. سول سەبەپتى زاكەڭ مەنىڭ ۇيىمدە قوناقتا بولدى. ال كەيىنىرەك مەنىڭ الماتىعا كەلگەنىمدى ەستىپ، زامانبەك اسپا-توك مول داستارقان جايىپ الماتىعا بۇرىنىراق شاۋەشەكتەن كەلگەن اقساقالداردىڭ باسىن قوسىپ، جەرلەستەر ارا وتكەن-كەتكەن اڭگىمەنىڭ ارقاۋىن شيراتتى. شاي اراسى العاشقى دامىل كەزى. كەڭ زالعا شىعىپ قىسىر كەڭەس قىزعان ءبىر تۇستا ونىڭ دا تەگى شاۋەشەكتىك، ارعى اتاسى ەڭسە قاجى، ال ونىڭ بالاسى تاڭعىت ءدوربىلجىن دەيتىن اۋداننىڭ ۇكىردايى (اۋدان اكىمى) مىندەتىن ۇزاق جىلدار بويى ارقالاعان اتى شۋلى كىسىنىڭ بالاسى ايىپقان دارىگەر ايگىلى عالىم، قوعام قايراتكەرى جاعدا بابالىقۇلى اقساقالعا: «جاقا 1961 جىلى ءسىز ماعان «اتا-باباڭ وسكەن جەر، تۋعان ەلىڭ دوربىلجىنگە بارىپ ەپتەمەلەپ تياناقتاپ تۇر، بىرەر جىلدان كەيىن كەڭەس ۇكىمەتى قىتايمەن اراداعى شەكارانى اشىپ، ونداعى قازاقتاردى كوپە-كورنەۋ وتكىزىپ الۋدى باستايدى، سەن اسا جاسىرىن قيمىلداپ الدىن-الا قازاقتارعا ىشتەي ءناسيحات جۇرگىز» دەپ ەدىڭىز. ال مەن «اتا-بابام ول جاققا بوگەنايى ايگىلى ادامدار سەزىلىپ قالۋىم ابدەن مۇمكىن» دەپ ءسىزدىڭ تاپسىرماڭىزدان باس تارتقانىم ءۇشىن بۇل ەلگە كەلىپ كۇنى بۇگىن امان-ەسەن ءجۇرمىن عوي دەگەندە، سول ۇلكەن توپتىڭ ورتاسىندا اڭگىمە ەستىپ وتىرعان قابدەشتەن ءۇن شىققان جوق.

مەنىڭ جەرلەسىم ءارى سىنىپتاس بولعان ايگىلى اقىن، اتبەگى، پالۋان، باتىر جىگىت وتاۋىز شەشەن كىسى قاجىتاي ءىلياسۇلى ءوز ۇيىندەگى داستارقان ۇستىندە:

«ەي، جۇماباي مىنا وتىرعان قابدەش اعاڭدى ءۇرجار وزەنىنەن جاياۋ ارقالاپ وتكىزدىم» دەگەنىن دە قابدەشتىڭ مىرس ەتىپ كۇلگەنى بار. وسى ۇزاق جىلدار بويى قابدەش جۇمادىلۇلىمەن تەك سىرتتاي يەك قاعىسىپ قانا ءوتىپ جۇردىك، اۋىزبا-اۋىز كەڭ وتىرىپ شۇيىركەلەسۋدىڭ مۇرساتى كەلمەگەن سىقىلدى بولدى. سولايدا ول كىسىنى مەن سىرتتاي، ءتىپتى قازىردە سيلاۋمەن كەلەمىن.

الگى زامانبەك جاكەنوۆ سول جولى قىتايعا بارعاندا قابدەشتىڭ ۇرىمجىدەگى كەزىندە سىرتتاي تانىستىق بەرىپ كوڭىلدەرى جاقىن بولعان گۇلبانۋ اتتى تارباعاتايلىق بويجەتكەننىڭ حابارىن ءبىلىپ بەرۋدى، ەگەر مۇمكىندىك بولسا قابدەشتىڭ تاپسىرۋىمەن ونىمەن اۋىزبا-اۋىز تىلدەسىپ قايتۋ ويى بار ەكەنىن ماعان تاپسىردى. ارينە مەن قابدەشتىڭ بۇيىمتايىن قولما-قول جونگە كەلتىردىم. سەنىمدى ءبىر ازامات ارقىلى شاۋەشەكتىك ارۋدىڭ دەرەگى تابىلدى. قاراپايىم ءبىر اۋىل ازاماتىنا تۇرمىسقا شىعىپ ەكى پەرزەنت سۇيگەن گۇلبانۋدىڭ عۇمىرى قىسقا بولىپ، دۇنيە سالعاندىعىن زامانبەك ەستىپ قايتتى.

دەسەدە قابدەشپەن ءبىر جولى قىسقا عانا ءتىل ايقاستىردىق. ەكىنشى رەتكى قازاق قۇرىلتايى ارەدەگىندە قابەڭمەن ەكى-ءۇش ادام اڭگىمەلەسە قالدىق. قاسىمداعى الدە كىم قابدەشتىڭ جازۋ عادەتى تۋرالى ءسوز قوزعاعان سەكىلدى بولدى. قابەڭ «وزگەنى قويشى، ءجونى ءتۇزۋ ءبىر قالامعا جارىماي ءجۇرمىن» دەپ قالدى.

قالام دەمەكشى بويىمداعى ادەتتىڭ ءبىرى قالام قۇمارلىق ەدى. قالام شىركىننىڭ دە قولعا ءتيدى بولدى قامشى سالدىرماي ىلپىپ وتىراتىن ات سەكىلدىسى بولادى. جازۋشىلىق تاجىريبەمدە تاپ قازىردە نە قيلى ۇزاق جىلعى سۋ جورعا قالامداردىڭ ەلۋدەن ارتىعى قاستەرلەپ ساقتاۋلى تۇر. سول نەبىر جەبەسى التىن، وقشانتاي سۇڭگىسى كۇمىسپەن كۇپتەلگەن، قىتايداعى، شەتەلدەگى ساپارلارىمدا الدىمەن كوزىم تۇسكەن، قايداعى ءبىر ارقالى ات سەكىلدى قالامدارىمنىڭ ءوزى جەزۇڭعىلى، قولعا تولىمدى ءارى سالماقتى «اتوم» ماركالى بىرەۋىن قاستەرلەپ الىپ جۇرگەنمىن. قولما-قول قابەڭە سىيعا تارتتىم. مۇمكىن سول قالام ول كىسىنىڭ قويماسىندا بۇگىنگە دەيىن ساقتاۋلى تۇرعان شىعار.

قابدەش ءجۇمادىلوۆ قام-قايعىسىز، اسا قاستەرلى العاشقى باقىتتى زاۋرەنىن كەشكەن قىتايداعى ەل-جۇرتتى قالامىمەن قالاي قاعىتسا دا كۇنى بۇگىن سول توپىراقتىڭ قۇشاعى جايۋلى تۇر. مىسالى تاعى سول ەكىنشى رەتكى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قۇرىلتايى قىتاي دەلەگاتسياسى قۇرامىندا بولعان مەزەتتە مەن قىتاي جازۋشىلار وداعى قۇرمەتتى جوراسى سالاۋاتىممەن جانە قاسىمداعى ءبىر-ەكى جازۋشى ارقىلى ۇيىرمە باستىعى قىتاي ورتالىق كوميتەتىنىڭ كانديدات مۇشەسى، شىنجاڭ ساياسي كەڭەسىنىڭ توراعاسى اسحات كەرىمبايۇلىنا شاۋەشەكتىڭ قولتۋماسى، قازاقستان حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆتى توتەلەي ارنايى قۇرمەتپەن قىتايداعى ەل-جۇرتقا بارىپ قايتۋعا ۇسىنىس جاساۋعا كوندىردىك. اسحات مىرزا ايتقانىمىزدى قابىل كورىپ، سول كەزدەگى تارباعاتاي ايماعىنىڭ ءۋاليى قىزايجاننىڭ شاقىرتۋىمەن ايگىلى اقىن جاركەن بودەشۇلى ەكەۋى از كۇن شاۋەشەكتە قىدىرىپ قايتتى. ءسويتىپ قانا سىرتتاي جانە ىشتەي سىيلاسىپ جۇرگەن جەرلەسىم قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ءبىر جولى: «قازاق ادەبيەتى گازەتىنە جۇمابايدى جولاتپاڭدار، ول – قىتايشىل!» دەپ ايعاي سالعانى بار. نەدەۋگە بولار... ارينە، مەنىڭ ءدام تاتقان قۇدىعىما تۇكىرۋدى ارىم كوتەرمەيدى.

كوپ جاقتى ءبىلىمدى، مول تاريحي ساۋاتتى، ءسوز ۇشقىنى قورعاسىنداي اۋىر اسا شەشەن جەرلەسىم قابدەش ءجۇمادىلوۆ تۋرالى ءبىر رەتكى وسكەمەن ساپارىمدا سوندا شىعاتىن «ديدار» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىمدا ايتقان: «قابدەش ءجۇمادىلوۆ قازىرگى قازاق پروزاسى تۇرعىسىنان العاندا ەڭ ساناۋلى كلاسسيكتەردىڭ ءبىرى» دەگەن ءسوزىمدى قايتالاعىم كەلەدى. سوڭعى ءتۇيىن اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى بولمايدى.

جۇماباي ءبىلالۇلى،

قحر جازۋشىلار وداعى VIII-IX قۇرىلتايىنىڭ تۇراقتى جوراسى، ورتالىق جازۋشىلار وداعى جانە مادەنيەت ءمينيسترى، مەملەكەتتىك از ۇلتتار ادەبيەت قوعامى، مەملەكەتتىك عىلىم اكادەمياسى سىندى ەلەۋلى ورگانداردىڭ كوپ رەتكى ماراپاتىنا يە بولعان، مەملەكەتتىك ەركەشە ستەپەنديا يەگەرى. قازاقشا ونتومدىق، قىتايشا التى تومدىق شىعارماسى جارىق كورگەن. قحر-نىڭ ءبىرىنشى دارەجەلى جازۋشىسى.

Abai.kz